Qəşəm Nəcəfzadə: "Uşaq olmaq çətindir, uşaq şairi olmaq ondan da çətin"

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Uşaq ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri Qəşəm Nəcəfzadə ilə müsahibə

- Qəşəm müəllim, siz artıq bir neçə ildir ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Uşaq ədəbiyyatı şöbəsinin rəhbərisiniz. Bu şöbənin yaranma tarixi haqqında nə deyə bilərsiniz?

- AYB-nin Uşaq ədəbiyyatı şöbəsi ötən əsrin 70-ci illərində yaranıb. Bu şöbəyə Hüseyn Abbaszadə, Hikmət Ziya, Zahid Xəlil, Əli Səmədli, Tofiq Mahmud rəhbərlik etmişdir.

- Şöbə yarandığı vaxtdan indiyə kimi hansı işləri görüb? Qarşıya qoyulan məqsədlər həllini tapıbmı?

- Bu şöbəyə kifayət qədər maddi vəsait ayrılmayıb. AYB uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olan yazıçıları Sovet dövründə müxtəlif xarici ölkələrə ezamiyyətə göndərib. Uşaq ədəbiyyatı şöbəsi isə, öz növbəsində, müəyyən qurultaylar təşkil edib, bu sahənin nəzəri məsələləri, problemləri diqqət mərkəzində olub. Ölkə xaricində və daxilində çap olunan əsərlər, onların bədii səviyyəsi bu müzakirələrin əsas mövzusu olurdu. Ancaq bu şöbə hər hansı kitab çapını həyata keçirməyib. Çünki maddi-texniki bazanın çatışmazlığı, şöbəyə xas nəşriyyatın, müəyyən ədəbi klubların olmaması kitab çapı fəaliyyətinin olmaması ilə nəticələnirdi.

- Qəşəm müəllim, siz özünüz də uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olursunuz. Bu sahəni əhatə edən xeyli sayda əsərlərinizin olduğu məlumdur. Sizcə, bu ədəbiyyatın əsas meyarı nədir?

- Hər şey, vəzn, ölçü, qafiyə, aydın ifadə, yenilik və sair. Uşaq şeirində əsas meyarlardan biri dil məsələsidir. Şeirin dili yumşaq və həlim olmalıdır. Şeir uşağın dilində yumşaq və rahat nəfəs almalıdır. Nizamidən bu günə qədər bütün ədəbi məqamlarda fikir aydınlığı, sözün semantik mənasına, təfəkkür çevikliyinə, dilin daxilinə nüfuz etmək əsas məqsəd olub. Nizami heç bir əsərini uşaqlar üçün yazmayıb. Sadəcə olaraq Nizaminin dövründə və sonralar da yazılan əsərləri uşaqların yaş mərhələlərinə görə müəllimlər qruplaşdırıblar və bununla dərsliklər, məktəblər, qiraətxanalar yaranıb. Kim deyə bilər ki, Ənvər Məmmədxanlının "Buz heykəl" hekayəsi ancaq uşaqlar üçündür və ya əksinə. Kim deyə bilər ki, "Od tutub qırmızı atəşlə yenə yandı üfüq" şeiri ancaq böyüklər üçündür və ya əksinə. Kim deyə bilər ki, M.Cəlilin "Saqqallı uşaq", "Poçt qutusu", "Pirverdinin xoruzu", A.Şaiqin "Məktub yetişmədi" hekayələri ancaq böyüklər üçündür və ya əksinə. Demək, uşaq və böyük ədəbiyyatı bölümü ən çox pedaqoji termindir. Və bu gün uşaq ədəbiyyatınn əsas problemlərindən biri də böyük və uşaq ədəbiyyatına kəskin fərq qoymağımızdı.

Uşaqlar ilk dəfə mənsub olduqları xalqın dilini onun ədəbiyyatı vasitəsilə daha mükəmməl öyrənir. Şübhəsiz ki, dişləri çıxmayan körpə çörək yeyə bilmədiyi kimi, təfəkkürü formalaşmayan uşaq da dediyi sözlərin mənasını öyrənə bilməyəcək. Çünki ona ən əvvəl ilıq, aydın tələffüz olunan sözlər, bir növ təfəkkür lazımdır. Təfəkkürü isə dil yetişdirir. Məhz M.Ə.Sabir müəllim olduğu üçün "Uşaq və buz" şeirini çox aydın, sadə və mənalı, həm də əruz vəznində yazmışdır.

- Uşaq ədəbiyyatının bügünkü durumu sizi qane edirmi? Bu sahədə hansı boşluqların olduğunu düşünürsünüz?

- Bir az çətinliklər var. Televiziyada uşaq verilişləri az yayımlanır. Vaxtı ilə qocaman uşaq yazıçısı Zahid Xəlil Azərbaycan Dövlət Televiziyasında uşaqlar üçün hazırlanmış "Çıraq" proqramının aparıcısı idi, bu da kiçikyaşlı izləyicilər tərəfindən maraqla qarşılanırdı. Hər dəfə proqram ibtidai siniflərdə hazırlanır, müxtəlif uşaq əsərləri yazanlar dəvət olunurdu. Həm balaca oxucular öz şairini tanıyırdılar, həm də onların dünyagörüşü formalaşırdı. İndi o veriliş çoxdandı bağlanıb... Vaxtı ilə mərhum yazıçı Mikayıl Rzaquluzadə "Kitab evi" layihəsində yeni çıxan uşaq kitabları haqqında məlumat verirdi. Aktyorların ifasında uşaq şeirləri səslənirdi. İndi hanı o veriliş? Kim uçurdu balaca oxucuların "Kitab evi"ni? Bəlkə o da yazıçı Mikayıl Rzaquluzadə kimi dünyasını dəyişdi? "Savalan baba" verilişi yadınızdadımı? Aparıcısı da Əməkdər artist Sadiq Hüseynov. Görən o verilişin taleyi necə oldu, Savalan dağına qarmı yağdı, dolumu düşdü? Bəs nədən donduruldu o gözəl veriliş?

Televiziyalar uşaq verilişlərinə indi geniş yer verməlidir. Deyək ki, kitab Gədəbəy rayonunun ən ucqar kəndinə gedib çıxa bilmir. Amma televiziyalar çox asanlıqla ən ucqar kəndlərin qonağı olur. Bu texniki imkan çox təəssüflər olsun ki, əlimizdən çıxıb.

Yaxud uşaqların diqqətini cəlb etmək üçün nağıllarımız səhnələşdirilib disklərə köçürülməlidir. Bəzi uşaqlar ola bilsin ki, indi kitabı qəbul etmir. Biz bunu uşaqlara hansısa formada təqdim etməyin yolunu tapmalıyıq. Uşaqların oynamaq istədiyi oyunlara uşaq ədəbiyyatını qatmalıyıq. Tədris müəssisələrində kompüterlərə cizgi filmləri, uşaq ədəbiyyatımızın nümunələri yüklənməlidir. Elə "Məlikməmməd" nağılından bir oyun düzəltmək olar. Bəlkə uşaq ədəbiyyatı kitab formasında yox, kino, tamaşa şəklində uşaqların yanına gəlməlidi.

- Uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı bu yaxınlarda geniş məruzə etdiniz. Həmin məruzədə qeyd edirsiniz ki, uşaq şeiri modern formada olmalıdır. Modern uşaq şeirini Qəşəm Nəcəfzadə necə görmək istəyir?

- Modern sözünü hərfi mənada başa düşmək lazım deyil. Baxın, bu gün uşaq şeirlərinin hamısı bir-birinə oxşayır, vəzn, xitab, heca ölçüsü, qafiyə sistemi oxşardı, bu mənada deyirəm ki, niyə bizdə fərqli uşaq şeiri olmasın. Deyək ki, modern şeir və ya sərbəst uşaq şeiri. Türkiyədə belədir. Onların mahnılarının mətni sərbəst şeirdir, uşaq şeirlərinin əksəriyyəti də sərbəst vəzndə yazılıb. Bizdə bəzən uşaq şeirimizdə uşaqları böyük kimi danışdırmaq, böyüklərin fikirlərini uşaq dilinə pərçim etmək meyilləri özünü göstərir. Bu, sovet dönəmindən qalma mirasdır. Gəlin, görkəmli türk şairi İsmayıl Uyaroğlunun neçə illər əvvəl yazdığı uşaq şeirlərinə diqqət yetirək:

Qar qardaş,

Atamın pulu yox

Mənə palto ala...

Nə olar, məni anla,

Bir az isti-isti

Yağ mənim üçün.

Artıq bu şeir də sosial problem səciyyəsi daşıyır. Uşaq hiddətlənir.

- Bəs, sizcə, uşaq ədəbiyyatında hansı yeni obrazlar yaradılmalıdır?

- Onu mən deyə bilmərəm. Uşaq şairi, uşaq yazıçısı özü təbii şəkildə çıxış yolunu düşünüb tapmalıdır. Yüz ildir ki, uşaq şeirimzdəki obrazlar eynidir. Uşaq həmin uşaq, ayı həmin ayı, tülkü həmin tülküdür. Bioloji mənada ayı həmin ayı, tülkü həmin tülkü ola bilər, amma bunların filologiyasının dəyişməsi təbiidir. Mən hələ bunu yetərincə müasir uşaq ədəbiyyatımızda görmürəm.

Uşaq ədəbiyyatımızda ictimai və sosial məzmun öz ərazisini genişləndirməlidir.

Uşaq ədəbiyyatımızın fəlsəfəsi, dili inkişaf etməli, uşaq şeiri uşaq folkloruna söykənməlidir. Qədim yurd yerlərimizin, şəhidlərimizin, Milli Qəhrəmanlarımızın obrazlarını uşaq ədəbiyyatında daha da canlandırmalıyıq.

Etiraf etməliyik ki, uşaq şeiri yazmaq çox çətindir. Vaxtilə uşaq olmaq çətindir deyən tənqidçi Alla Marçenko ilə mübahisə edən S.Mixaylov, M.Trilyayeva və L.Razqon birlikdə məqalə yazaraq qeyd edirdilər ki, Alla Marçenko ilə razılaşmaq olmaz. Uşaq olmaq, xoşbəxt olmaq, şən olmaq, şirin olmaq deməkdir.

Xalq yazıçısı Elçin "Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı" məqaləsində üçlüyün arqumentlərinə qarşı öz haqlı sualını qoyur: "Məgər uşaq çətinliyi məfhumunun özündə uşaq xoşbəxtliyi yoxdur? Bəli, uşaq xoşbəxt olmaqla, şən olmaqla, şirin olmaqla bərabər, həm də çətindir".

Yenə də Elçinin haqlı sözü: "Uşaqlar üçün yazmaq da çətindir" və Elçinin haqlı nəticəsi: "Lakin bədii çətinlik olmayan yerdə bədii qələbə də yoxdur".

Ancaq bütün bu qeyd etdiklərimizə rəğmən cəsarətlə deyə bilərik ki, uşaq ədəbiyyatının böyük klassikləri olub və indi də var. Onlar elə bir ənənə qoyublar ki, bu çevrədən qopmaq mümkün deyil. Mən Zahid Xəlilin, Qəşəm İsabəylinin, Rafiq Yusifoğlunun, Ələmdar Quluzadənin, Aləmzər Əlizadənin, Ələsgər Əlioğlunun, İnqilab İsağın, Sevinc Nuruqızının, Reyhan Yusifqızının, Aygün Bünyadzadənin, Gülzar İbrahimovanın, Gülarə Munisin, Vüqar Haqverdiyevin adını bu gün fəxrlə çəkə bilərəm.

- Uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olan yazıçılar hansı istiqamətdə mövzu və problematikaya üstünlük verməlidirlər ki, oxucularının diqqət və marağına səbəb ola bilsinlər?

- Bu sualı mənə çox verirlər. Bu barədə mən son iki qurultayda məruzə etmişəm, fikirlərimi də konkret misallarla göstərmişəm. Bu gün elə adamlar var ki, uşaq ədəbiyyatından danışmağı uşaq söhbəti kimi başa düşür və ona görə uzun zaman bizdə uşaq ədəbiyyatını uşaq yerinə qoyublar.

Uşaq ədəbiyyatının yaranması, inkişafı, təbliği üçün əvvəlcə münbit şərait olmalıdır. Əsər oxucu ilə reaksiyaya girməlidir. Elə bilirlər dəvəyə, tülküyə, dovşana, qarışqaya, cücəyə, Turala, Aydana, Ayselə şeir yazanda uşaq şeiri olur, Amerikaya, Bakıya şeir yazanda böyük şeiri. Tamamilə yanlış fikirdir. Uşaq şeirində uşağın duyğu və düşüncələri olmalıdır. Burda əsas bir məsələ var, istedad və zəhmətlə yazılan şeir bütün zamanlarda marağa səbəb olub, bundan sonra da olacaq.

- Gənc yazarlardan uşaq mövzularına müraciət edənlər varmı? Kimlərin adlarını çəkə bilərsiniz?

- Bu gün gənc yazıçılardan Mina Rəşid, Əfsanə Laçının adını çəkə bilərəm. Onların da yaşı artıq qırxı haqlayıb. Yəni belə deyək ki, çağdaş dövrdə gənc yazarların uşaq ədəbiyyatına müraciəti zəifdi.

- Qəşəm müəllim, 1 İyun - Uşaqların Beynəlxalq Müdafiəsi Günüdür. Sizcə, ümumdünya səviyyəsində uşaqlar yetərincə müdafiə olunurmu?

- Yox, qoruya bilmir. Bu gün dünyanın harasında müharibə ocağı varsa, orda ən birinci uşaqlar ölürlər. Elə biz özümüz, 90-cı illərin əvvəllərində Qarabağ boyda uşaq ədəbiyyatı itirmişik. Həmişə ədəbiyyat, mədəniyyət, nəğmə insanları, ölkələri qovuşdurur. Tezliklə ədəbiyyat qalib gələcək, Qarabağ Azərbaycana qovuşacaq.

Qəşəm Nəcəfzadə

Söhbətləşdi: G.Qəmbərova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 5 iyun. S. 24.