Milli mətbuat, Ayasofyada

namaz və Tovuz hadisələri…

Milli Mətbuat Günüdür. İş otağımda oturub “Varislər” rubrikamızın yeni təqdimatını - şəhid general Polad Həşimov barədə yazını oxuyuram. Yazı çoxlu intibalar doğurur. “Ədəbiyyat qəzeti”nin 1934-cü ildən bəri çap olunan bütün saylarını vərəqləmişəm. İlk dəfədir ki, bu qəzetdə iki həftə öncə şəhid olmuş bir generalın əzizləri – anası, xanımı, qardaşı, oğulları, qonşuları, dostları danışır. Hələ üstəlik, o, müstəqil Azərbaycanın şəhid olmuş ilk hərb generalıdır və 45 yaşında ermənilərlə döyüşdə həlak olub. Yadıma Ənvər Paşa düşür. Polad Həşimov Ənvər Paşanın yaşıdıdır. Ənvər Paşanı da ermənilər qətlə yetirmişdi. Düşünürəm, zamanında böyüklərimiz Ənvər Paşanı dinləsəydilər indi Azərbaycanın erməni problemi olmazdı. Çünki çibanı kökündən təmizləmək istəyən Ənvər Paşa haqlıydı...Amma biz çibanın qabarmasına və genişlənməsinə imkan verdik. Erməniyə yaşamaq üçün ərazi, dövlət qurmaq üçün ölkə, özlərini idarə etmək üçün şəhər verdik. Bədələni yüz ildir ki, ödəyirik. Qərbi Azərbaycanda, Qarabağda... İndi də daha içərilərdə - general Həşimovun şəhid edildiyi Tovuzda...

Tovuz hadisələri göstərdi ki, kamança kompleksi, humanizm fəlsəfələri erməni vandalizmini sağalda bilmir. Kaş ki, zamanında Ənvər Paşaya inanaydıq. Kaş ki, ermənilərə Azərbaycan torpaqlarında dövlət qurmaq fürsətini verməyəydik.

Mətbuatımızın 145 illiyi tamam olur...Vaxtilə Rusiyada, bəlkə də dünyada ilk türk qəzeti olan “Əkinçi”nin qapadılmasına səbəb yenə də ermənilərin yazdığı donoslar və “1877 sənəsində Rus və dövləti-Osmaniyyə müharibəsi əsnasında müsəlmanları təşviq və təhrik edəcək bir məqalənin nəşri olmuşdu...Bundan sonra Rusiya hökuməti iyirmi yeddi sənə qədər bir müddət Qafqasya türklərindən heç birinə qəzetə və məcmuə nəşr etməyə müsaidə etmiyordu…”. Hətta etmiş olsa belə, iyirmi yeddi ildən sonra, yeddi erməni qəzetinin müqabilində bir “Həyat” qəzetimizin nəşrinə izn verirdi. Bunu da 1905-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə Peterburqda Rusiya Jandarm İdarəsinin başçısı Trepovun intriqalarına rəğmən, Rusiyanın Baş naziri Vitteyə zorla qəbul etdirirdi. 27 il əvvəl rus-osmanlı savaşında osmanlının təəssübünü çəkən Rusiya təəbəsi Həsən bəy Zərdabi iyirmi yeddi ildən sonra "Həyat" səhifələrində yazırdı ki, "ermənilərin küçələrində gözləri kor, əlində tar aşıqları bir uşaq qolundan tutub qapı-qapı gəzdirir. Heç bilirsinizmi ki, o aşıqlar nə oxuyurlar?.. Osmanlı dövləti onlara elədiyi zülmlərdən və qeyrə şeirlər oxuyurlar. Odur ki, bir millət işi olanda ermənilərin hamısı birdən qalxıb bir adam kimi iş görürlər. Məgər bizim belə olmağımız günahdır?!”.

Təbii ki, günah deyildi. Amma biz “bir millət işi olanda hamımız qalxıb bir adam kimi” olmaq istəyirdikmi? Erməninin kor aşıqları qapı-qapı gəzib, gəzdirilib osmanlının ermənilərə etdiyi zülmlər barədə şeirlər oxuyanda, məhz elə həmin illərdə bizim Mirzə Fətəli Axundovla Qasım bəy Zakir, hətta bir-birinə yazdıqları məktublarda “Qulluğumuz rusa nümayan (görünsün) gərək” – deyə Rus çarının mütərənniminə çevrilib yenə də osmanlı əsgərinə tənə edirdilər:

Yapalaq Osmanlı buna bax kişi,

İstəyir yerisin şahbaz yerişi.

Bu misraları oxuduqca düşünürəm: Niyə indiyə qədər bizim antierməni içərikli ədəbiyyatımız yaranmadı? Qarabağda döyüşən əsgərin, Tovuzda şəhid olan generalın savaş əzmində niyə çağdaş ədəbiyyatımızın payı olmadı? Azərbaycan ədəbiyyatının müstəqillik dövründə meydana çıxan nəsli niyə Avropa ədəbi estetikalarının pərdə arxasında gizlənib guya ki, ədəbiyyatın amacı olmayan savaşı, müharibəni ədəbiyyata yaxın buraxmadı?..Və nə qədər gülüncdür ki, torpaqları işğal altında olan bir məmləkətin ədəbiyyatı savaşa “yox” deyir. Hələ də Vətən məfkurəli ədəbiyyatımızı yaratmırıq, savaşa yox deyən ədəbiyyatımızla da dünyaya çıxa bilmirik. 30 ildir ki, Qarabağı Çanakkalaya dönüşdürə bilmirik. İçimizdən hələ də “Ey şəhid oğlu şəhid, istəmə məndən məqbər / Sana ağuşunu açmış duruyor Peyğəmbər” deyən bir Mehmet Akif çıxmır. Ədəbiyyatımız nəinki 30 ildir, ümumiyyətlə, 100 ildən artıqdır ki, erməni dostluğu adlı xəstə bir tendensiyanın labirintindən qurtula bilmir. Azərbaycan ədəbiyyatı insana, insanın duyğularına enə bilsə də, Şuşaya qalxa bilmir. Şuşaya qalxmağı bir yana, bəzən bu ədəbiyyat Bakıdakı erməni kilsəsinin kədərli xaçına, Əylis kilsələrinin damında gecələyən göyərçinlərin yuxusuna təzim edir...

Ədəbiyyatımızda 1918-ci ildə Bakını erməni əsarətindən xilas edib onu Azərbaycanın paytaxtına çevirən Ənvər Paşanın parlaq bədii obrazı yoxdur. Bakıda həm də Ənvər Paşa prospekti yoxdur. Bizim əl-əl gəzən, ev-ev oxunan “Nuru Paşa” romanımız olmalıydı – olmadı, yazılmadı. Fərman Kərimzadənin Andranikin cinayətləri barədə yazdığı romanı elə əlyazması şəkilndəcə yoxa çıxdı... Əvəzində ədəbi sferada Ayasofyaya həsəd və həsrətlə baxan yunanlı ilə, Gövhər ağa məscidini xiffətlə xatırlayan azərbaycanlının baxışlarındakı kədərin qaynağını eyniləşdirən uğursuz bir düşüncə gəlişdi.

Həşimovun xanımı deyir ki, generalın “Son oxuduğu əsər Hüseyn Cavidin “İblis” faciəsi idi, təəssüf, bitirə bilmədi”. Niyə məhz “İblis”? “İblis”də də canlar yaxan, evlər yıxan iblislərdən biri “papas ermənidir, vaqtilə Ermənistanə daşırmış qurşun, Həm də İncil deyə!..”.

Ermənistana İncil adıyla silah daşıyan papas bu gün Eçmiadzindədir. Katalikos Tovuz hadisəsindən iki gün əvvəl Ayasofyanın ibadətə açılmasına Roma papasından daha sərt təpki vermişdi. Məncə, Tovuz savaşında Ayasofya amilinin də rolu oldu. Hər halda, üçüncü Bizans indiyə qədər Azərbaycana qarşı nə yapıbsa Eçmiadzinin əli ilə yapıb. Eçmiadzin Azərbaycana hansı xəyanəti edibsə üçüncü Bizansa güvənərək edib. Bu dəfə Türkiyə Azərbaycanın yanında 1918-ci ildə olduğu kimi dayanmalıydı və dayandı. Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu dəfə Ənvər Paşanın yoluyla getdi. Getməlidir. Zatən başqa yol da yoxdur. Amma məsələnin bu gün çox da qabardılmayan həssas bir tərəfi də var. 1918-ci ildə Azərbaycanı hərbi baxımdan xilas etməklə həm də Anadolunu iqtisadi cəhətdən qurtaran Türkiyə, bu dəfə də Azərbaycanın yanında olmaqla həm də özünü qorumuş olacaq. Türkiyə bunun fərqindədir.

Ənvər Paşa haqlıydı: “Anlaşıldığına görə...ermənilər Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına aid ərazidən bir qisim almaq istəyirlərmiş və müsəlmanlar da buna muvafakat edəcəklərmiş. Мəncə, bu, tamamilə yanlışdır. Əgər bu gün Qafqazda beş-altı yüz min əhalisi olan və kafi miqdarda əraziyə malik kiçik bir Ermənistan təşəkkül edərsə, gələcəkdə əmrləri Amerikadan alaraq, о tərəfdən gələn ermənilərlə bu hökumət milyonlarla əhaliyə sahib olacaqdır. Və bizim üçün Şərqdə bir Bolqarıstan daha yaranar ki, bu bizim üçün Rusiyadan daha müzir bir düşmənə çevrilər...”. Və bunu Ənvər Paşa tək demirdi. Əli bəy Hüseynzadə də, Əhməd Ağaoğlu da bu fikirdəydi. Ənvər Paşa həmin fikirləri mayın 27-də Vehib Paşaya yazmışdı. Əli bəy Hüseynzadənin və Əhməd Ağaoğlunun imzası ilə isə dörd gün əvvəl, yəni 23 may 1918-də cümə günü Hüseynzadənin dəst-xətti ilə Başkomandan vəkili Ənvər Paşa həzrətlərinə yazılmış və “Buradakı türk nümayəndələri və Seym üzvləri ilə vaki uzun və müfəssəl müzakirələrdən hasil etdiyimiz fikir və duyğularımızı Sizə olduğu kimi ərz etməyi vacib bildik” sözləri ilə başlayan məktubda Qafqaz seymindəki Azərbaycanlı vəkillərlə bağlı belə bir örtülü qınaq da vardı ki, “Hökuməti-Osmaniyyə tərəfındən ermənilərə aid veriləcək ultimatumun məzmunundan xəbərdar olmuş türk nümayəndələri adıçəkilən ultimutumu sırf Dövləti-Aliyyəyə müxalifət etməmiş olmaq üzərə qəbul etməyə hazırdırlar”.

Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd Ağaoğlu Ənvər Paşaya Azərbaycan torpaqlarında erməni dövlətinin yaranmasına əngəl olmağı təlqin edirdilər.

Bu torpaqlarda heç zaman erməni dövləti olmayıb. Böyük Ermənistan adlandırılan coğrafiyanın Qafqazlara heç bir dəxli yoxdur. Və bu torpaqlarda erməni amili bir xalq və bir dövlət kimi hər zaman mübahisəlidir və mübahisəli olaraq da qalacaq.

Yenə də mətbuat gününə qayıtmaq istəyirəm. Bu bir həqiqitdir ki, 115 il əvvəlki mətbuatımız bugünkü mətbuatımızdan, yəni öz xələfindən müqayisəyə gəlməyəcək dərəcədə nüfuzlu idi.

Unutmayaq ki, Azərbaycanda fikir və düşüncə üzərində basqı, ilk repressiya dalğası hələ sovetlərdən öncə milli mətbuata, milli təmayüllü, özəlliklə türk istiqamətli yazarlara, redaktorlara tətbiq olunmuşdu. 1911-ci il martın 19-da Bakıda, qəzet redaksiyalarına olan təcavüz elə həmin günlərdə, hətta Türkiyə mətbuatına yansımışdı: “Dün cümə ertəsi martın 19-da gecə yarısında bir-çox jandarma və polis məmurları bütün türk qəzetələrinin idarəxanələrini basaraq təhriyyat icra ilə sahib-imtiyaz və sərmühərrirlərini təhti-tevkifə (nəzarət altına) alıb həbsxanaya göndərdilər. Tevkif edilən zatlar şunlardır: “Yeni-həqiqət” qəzetəsinin sahibi-imtiyazı (imtiyaz sahibi) Oruc Orucov, sərmühərriri (baş redaktoru) Məhəmmədsadiq Axundov, “Səda” qəzetəsinin sahibi-imtiyazı və sərmühərriri Haşım bəy Vəzirov, “Yeni Füyuzat” məcmueyi-ədəbiyyəsinin sahibi Əlipaşa Hüseynzadə və sərmühərriri Əhməd Kamal bəy əfəndi, heyəti-təhririyyəsindən (redaksiya heyətindən) Cəfər Bünyadzadə, “Şəhabi-saqib” qəzetəsinin sahibi-imtiyazı və sərmühərriri Əlabbas Müznib Mətləbzadə”.

Həbs edilən yazarlar, qapadılan qəzetlər Əli bəy Hüseynzadənin təsir dairəsində olan redaktorlar və mətbu orqanlar idi. Əli bəy isə (oxu: bir baş redaktor isə) bir il əvvəl elə o dövrün mətbuatında yazıldığı kimi, millətə milli kimliyini öyrədib, yenə də o dövrün təbiriycə desəm, “vətəndaşları, milləti başsız, yetim qoyub” Türkiyəyə hicrət etməyə məcbur edilmişdi.

Hüseynzadənin baş redaktor olduğu “Həyat” qəzeti əsrin ilk illərində və ilk dəfə öncə ədəbi, tarixi, etnoqrafik baxımdan milli kimlik məsələsinin konturlarını müəyyənləşdirmişdi, ardıyca ideoloji baxımdan milli dövlət ideyasını dövriyyəyə buraxmışdı. “Möhtərəm Əli bəy Hüseynzadə həzrətlərinin “Həyat” qəzetəsindən sonra təsis etdiyi “Füyuzat” məcmueyi-nəfisəsi o zamanlarda bütün əfradi-osmaniyyənin, bütün osmanlı şüəra və üdəbasının bir mərcəi-yeganəsi olmuşdu” (Əhməd Ağaoğlu). Bu adam, başqa sözlə desək, bir baş redaktor, sözün həqiqi mənasında “məfkurələr fabriki”nə çevrilmişdi, təkcə Avropa mədəniyyətinin deyil, milli məfkurənin də milli zehniyyətdə oturuşmasını təmin edirdi. Bir baş redaktordan bu millətə miras qalan, bu gün bayrağımızı mənalandıran amillər oldu.

Yaxud yenə də ötən əsrin ilk illərindəki Azərbaycanı düşünün. 1906-ci il. Yanvar. Bakıya – “Həyat” qəzetinin redaksiyasına Amerika mətbuatının təmsilçiləri mister Hovard Tomson və Heliks Gerson gəlib. Ölkənin gerçəklərini, son dövrlərdə cərəyan edən hadisələrin əsl mahiyyətini öyrənmək istəyirlər. Qafqazdakı vəziyyətdən başlayıb Amerika qızıldərililərinin dilindəki türk mənşəli sözlərə qədər çox şeylər barədə danışırlar. Bu faktı niyə xatırladıram? Texnoloji imkanların heç olmadığı XX yüzilin ilk illərində Bakıda nəşr olunan “Həyat” qəzeti, hətta Amerika Mətbuat İttifaqının da diqqətini cəlb etməyi bacarmışdı. 115 il bundan əvvəl Amerikadan Bakıya – “Həyat” qəzetinin redaksiyasına müsafirlər gəlirdi. Milli ideologiyanın qurucusu olan baş redaktorun – Əli bəy Hüseynzadənin arxasında isə mesenat Tağıyev dayanırdı... Məhəmməd Hadi “Qafqaz xatirələri”ndə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sözlərini həyəcan və ehtizazla yada salır: “Millətimin tərəqqisini iki şeyə yaxınlaşmaqda görürəm. Bunlardan birincisi “Quran”ın həqiqi mənasına vaqıf olmaq, ikincisi də fikir və amalımızın yayılma vasitəsi olan mətbuata yaxınlaşmaq. Buna görə də “Qurani-Kərim”i sağ əlimdə, mətbuatı sol əlimdə tutmağa qərar verdim”.

Qarabağ cəbhəsində, indi isə artıq Qarabağ ərtafından da bu tərəfə - Tovuz cəbhəsində şəhid olan general da, əsgər də, döyüşən ordumuz da, hətta ədəbiyyatımız da, hətta çağdaş Azərbaycan da “Əkinçi”nin bəhrəsidir. 1907-ci ilin 29 noyabrında Zərdabinin dəfn mərasimində Əli bəy Hüseynzadə demişdi ki, “Biz Qafqaz türklərinin öhdəsində bu adamın artıq haqqı vardır. Çünki bu şəxs bizim üçün dil yaratmışdır. Ədəbiyyata qapı açmışdır”. Əli bəy vida mərasimindəki həmin çıxışını bu sözlərlə bitirirdi: “Burada şairi-əzəm Firdovsinin vəfatında edilən hərəkəti müşahidə ediyoruz. O böyük şair... sağlığında çoxlu məşəqqətlər çəkdi... Axır zamanlarda isə onun həməsri olan Sultan Mahmud onun qədrini, hörmətini düşündü. Bir karvan cəvahirat cəmləyib ona yadigar və bəxşiş göndərməli oldu. Cəvahirat karvanı Tus şəhərinin məşriq qapısından daxil olanda Firdovsi əleyhirrəhmənin cənazəsi şəhərin məğrib qapısından çıxıyordu. İştə Həsən bəy də... həyatın məğrib qapısından çıxır. Əcəba, məşriqdən gələn nədir? Bu məşriqdən gələn cəvahirat karvanı deyildir, ziyayi-mədəniyyətdir gəlir. İştə Həsən bəyin qəlbpərvərdəsi olan mədəniyyət ziyası bizim həyatımıza budur daxil oluyor!!!”.

İyulun 14-də ordusuna, torpağına, vətəninə, dövlətinə “sevgili, ən sevgili, ey sevgili” imanı ilə Şəhidlər xiyabanına axışıb bir Bakı gecəsini Qarabağ şövqü ilə zinətləndirən toplum elə həmin mədəniyyət və millət ziyasının özü idi...

22 iyul 2020

Azər TURAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 25 iyul.- S.8-9.