Günay ƏFƏNDİYEVA: “Teymur Elçin sözün həqiqi mənasında işıqla müqayisə ediləcək adam idi”

"Varislər"in bugünkü qonağı ötən əsrin ən məşhur uşaq şeirlərinin müəllifi, öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında danılmaz xidmətləri olan, şeirlərinin əksəriyyəti uşaqların dilində əzbərdən səslənən gözəl insan, ictimai xadim, şair, tərcüməçi, Azərbaycan SSR Dövlət Mükafatı laureatı Teymur Elçinin nəvəsi, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Günay xanım Əfəndiyevadır.

Bəzi mənbələrdə yaşı bir il artıq göstərilirdi, amma əslində, 1925-ci ildə, cənnət Qarabağda, yaşıllıqlar diyarı, qədim Şuşada dünyaya göz açmışdı. Ailənin böyük övladı idi. Atası Süleyman kişini çox erkən itirmişdi, sonra anası övladlarını da başına yığıb Bakıya köçmüşdü. Ruhu, xəyalları Qarabağda qalmışdı, həyatı, gələcəyi, sevgisi Bakıda idi.

1941-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə qəbul olunsa da, əksər yaşıdları kimi taleyinə İkinci Dünya müharibəsində odun-alovun içindən keçmək düşdü. Müharibədən sonra ali təhsilini başa çatdırıb, komsomol işində çalışmağa başladı. Müxtəlif illərdə komsomol təşkilatının ən yüksək vəzifələrinə irəli çəkildi. Müxtəlif partiya işləri, Dövlət Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsinin sədri, Mədəniyyət nazirinin müavini...

O, ədəbi yaradıcılığını bütünlüklə uşaqlara həsr etdi. Uşaq dünyası onun şair ruhunun ayrılmaz parçasıydı və bir baba kimi Teymur Elçinin ədəbi qəhrəmanı ona ilk nəvə sevincini yaşadan Günay xanım oldu. Elə bu səbəbdən ənənəni pozaraq "Varislər"ə nəvə Günayı dəvət etdik. Günay xanımla Bakıdakı gözəl məkanların birində, rəhbəri olduğu Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun ofisində görüşdük.

Həm nəvə, həm də şeirlərinin ədəbi qəhrəmanı

- Babanın ilk nəvəsi olmaq çox adamın payına düşə bilər, amma babanın ədəbi qəhrəmanı olmaq hər nəvəyə nəsib olmur. Belə bir parça yadıma düşdü:

"Soruşdu babası Günaydan:

Ay dəcəl qızım,

Sənə nə yazım?

- Hər şey, hər şey!".

O dəcəl, ipə-sapa yatmayan, hazırcavab qız sizsiniz? Ümumiyyətlə, babanın mövzu obyekti olmaq necə hissdir?

- Qeyd etdiyiniz kimi, mən Teymur Elçinin həm də birinci nəvəsiyəm və hər zaman böyük nəvə olmağın özəlliyini hiss etmişəm. Belə bir babanın nəvəsi olmaq mənim üçün qürurvericidir.

- Bu gün nəvə ilə söhbət etdiyim üçün ola bilsin belə suallar tez-tez səslənəcək. Siz həm də iki məşhur babanın nəvəsisiniz. Biri Azərbaycan ədəbiyyatının, dramaturgiyasının hər zaman xatırlanan imzası İlyas Əfəndiyev, digəri isə Teymur Elçin. Tez-tez uşaqlardan soruşurlar: hansı babanı daha çox istəyirsən? Sizi belə bir seçimlə üz-üzə qoyurdularmı? Mənim üçün də maraqlıdır, babaların hansını daha çox istəyirdiniz?

O, işıq idi...

- Əlbəttə, hər ikisini! Bilirsiniz, bir neçə il əvvəl jurnalların biri məndən hər iki babamla bağlı müsahibə götürmüşdü. Siz indi sualı verəndə həmin müsahibəni xatırladım. Onda babalarımı müəyyən müqayisələr aparmaqla, paralellər verməklə təsvir etməyə çalışdım. Sonda məndən onları bir sözlə xarakterizə etməyimi xahiş etdilər və dedim ki, Teymur Elçin işıqdır. O, sözün həqiqi mənasında işıqla müqayisə ediləcək adam idi. Özü də işığın bütün anlamlarında: həm aydınlıq, həm təmizlik, həm istilik mənbəyi olaraq. O, bu işığı ünsiyyətdə olduğu hər kəsə verə bilirdi. Öz səmimiyyəti ilə, sadəliyi ilə, sevgisi ilə...

İlyas Əfəndiyevi isə həyatla müqayisə etdim. O, dünyasını dəyişəndə 82 yaşı vardı. Amma o yaşda olmasına baxmayaraq, həmişə deyirəm, tanıdığım ən gənc insanlardan biridir. Həyat eşqi ilə yaşayıb, yaradırdı. Sona qədər bütün əsərlərində gənclik ehtirası, həyata bağlılıq hiss olunur. Ona görə də babalar arasında ayrı-seçkilik sala bilmərəm, onların hər biri ilə öz münasibətim vardı. Hər ikisini çox sevirəm və nə qədər mən varamsa bu sevgi tükənməyəcək. Hər ikisi ilə fəxr edirəm.

İllər keçsə də unudulmayan şeirlər

- Teymur Elçin Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında ən yaddaqalan şeirlərin müəllifidir. Sadə, uşaq dilinə yatımlı, uşaq dünyasını ehtiva edə bilən şeirlər. Orta məktəbdən oxuyub əzbərlədiyim şeirləri var, üstündən azı 40-45 il keçib:

"- Biz gedirik

Səhər kəndə.

- Mən də! Mən də!".

Yaxud:

"Uçdu göylərə

Bizim peykimiz.

Söylədi Yerə

Yol gedirik biz.

Bip-bip, bip-bip...".

Onlarca belə nümunə göstərmək mümkündür. Hətta küçəyə çıxıb 60-70-ci illərdə orta məktəbdə oxuyan istənilən adama yaxınlaşıb bir beyt söyləsək, həmin beytin ardını xatırlaya bilərlər. Yaxşı, bəs nəvə Günay o şeirlərdən hansını əzbər bilirdi və tez-tez həmin şeiri deyirdi?

- Mənim bəxtim həm də bir şeydə gətirib: babam mənə "Balaca Günayın kitabı" adı ilə bir silsilə şeir həsr etmişdi. Təxminən üç il əvvəl onun müxtəlif şeirlərini bir araya topladıq və "Hər şey! Hər şey!.." adlı gözəl illüstrasiyalı kitabını çap etdirdik.

Biz bu şeirlərlə böyümüşük. Bu şeirləri nəinki mənim bacı-qardaşlarım, hətta müxtəlif nəsillərin uşaqları da əzbər bilirdi. Sonra öz övladlarımıza da bu şeirləri oxuduq. Kitabın ön sözündə: "Bu şeirlər mənim və yaşıdlarımın uşaqlığının şeirləridir... Mən arzulayıram ki, bu şeirlər sizin də uşaqlıq illərinizin şeirləri olsun!" - yazmışam.

- Teymur Elçinin ən sevdiyiniz şeiri hansıdır?

- Babamın hər bir şeiri mənim üçün əzizdir. "Axtarmışdım" adlı kiçik bir şeiri var və həmin şeir mənə çox doğmadır. Çünki o, balaca bir şeirdə mənim hisslərimi və mənim özümü son dərəcə dəqiqliklə verib.

"Analar və laylalar" silsiləsini çox sevirəm. Bu şeirdə müxtəlif ana heyvanların, ana quşların laylası təsvir olunur və bu laylalarda ortaq bir sevgi var - təmənnasız ana sevgisi.

- Ümumiyyətlə, uşaqlar üçün mətn yazmaq çox çətindir. Çünki ən tələbkar oxucu uşaqlardır. Birmənalı olaraq onların ürəyi istəyəni yazmalısan, əks halda bəyənmədikləri bir şeyi onlara bəyəndirə bilməzsən. Müəllif kim olursa-olsun, uşaq üçün fərq etmir.

Böyük ailə...

- Tamamilə doğrudur. Bizim böyük ailənin tam tərkibdə bir yerə yığışdığı günlər vardı. Bayramlarda mütləq hamımız onlara toplaşırdıq və ailə üçün ən əziz bayram təbii ki, Novruz bayramı idi. Bir yerdə şirniyyatlar bişirirdik, əsl bayram ab-havası yaşanırdı. Babamın anası, ulu nənəm - Hafizə nənə - bizə sonda qalmış xəmirdən cücələr düzəldirdi və biz o anı səbirsizliklə gözləyirdik.

Belə bayramlara biz də xüsusi hazırlaşırdıq. Mən, bacılarım, xalalarımın, dayımın uşaqları... hamımız. Müxtəlif tamaşalar hazırlayırdıq. Mən pianoda çalırdım, bacım şəkil çəkirdi, kimisi rəqs edir, kimisi şeir deyirdi. Bir sözlə, hər kəs öz bacardığını qoyurdu ortalığa. Yaşca böyük olduğumdan özüm rəhbərlik edirdim: hamı toplaşandan sonra məharətimizi göstərirdik. Babam bizim bu fəaliyyətimizə "Konsert" adlı silsilə şeirlər həsr edib. Hərənin bacarığını, istedadını göstərib.

- Teymur müəllim müxtəlif dövlət vəzifələrində işləyib. Mədəniyyət nazirinin müavini, Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin sədri və s. Televiziyaya yaxın adamam və televiziyada çalışan nisbətən yaşlı nəslin nümayəndələrindən həmişə onun haqqında xoş sözlər eşitmişəm. İndi elə olmaq çox çətindir. Biri vəzifədən çıxan kimi arxasınca o qədər söz deyirlər ki... Mənim üçün maraqlıdır: baba kimi yaxşı babadır, onu başa düşdük, bəs necə olur ki, həm də yaxşı rəhbər ola bilir?

Nümunə olmadan tələb etmək olmaz...

- Bilirsiniz, o çox məsuliyyətli və vicdanlı adam idi. Eyni məsuliyyəti və vicdanlı yanaşmanı başqalarından da tələb edirdi. İşə sevgi, can yandırmaq prinsipi ilə yanaşırdı. İnsan özü nümunə olmadan başqasından nəsə tələb edə bilməz. Üstəlik, səlahiyyətləri çərçivəsində insanlara kömək etməyə çalışırdı. Hətta bu gün də o vaxtlar kömək etdiyi adamlar bizi görəndə onu minnətdarlıq hissi ilə xatırlayırlar. Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışdığı zaman onun rəhbərliyi altında aparılan çəkilişlər artıq televiziyamızın Qızıl Fondunda saxlanılır.

Günün çox hissəsini işdə keçirirdi. Amma nahar fasiləsində mütləq evə gəlirdi. Yolu çıxsaq, hardasa qırx dəqiqə vaxtı qalırdı. Nahar edir, azacıq dincəlir sonra yenidən işə qayıdırdı. Bir də işdən sonra, özü də gec gəlirdi evə, vaxtını artıq bizə sərf edirdi. Sonra biz yatır, o isə kabinetinə çəkilir, yaradıcılıqla məşğul olurdu. O kabinet böyük və zəngin kitabxana idi. Divar boyu kitablar, təsəvvür edin, 5-6 rəf sadəcə nağıllardı. Uşaqlığımın çox hissəsini onlarda, o kitabxanada keçirmişəm, bu elə mənim formalaşmağıma da böyük təsir göstərib. Birdə ən yaddaqalan uşaqlıq xatirələrimdən, bunu hər zaman danışıram, "Mikki-Maus" şəkli olan mavi və çəhrayı rəngli iki dəftər... Demək, gecələr işləyir, yazır-pozurdu, sonda hazır bildiyi mətnləri, şeirləri həmin "Mikki-Maus"lu dəftərlərə köçürüb, kitab rəfinə qoyurdu. Mən yazıb-oxumağı çox erkən öyrənmişdim, üstəlik, həmin dəftərlərdən xəbərim vardı. Səhər babam işə gedirdi, mənsə onun otağına çəkilib o dəftərləri götürüb oxuyurdum. Bunu yada salanda gülürəm ki, yəqin, orda olan şeirlərin ilk oxucusu da mən olmuşam. Gözəl, muncuq kimi səliqəli xətti vardı.

Unudulmaz mətnlərdən bərbad mətnlərə keçid dövrü

- Uşaq şeirlərinin bir özəlliyi odur ki, iki dəfə uşağın yanında deyəndə, onu əzbərləməlidir. Sadə, amma uşaq üçün izahı olan mətn yazılmalıdır. Dərsliklərimiz elə mətnlərlə zəngin idi. Hər birinin konkret mesajı vardı, üstəlik, ardınca mətnə uyğun atalar sözü, ya da tapmaca verilirdi və azyaşlı məktəbli həm də fikirləşməyə macal tapırdı. İndi elə mətnləri yazan müəlliflər yox dərəcəsindədir. Kitablarda isə bərbad mətnlər yer alır, qeyri-peşəkar müəlliflər məktəb uşaqlarının zövqünü korlayır. Uşaq elə bilir ki, nağıl belə olur, şeir elə budur. Bundan qurtulmağın bir yolu varmı?!

- Məncə, ilk növbədə, biz öz köklərimizdən başlamalıyıq. Yəni klassiklərimizdən başlamaqla müasirlərimizə qədər onların əsərlərini uşaq dilinə, uşaq dünyasına uyğunlaşdırmalıyıq. "Kitabi-Dədə Qorqud", "Koroğlu" dastanlarını, eləcə də Nizamidən, Füzulidən başlayaraq o əsərlər müasir dilimizin tələblərinə cavab verən şəkildə uşaqlar üçün adaptasiya olunmalıdır. Müəyyən nəşriyyatlar bu işi görür, amma bu işə hamı səfərbər olunmalıdır. Yaxşı zövq, səviyyə uşaqlıqdan başlamalıdır. Biz uşaqlarımıza hələ balaca vaxtlarından əsl ədəbiyyatı sevdirməliyik. Bu işdə mən də öz məsuliyyətimi dərk edirəm və Fondun rəhbəri kimi Türk dünyasının bəzi klassik mətnlərinin uşaq dilinə uyğunlaşdırılması layihəsi üzərində çalışıram.

Həm də gözəl tərcüməçi

- Teymur Elçin gözəl, yaddaqalan uşaq mətnlərinin müəllifi olmaqla yanaşı, həm də çox gözəl uşaq mətnlərini tərcümə edib, özü də çox peşəkarlıqla tərcümə edib. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Mən onun tərcüməsində 70-ci illərdə nəşr olunan K.Çukovskinin məşhur "Aybolit" nağıl-povestini bir neçə dəfə oxumuşam.

- Teymur Elçin sovet və ümumilikdə dünya və uşaq ədəbiyyatını çox gözəl bilirdi. Və Azərbaycan oxucusunu da K.Çukovskinin, S.Marşakın, T.Hofmanın, eləcə də dünya uşaq folklor poeziyası ilə tanış edib. Qeyd etdiyiniz kimi, "Aybolit" və yenə K. Çukovskinin "Milçək-vizilçək" əsəri çox böyük tirajla çap olunmuşdu. Eyni zamanda o, Qarsia Lorka, İ.Turgenev, Ç.Aytmatovun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. Qarsia Lorkanın "Dişi canavar" əsəri Azərbaycan Dram Teatrında səhnələşdirilmişdi və biz hamımız premyerada iştirak etmişdik. Teymur Elçin bu əsərləri tərcümə edərkən sözləri sərraf kimi seçib, müxtəlif xalqların folklorunda, klassik ədəbiyyatında işlədilən ifadələrin qarşılığını tapıb və bu tərcümə işində çox vacib amildir. Ümumiyyətlə, babam kitaba, sözə çox diqqətlə yanaşırdı. Atam həmişə deyir ki, Teymur müəllim qədər kitaba diqqətlə yanaşan ikinci adam tanımıram.

- Bir qədər Teymur müəllimin ailəsi haqqında danışın. Eşitdiyimə görə, Leyla xanımla aralarında bir "komsomol" sevgisi olub və bu sevgi heç vaxt tükənməyib.

Əsl komsomol eşqi

- Əvvəlcə onu deyim ki, onlar bir-birini tamamlayırdılar. Babam ədəbiyyatçı idi, bu, öz yerində, amma nənəm Leyla xanım iqtisadçı olmasına baxmayaraq, ədəbiyyatı, folkloru, xalq mahnılarımızı gözəl bilirdi. Ailə münasibətlərinə gəlincə, hamı Teymur Elçini uşaq şairi kimi tanıyır, amma o, dünyasını dəyişəndən sonra çap olunmayan nənəmə həsr etdiyi şeirləri üzə çıxdı və biz onu həm də gözəl, lirik şair kimi kəşf etdik.

Nənəm Leyla xanım Füzulidən, məşhur Cuvarlinskilər nəslindəndir. Nənəm Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda oxuyurdu, o vaxtkı Stalin təqaüdçüsüydü, əlaçıydı. O, institutun komsomol katibiydi. Babam isə Bakı Şəhər Komsomol Komitəsinin birinci katibi idi. Bir dəfə nənəmə fəal olduğuna görə mükafat kimi sanatoriyaya dincəlməyə göndəriş verilir və bu göndəriş şəhər komsomol komitəsində təsdiq olunmalıymış. Babam nənəmin sənədlərini təsdiq etmir və beləcə səfər təxirə salınır. Nənəm də çox üzülür. Bir neçə gündən sonra babam nənəmə ilk dəfə: "Yoldaş Cuvarlinskaya, icazə verin sizi evinizə qədər ötürüm", - deyir. Sən demə, babam onun sənədlərini elə bu səbəbdən təsdiq eləməyib. Yəni dediyiniz kimi, əsl saf, səmimi komsomol eşqi. İlk görüşlərinin birində babam nənəmi ötürərkən söhbətə şirinlik qatmaq üçün ona bir beyt bayatının ilk iki misrasını deyib. Nənəm də gözlənilmədən həmin bayatının son iki misrasını söyləyib və babam bunu heyranlıqla qarşılayıb.

Nənəm çox gözəl qadın idi, hətta tələbə vaxtı 1945-ci ildə lentə alınmış "Arşın mal alan" filmində Gülçöhrə roluna da dəvət alıb, amma ailəsi sınaqlarda iştirak etməsinə razı olmayıb.

Unudulmaz uşaq mahnıları

Teymur Elçinin şeirlərinə çoxlu uşaq mahnısı yazılıb, amma o, həm də böyüklər üçün çox məşhur mahnı mətnlərinin müəllifidir. Fikrət Əmirovun bəstələdiyi mahnıları deyim: "Toy, toy, toydur bu gün", "Göy-göl", "Qaşqabağın yerlə gedir", "Gülür ellər gülür" və s. Rauf Hacıyev, Tofiq Quliyev onun sözlərinə mahnılar bəstələmişdi.

Qarabağ

Heç vaxt Qarabağı unutmurdu. Həm ictimai həyatda: dəfələrlə orda olurdu, insanların problemlərinin həllinə köməklik göstərirdi, həm də yaradıcılığında - öz şeirlərində. Və əlbəttə, mən görkəmli bəstəkarımız Vasif Adıgözəlovun bəstələdiyi "Qarabağ şikəstəsi" oratoriyasının adını çəkməyə bilmərəm. Həmin oratoriyaya görə onlar Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdülər. Bu əsər hesab edirəm ki, Azərbaycan mədəniyyətinin və ümumilikdə Türk dünyasının incilərindəndir.

Söz sərrafı

Və yaxud xatirələrimdən biri: Bizim unudulmaz akademikimiz Vasim Məmmədəliyev xalamın yoldaşı idi. O. "Quran"ı tərcümə edərkən bəzən fikri uyğun sözlə ifadə etmək üçün bir neçə variant qarşısında qalır, babama zəng vurub ən münasib variantı onunla məsləhətləşirdi.

Bəzən babam özü hər hansısa mətn üzərində işləyəndə bir sözün, yaxud fikrin münasib olub-olmadığını nənəmdən soruşurdu. Onun sözə yanaşması fərqli idi. O, sözün çalarlarını, rənglərini bilirdi. Şeirlərində də, tərcümələrində də bunu açıq şəkildə görmək mümkündür. Sözləri elə oynadır ki, musiqi kimi ritmə düşür, ahəngə düşür.

Ən dəyərli hədiyyə - şeir

- Baba-nəvə münasibətlərində babalar bəzən nəvələri şıltaq böyüdürlər. Atanın-ananın qoyduğu qadağalar babalar, nənələr tərəfindən pozulur. Dondurma olmaz! Baba üzüyoladır. Şirniyyat olmaz! Babanın ürəyi yumşaqdır və s. Teymur baba nəvə Günay üçün özəl olaraq nə hədiyyə alırdı? Nə ilə sizi öz sevgisinə qərq edirdi? Nə ilə başınızı aldadırdı?

- Təbii ki, hər şeydən əvvəl ən dəyərli hədiyyəsi, bəlkə də dəyərə, ölçüyə gəlməyən hədiyyəsi onun şeirləri idi... Biz hər birimiz öz şeirlərimizi əzbər bilirdik. Sonra yenə dəyərli hədiyyələr - kitablar idi. Şəxsi kitabxanamda babamın mənə özəlliklə bağışladığı kitablar var və onlar mənimçün çox dəyərlidir. Biz kitabların arasında böyüyürdük və bu gün də kitaba olan sevgimiz dəyişməyib. Müxtəlif xarici səfərlərdə olurdu. Bir dəfə İspaniyadan qayıdanda mənə "kastaneta" gətirmişdi və mən onu əziz xatirə kimi indi də qoruyuram

- Ailə dəyərlərindən, bağlılıqdan danışdıq, mənim üçün maraqlıdır, o münasibətləri bu gün də qoruyub saxlaya bilirsinizmi? Baba, nənə yoxdur həyatda, yenə o böyük ailə bir yerə toplaşa bilirmi?

Hər il martın 28-i

- Mütləq! Nə olursa-olsun, onların doğum və anım günlərində, məsələn, hər il martın 28-də, Teymur Elçinin doğum günündə yenə hamımız bir yerə toplaşırıq. O evdə indi dayım yaşayır. Bir də sizə deyim: onlar bizi elə böyütdülər, elə tərbiyə verdilər, elə nümunə oldular ki, biz artıq o ənənələri həyatımızın bir parçası hesab edirik.

Baba, hardaydın, səni gözləyirdim

- Babalar həm də nəvələrin sehrli qəhrəmanlarıdır. Tutaq bir poçtalyon gəlib və babaya qısa bir məktub yaza bilərsən. Günay xanım o məktubda öz babasına nə yazmaq istəyərdi?

- Məncə, onlar daha mükəmməl bir dünyadadırlar və hətta bizim bilmədiyimiz ?eyləri bilir, görmədiyimiz ?eyləri görürlər. Ona görə də fikirlərimi heç bir poçtalyona etibar etməzdim, çünki o, nə deyəcəyimi, nə yazmaq istədiyimi onsuz da bilir.

Bilirsiniz, o, dünyasını dəyişəndən təxminən bir ay sonra yuxu gördüm. Gördüm ki, qapının zəngi çalınır, baba evə girir və hamımız onun üstünə cumuruq. Mən də deyirəm ki "baba, haradaydın, mən səni gözləyirdim!". Bəlkə də, bu, söhbətin əvvəlində haqqında danışdığım şeirdən şüuraltı qaynaqlanırdı. Bilmirəm... Bəlkə də, o bizimlə belə sağollaşırdı...

Günay ƏFƏNDİYEVA

Söhbətləşdi: Əyyub QİYAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 5 iyun. S. 10-11.