Gəlin narahat olaq: dərsliklərdəki problemlər, ədəbiyyatdan uzaq salınan

Uşaq ədəbiyyatı ümumi bədii ədəbiyyatın bir hissəsi sayılıb həmişə. Zənnimcə, müəyyən prinsipial fərqləri nəzərə almasaq, tendensiyaların kəsişməsi baxımından bu fikir gerçəyi ifadə edir. Əslində, eyni dönəmin, ictimai-siyasi rejimin, eyni ideologiyanın diqtəsi ilə hasilə gələn mətnlərin uşaqlar, yaxud böyüklər üçün yazılmasında oxşarlıqların olması labüddür. Xüsusən, XX əsrin əvvəli ədəbiyyatın hər iki sahəsində analoji, sinxron gedişləri izləməyə yaxşı material verir. Xalqın maariflənməsi, məktəblərə çağırış, ana dilində qəzet və kitabların çapına cəhdlər həm uşaq, həm də böyük ədəbiyyatını yaradanların qarşısında dayanan məsələlər idi. Bunların içində bir məqam da düşündürməyə bilmir. Həmin dövrdə milli ədəbiyyatımıza yeni düşüncənin gətirilməsinə maraqlı olan və bunu Qərb ədəbiyyatına inteqrasiyada görən ziyalılar uşaq ədəbiyyatının inkişafını da həmin istiqamətdə dəyərləndirirdilər. Məsələn, "Üç mədəniyyət" əsərində Əhməd Ağaoğlu məktəblərdə tədris olunan Sədi Şirazinin "Gülüstan" və "Bustan" əsərlərini zamanla ayaqlaşmayan əsərlər kimi tənqid edir, Sədinin görüşlərinin orijinal deyil, əcdadlarımızdan alınmış bir miras olduğunu vurğulayaraq bu kimi idealları "bütün Şərq həyatı üzərində icra edilmiş təxribat" adlandırırdı. Əhməd Ağaoğlunun milli tərəqqi üçün vacib bildiyi əsas məsələ Qərb mədəniyyətinin ən yaxşı örnəklərinin ana dilinə çevrilib məktəblərdə tədris edilmə zərurəti idi.

Əslində, XX əsrin əvvəlində uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olan aydınlar iki işi bir arada görürdülər. Onlar həm rus, avropa uşaq ədəbiyyatının ən yaxşı örnəklərini dilimizə çevirir, eyni zamanda həm rus, həm də türk şeirindəki "fransız modu"nun təsiri ilə mətnlər meydana qoyurdular. Məfkurə və amal hüdudsuzluğu sənətin də üfüqlərini genişləndirirdi. 1898-ci ildə hazırlanan "Vətən dili"ndən Abbas Səhhətin "Vətən" şeirinə qədər çevrələnən bu estetik ərazidə milli uşaq ədəbiyyatının öz hərəkət trayektoriyası cızılırdı. Qarşıda isə bizi elə bir dönəm gözləyirdi ki, bunu doğrudan da "Şərq həyatı üçün inşa edilmiş təxribat" adlandıra bilərdik.

Sovet dövründə bədii fikir daha çox tənəzzülə uğrama reallığı yaşasa da uşaq ədəbiyyatına münasibətdə bunu deyə bilmərik. Düzdür, bu dövr uşaq mətnlərinə ideolojinin təsirinin qaçılmaz olduğunu danmaq olmaz. Bunun həm psixoanalitik və sosial-tarixi planda əsasları var. Birinci məqam bununla bağlıdır ki, sovet dövründə təbliğ olunan bayağı vətənpərvərlik ideyalarının vurduğu əxlaqi-mənəvi zərbənin nəticəsi olaraq sovet vətənpərvərliyi ilə ümumən vətənpərvərlik anlayışları bir-birinə qarışdırıldı, ictimai-siyasi tematika sanki uşaq ədəbiyyatının da əsas məqsədinə çevrildi. Sosial-tarixi planda isə sosialist realizminin şablonları önə keçməklə estetik duyumun təravətinə kölgə salındı. Buna baxmayaraq, həmin dövrə xas olan ümumi bir qanunauyğunluq var ki, bu da həmin epoxada uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin ən yaxşı örnəklərinin yazılma gerçəkləri, eləcə də bu sahəyə olan nəzarətin, çap olunan mətnlərə tətbiq olunan meyarların işləkliyi ilə ölçülməldiir. Təsadüfi deyil ki, bu dövrdən bəhs edən tədqiqatçılar və uşaq yazarları sovet dövrünü uşaq ədəbiyyatının inkişafı baxımından ən dinamik dövr kimi səciyyələndirərkən bugünkü əngəllərdən, çağımızın mənzərə reallığından da yan ötmürlər. Məsələn, bu həftə, "Ədalət" qəzetinin 2 iyun 2020-ci il sayında yer almış "Uşaq ədəbiyyatı hansı durumdadır" mövzusunda sorğuda şair Qəşəm İsabəyli belə bir fikir səsləndirir: "Sovet dövründə uşaq ədəbiyyatı daha güclü idi. Buna bir çox nümunələr də gətirə bilərik. İlhamlı əsərlər ortaya çıxırdı. Amma sovetin dağılmasından sonra bu ənənə aradan qalxdı. Bunun səbəbisə hər kəsin istədiyi materialı çap etdirə bilməsi idi. Yaza bilən də, yaza bilməyən də uşaq şeirləri yazıb dərc etdirirdi. Məhdudiyyətlərin aradan qalxması bu sahənin zəifləməsinə səbəb oldu. Yeni əsərlər ortaya çıxır, amma özümüzü tərifləməklə deyil. Qənaətbəxş durumda deyilik. Müasir dünya uşaq ədəbiyyatından xəbərdar deyilik. Yeni dünya əsərləri tərcümə və çap olunmur. Düzdü, onları internet vasitəsiylə əldə edə bilərik, amma bu, kütləvilik baxımdan eyni effekti vermir. Müasir dünyada gedən proseslərdən uzaq olmağımız uşaq ədəbiyyatında dünyayla ayaqlaşmağa mane olur".

Qəşəm İsabəyli haqlıdır, müstəqilliyin gətirdiyi azadlıq bir çox sahələrdə anarxiya kimi qavranıldı. Bunu bir neçə yazımda mən də konkret faktlarla ifadə etmişəm. Uşaq ədəbiyyatı adı altında "al getsin, sat getsin, aldat getsin" kompaniyası yaradıb gələcəyimizlə oynamaq olmaz. Çap olunan kitablar var ki, tərtibatından, adlanmasından tutmuş, məna, mahiyyətinə qədər ziyanlıdır. Bu gün böyüklər üçün yazılan ədəbiyyatda müşahidə olunan bir hal - konyukturaya meyil, bir çox mövzularda manipulyasiya halları uşaq ədəbiyyatı üçün də xarakterikdir. Fərq bundadır ki, böyüklər üçün yazılan əsərlərin ziyanı daha çox müəllifin özünə dəyir, nədən ki, səviyyəli oxucu ilk misradan poetik duyumun yerində olmadığını görüb özünü kənarlaşdırır. Daha doğrusu, onun buna imkanı var. Zövqü varsa zəif mətni oxumağa onu heç nə məcbur etməyəcək. Amma uşaq ədəbiyyatı Yolun əvvəlidir, səviyyəli oxucu yetişdirməkdə birinci mərhələdir. Uşaq ədəbiyyatı məhz o oxucunu yetişdirməlidir ki, o, dediyimiz ali zövqün daşıyıcısı olsun, xamı püxtədən, qrafomanı istedaddan ayırmağa iqtidarı çatsın.

Belə bir zövqü isə yalnız keyfiyyətli mətnlə həll etmək mümkündür. Bu gün uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı yazılan əksər şeirlərdə ənənəvi qəliblərdə işlədilən söz, bir-birini və öz-özünü təqlid, dayaz və süni fəlsəfəçilik, quru nəsihətçilik, səmimiyyətdən kənarlıq baş alıb gedir. Şairlərimizin Vətən, təbiət haqqında illərlə işlənmiş epitetləri təkrarlamaq məcburiyyətində qalmaları bu istiqamətdə "poetik yorğunluq" yaranmasının göstəricisi kimi mənalanmalıdır. Şair Qəşəm Nəcəfzadənin müsahibəsində bu məqam diqqətimi çəkdi: "Yüz ildir ki, uşaq şeirimizdəki obrazlar eynidir.

Uşaq ədəbiyyatımıza ictimai və sosial məzmun öz ərazisini genişləndirməlidir.

Uşaq ədəbiyyatımızın fəlsəfəsi, dili inkişaf etməli, uşaq şeiri uşaq folkloruna söykənməlidir... Bu gün uşaq şeirlərinin hamısı bir - birinə oxşayır, vəzn, xitab, heca ölçüsü, qafiyə sistemi oxşardı, bu mənada deyirəm ki, niyə bizdə fərqli uşaq şeiri olmasın? Deyək ki, modern şeir və ya sərbəst uşaq şeiri".

Yerində olan iraddır. Texnogen informasiyanın ən güclü vasitələri ilə əhatələnmiş uşaqlar üçün gül-bülbüldən, vətənin uca dağlarından bəsit bir şəkildə bəhs edən şeirlər özlərini həm praktik məzmun daşıyıcısına, həm də effektini itirən içiboş şablona çevirir. Bu cür nümunələr uşaqların şeirə, ədəbiyyata olan marağını elə beşikdəcə boğur. Halbuki bədii ədəbiyyat sevgisi, mütaliəyə maraq onlara bugünün sınağından çıxmaq, insan kimi yetişmək, mənəvi dəyərləri mənimsəmək, sağlam qərarlar vermək, ayaq üstə möhkəm dayanmaq, doğru olanı seçmək üçün çox vacibdir. Vicdanlı insan ola bilmələri üçün vacibdir.

Niyə bu gün çağdaş ədəbiyyatda böyüklər üçün əsər meydana qoyanlar arasında uşaq ədəbiyyatına maraq yoxa çıxıb? Yalnız bir neçə ad çəkə bilərik: Elçin, Ramiz Rövşən, Qəşəm Nəcəfzadə, Rafiq Yusifoğlu, Məmməd Namaz, Murad Köhnəqala. Bəs iki ziddiyyətli epoxada yaşamaq qisməti olan, yeni ədəbi nəsil kimi formalaşan gəncliyin uşaq ədəbiyyatı sahəsində səsi niyə bərkdən duyulmur? Son illərdə bu sahəyə diqqəti ancaq Sevinc Elsevər, Allahşükür Ağa, Faiq Hüseynbəylinin yaradıcılığında izləyə bilirik. Bunu yaşanmayan uşaqlığın fəci sonluğu kimi almaq olarmı? Uşaqlığının rəngli dünyasını müharibənin korladığı və yalnız ağ-qara boyalarla haşiyələdiyi bir nəsil öz ruhi düşkünlüyü ilə uşaq dünyasına varmaq üçün nə qədər bacarıqlı ola bilər? Eləcə də digər problemlər sırası: müharibədə itirilən uşaqlığın, gəncliyin nisgili, gələcəklə bağlı illüziyaların yoxa çıxması, sosial problemlərin məngənəsində çırpınan yazıçı həyatı, gün-güzəran dərdi, heç yerdən boy göstərməyən işığa həsrətlik və s. və i.

sənin də uşaqların

qumluqda ev şəkilləri cızırsa

kirayə qaldığın evlərin pəncərələri

boşluğa açılırsa

...tanış mənzərədir

hər kəsin həyatı -

hər döngəsində özümüz.

Zahir Əzəmət

90-cı illərin yazarları sosial durumu hər şeyin önünə çıxardı. Halbuki, eyni problemlər bütün dönəmlərdə olub, XX əsrin əvvəllərində Səhhət "Şair, şeir pərisi və şəhərli" poemasında yazırdı ki, "Ürəyimdə daha yox qönçə dodaqlar dərdi, / vardır ev dərdi, qadın dərdi, uşaqlar dərdi". Amma həmin Səhhət həm də uşaqlar üçün "Vətən" şeirini yaradırdı. Estetik gücünü, məfkurə aydınlığını bir əsr qoruyub saxlamağa gücü yetən "Vətən" şeirini. Yeni nəsil yazarların uşaq ədəbiyyatına müraciəti isə onların yeni uşaq obrazlarına marağı ilə nəticələndi. Arxa fondakı reallığı, sovet dövrünün daim gizlətdiyi, təhrif etdiyi, bizə başqa cür tanıtdığı uşaq həyatlarını natural boyalarla şeirə gətirməyə çalışdı gənc ədəbi qüvvələr. Sevinc Elsevərin şeirinə diqqət edək:

hardansa tapıb əyninə keçirdiyi

köynəyinin üstündə

ingiliscə "sevilən uşaq"

kəlmələri yazılıb

avtobusa dilənmək üçün minən uşağın.

bilmədiyi

yad dildə danışacaq

onunla dünya həmişə...

Yaxud:

nə vaxt ki

evə əliboş qayıtdı

qollarını daha geniş açdı ata

daha çox sevgi verdi uşaqlara.

Bu şeirlər əlbəttə ki, kiçik yaşlı uşaqlar üçün deyil. Onlar üçün həyatı işıqlı tərəfləri ilə birlikdə təsvir etmək lazımdır. Hətta Süleyman Sani Axundov belə öz hekayələrini "Qorxulu nağıllar" adı altında təqdim edirdi. Niyə? Çünki nağıllarda qorxulu məqamlar olsa belə uşaqlar məhz nağıl olduğu üçün dərin sarsıntı yaşamırdılar.

Burda gəlirik digər məqama. Uşaqlar qaranlıqdan qorxurlar, onlar üçün işıq həmişə var, olmalıdır. Çıxış yolu mütləqdir. Nağıllarımızda "işıq gələn, yoxsa it hürən tərəf" arifmetikası uşaqlar üçün həmişə işığın qələbəsinə inamla sonuclanmalıdır. Ona görə zorakılıqlar, müharibə uşaqlara uzaq, yad anlayışlar kimi çatdırılmağa cəhd edilib. Hansısa nisgilin yanında mütləq göy üzü, səmada uçan quş, sülh rəmzi göyərçin, süngülərindən mərmi yerinə çiçək tökülən silahların təsviri əsas inikas predmeti olub. Nazim Hikmət demiş, "güzel günler göreceyiz cocuklar, motorları maviliklərə süreceyiz"... Belə. Xoşbəxtlik hər zaman gələcək zamana aid olsa belə sənət ona inam, ümidlə sarılıb gözləməyi aşılayıb. Amma burdan bir sual doğur: hər şey mütləq xeyirin şər üzərində qələbəsi, işığa inamla sonuclanacaqsa onda uşaqlarımız həyatın çətinliklərinə necə müqavimət, duruş gətirəcəklər? Bu yaxınlarda Jerji Koşinskinin "Boyalı quş" əsərini oxudum. Müəllif altı yaşlı yəhudi əsilli bir uşağın taleyi timsalında İkinci dünya müharibəsinin dəhşətlərini olduqca sərt müstəvidə nəsrə gətirir. Uşağı altı il amansız sınaqlardan keçirən müəllif sonda "yaşamağa davam" mesajı ötürür oxucuya. İnsan azadlığının hər şeydən üstün olduğunu bildirir, qəhrəman boyalı quşlar kimi öz dəstəsinə geri dönərkən bütün olanlara rəğmən yerini tapa bilir. Yazıçılar bu məqamı unutmamalıdırlar. Mətn yalnız nağılçılıq etmək, informativlik vermək üçün deyil, o uşağa həm də psixoloji dərinlik ölçüləri ilə yanaşmalıdır, onların daxili aləminə nüfuzun əhatəli olmasına çalışmalıdır. Bunun üçünsə müəllif uşağın psixologiyasını həm fərdi-şəxsi, həm də ictimai baxımdan mənalandırmalıdır. Bizdə bu nəsrin ilk bədii örnəklərini, bədii cəhətdən ən yaxşı və təsirli nümunələrini lirik-psixoloji nəsrin yaradıcılarından sayılan Süleyman Sani Axundovun "Qorxulu nağıllar" ümumi başlığı ilə çap olunan silsilə əsərləri ehtiva edir. Dərin həyatilik və qüvvətli realizm! İnsan həqiqətinin uşaq nəzərlərindən dərki, mənalanması lazımdır. Sadə və anlaşıqlı bir dillə. Rusiyanın görkəmli alimi V.V.Bartoldun dediyi kimi, "Elə yazmaq lazımdır ki, savadsızlar başa düşə bilsin, savadlı, təhsilli adamlar isə bəyənmiş olsun". Bəs anlamaqla bəyənmək arasında fərqi necə aradan qaldırmalıyıq? Necə etməliyik ki, bəyənmək üçün uşağa gərək olan zövq, estetika formalaşsın? Bunun yolu ailədən, tədrisdən və mütaliədən keçir. Bu üç komponenti bir arada tuta bilirikmi? Gözəl uşaq yazarımız Sevinc Nuruqızının bu fikirləri düşündürməyə bilmir: "Müasir dövrdə uşaq ədəbiyyatı hələ də ədəbiyyatın problemli sahəsi olaraq qalır. Bu janr müəlliflərin diqqətini cəlb etmir, naşirlərin maraq dairəsində deyil, sponsorlara "heç nə vəd etmir". Uşaq ədəbiyyatı təkcə ədəbi böhran yaşamır, texnologiyaların inkişafi ilə bu ədəbi növ həm də ciddi texnoböhran yaşayır. Ailələrdə kitaba meyl azalır. Uşaq nümunədən bəhrələnəndir. Ailədə mütaliə nümunəsi olmadan uşağı mütaliəyə həvəsləndirmək çətindir. Bütün güc təhsil müəssisələrinə düşür. Yəni bağça, məktəb və s".

Məktəblərdə uşaq ədəbiyyatına ayrılan zaman, mütaliə prosesi, sinifdən xaric oxu planları hansı vəziyyətdədir?.. Sevinc xanımın sözləri ilə desək, "dərs yükünün ağırlığı uşaq ədəbiyyatına vaxt güzəşti etmir". Belə bir ayrıntının olmaması, təlabatın yoxa çıxması bu sahədə fəsadlara - nəzarətin itirilməsinə, işbazlara öz cızmaqara yazılarını kitaba çevirib meydana qoymaq fürsəti qazandırsa da tədrisin özündə olan problemləri də üzə çıxarır. Bir halda ki, dərs yükünün ağırlığı uşaqlara asudə vaxt imkanı tanımır, buyurun, o zaman dərsliklərin özünü o şəkildə tərtib edək ki, uşaqlar üçün hər mənada yararlı olsun: həm estetik tərəfləri təmin etsin, onlarda ali zövq formalaşdırsın, həm yaş səviyyələri nəzərə alınsın, həm də psixoloji dərinliyi ilə uşağa həyatın bütün çətinliklərinə davam gətirib mübariz olmaq hissi aşılasın. Bu kontekstdə yanaşanda çox sayda problemlər meydana çıxır. Bir neçəsini burda qeyd etmək istəyirəm. Onlardan biri dərsliklərdə dil faktının, uşaqların yaş senzinin nəzərə alınmaması məsələsidir. Məlumdur ki, bizim aşağı sinif dərsliklərində klassik əsərlərə də yer ayrılır. Olsun, amma bu məqam üzərində çox həssas çalışmalıdır dərslik müəllifləri. Məsələn, deyək ki, Seyid Əzim Şirvaninin ərəb-fars izafətlərindən yoğrulmuş şeirini, yaxud müxtəlif qədim və orta əsr şairlərinin qəzəllərini uşaqlara əzbərlətmək onlara nə verəcək? Bu dönəmdə uşaqlara həyatı, insanları, ədəbiyyatı sevdirmək üçün daha asan mətnlər təqdim olunmalıdır. Yaxud biz tarixi faciələrimizi uşaqlarımızin şəxsi yaşantısına çevirə bilirikmi? Bunun üçün hansı təsirli əsərlərə, şeirlərə müraciət edirik? O mətnlər ki, onlar uşaqlarda bu faciələrə qarşı həssaslıq deyil, laqeydlik yaradır. Bir nümunə deyim. 5-ci sinif dərsliyində 20 Yanvarla bağlı bölümdə Sabir Əhmədlinin "Şəhidlər xiyabanı" hekayəsini ixtisarla təqdim ediblər. Sabir Əhmədlinin çətin üslubunu, qəliz, uzun cümlələrdən qurulmuş hekayələrini böyüklər belə asan oxumadığı halda 5-ci sinif şagirdinə bunu oxutmaq düzgündürmü? Ondansa uşaqlara 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı sadə, rəvan bir dillə yazılmış informasiya vermək olmazmı? Bu faciənin mahiyyətini onlara anlatmadan verilən hekayə hansı bədii təsir oyada bilər? Hələ bunu çətin bir dillə qavramağa çalışırlarsa. Hələ verilən nümunə bədii cəhətdən zəifdirsə. Buradaca, mənə Sabir Əhmədlinin yazıçı kimliyindən, mətn anlayışından dərs keçmək istəyində olacaq kəslərə ərz edim ki, Sabir Əhmədli qələminin gücünü bilirəm və nəsrinin poetikasını incələyən həcmli bir yazım "Azərbaycan" jurnalının iyul sayında çap ediləcək. Söhbət bu hekayəyə münasibətdən gedir və onun uşağın yaş səviyyəsinə uyğun verilməməsi, 20 Yanvar faciəsinin dramatizmi, mahiyyəti ilə bağlı dərin məzmun aşılamaması reallığından. Üstəlik, mətndə işlənən bəzi sözlərin izahı verilməli idi. Məsələn, hekayədə belə cümlələr yer alır: "DTK-nın yeni binasının qarşısından başlayaraq, Nərimanov cadasının hər iki səkisində qərənfillər qoyulmuşdu". Yaxud "Gecələr Bakı sakinləri, Azərbaycan milləti "Azadlıq"dan danışan Mirzə Xəzərin səsini eşitməkdən ötrü çırpınırdı". Burada DTK, cada, Mirzə Xəzərin kimliyi, "Azadlıq" haqda məlumat verilməsi gərək idi ki, dərslik müəllifləri bundan yan keçiblər.

Daha bir məqam. Günel Eyvazlının "Ədəbiyyat qəzeti"nin 2018-ci ilin dekabr sayında çap olunan "Fiqaro - kasıb, zəhmətkeş, optimist nəslin nümayəndəsi" məqaləsindən oxuduğum bir fikri xatırlayıram: "Həftə sonu idi. TV kanalları çevirən zaman maraqlı heç nə tapmadığımda cizg filminə kökləndim. Dəfələrlə baxsam, gedişatın nə olduğunu bilsəm belə, "Tom və Cerri" cizgi filminə yenidən baxmağı qərara aldım. İlahi, Tom nə edir? Kütlə qarşısına çıxan məşhur pişik Motsartın Fiqarosunu oxuyur. Bəli, bu, Motsartdır. Necə olub ki, bu vaxta qədər buna nəzər yetirməmişəm. Təcili Yutub kanalını açıram. Cizgi filminin müxtəlif bölümlərinə nəzər salıram. Cerrinin addımından tutmuş, Tomun qaçışına qədər, pianoda ifasına qədər hər şey klassikadır. Və qəribəsi budur ki, məktəblərimizdə tədris olunan musiqi dərsindən fərqli olaraq, cizgi filmində "filan opera neçənci ildə yazılıb?", "filan bəstəkarın neçə komediyası var?", "nə vaxt doğulub, nə vaxt dünyadan gedib?" kimi yorucu suallar, rəqəm yığını şagirdlərin beyninə doldurulmur. Axı orada həzm prosesi getməlidir, cənablar. Axı lazımsız rəqəmlərlə, A,B,C, yoxsa D variantı ilə kilidlənən beyinlər boğula bilər. Oraya nəfəslik lazımdır. Hava lazımdır, əfəndilər. İcazə verin balacalarımız yüklənmiş tədris proqramından oyanıb dünyaya baxsınlar, nəfəs alsınlar. İcazə verin, lütfən".

Əlavə nəyəsə ehtiyac varmı? Hələ iki əsr öncə Belinski də "Uşaqlar üçün almanax" məqaləsində yazırdı ki, "Uşaqlar, məsələn, "İliada" və "Odisseya"nı oxuyub və bu poemalardan bir şey bəyənmədən əvvəl onlar üçün Homerin tərcümeyi-halını bilməyin nə faydası var? Oxuduqdan sonra isə məsələ başqadır".

Ədəbiyyatın missiyası nədir? Məqalələrimin birində yazmışdım: "Bütün haqsızlıqlara, nadanlıqlara, cahilliklərə baxmayaraq, işığı qorumaq lazımdır. Rəngli karandaşlar yenə də sevimli və gərəkli əşyamız olmalı. Uşaqlıqdakı kimi... Onlar bizə həyatın ağ və qara zolağından çıxmağa kömək edər. Ədəbiyyat nədir ki?! İnsanın dünya, zaman, Tanrı və təbiətlə bağlı düşüncəsinin sınırlarını böyütməsi üçün üz tutduğu müqəddəs mehrab! Axı insan pisliklərdən, yaramazlıqlardan sığortalanmayıb, o, əzabların pandora qutusudur, ədəbiyyatsa həmişə əzabları yenməsində ona yol göstərən olub. Sovet sistemi dağılandan sonra biz bu fikri də tarixin qalıqları altından çıxarıb, bir az da postmodernist dalğanın ardınca gətirdiyi revanşist ədanın təsirinə düşərək ona özgə məzmun, mündəricə verməyə çalışdıq: Ədəbiyyat insan tərbiyə eləmir! O zaman ədəbiyyat nəyə xidmət edir? Hansı amala, hansı məfkurəyə, hansı düşüncəyə? Əgər çağın insanı onu gündəlik sarmış olan hər cür mənəvi-ruhsal-psixoloji deqradasiyadan, maddi-sosial anomaliyalardan qurtuluş üçün ədəbiyyata sığınmayacaqsa, orda öz hüzurunu tapa bilməyəcəksə, o zaman bədii sənətin qayəsi hardan başlanıb harda bitir? Əgər durmadan artan kitablar, yazılan əsərlər sonucda insana yönəlik söz deməyə hasilə gəlmirsə, o zaman bəşəriyyət niyə hər zamanın qəhrəmanını yaratmağa çalışır, onunla öz dilində, düşüncəsində danışmağa çaba göstərir?!". Bax, bu missiya eynidir, fərqi yoxdur, istər böyüklər üçün ədəbiyyat yarat, istərsən də kiçiklər üçün. Mətn hər zaman xilasdır, ədəbiyyat hər zaman "çovdarlıqda uçurumdan qoruyan"dır.

Böyük ədəbiyyatı yaradanların hədəfi var. Nobeli qazanmaq, dünya ədəbiyyatının qabaqcıl tendensiyaları ilə kəsişmə nöqtələrini tapıb ona doğru addımlamaq. Bəs uşaq ədəbiyyatının hədəfi nədir? Sadəcə, uşaq təbəssümü. Onların sabahlı gələcək qurmalarına nail olmaq. Bu yaxınlarda uşaq yazıçısı Aygün Bünyatzadənin "Karusel" hekayəsini oxuyarkən həmin fərq üzərində, yəni uşaq ədəbiyyatının missiyası üzərində düşünməli oldum. Hekayə bu missiyanın kiçik bir modelini təqdim edir. Parkda tərkinə mindiyi körpə uşaqları fırlatmaqdan bezən və daha böyük işlərə can atan karusel köhlən at hansısa məqamda anlayır ki, onun missiyası elə budur: uşaqların sevincinə səbəb olmaq, onlara xoşbəxtlik, gülüş nəsib etmək, qocalanda xatirələrinə dönmək. Məncə, uşaq ədəbiyyatının ən böyük hədəfi buna nail olmaqdır: bir uşaq üzündə təbəssüm yarada bilmək. Bu elə bir həssas məsələdir ki, zaman-zaman çox ziyalılarımızı narahat edib. Hərdən düşünürəm ki, XIX əsrdən başlayaraq, bizim əksər şair və yazıçılarımız, tənqidçi-ədəbiyyatşünaslarımız nədən tədqiqat, təsvir predmetləri ayrı sahələr, ayrı məsələlər olduğu halda uşaq ədəbiyyatından da yazmağı özlərinə borc biliblər?! Çünki onlar narahat olublar. Öz övladlarının timsalında bütün yer üzünün uşaqları, onların sağlam ruhda böyümələri, yetişmələri üçün narahat olublar. Bir az da biz narahat olaq.

Elnarə AKİMOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 5 iyun. S. 18-19.