Atalar nə deyibsə, düz deyib...

Yaxud "əlində qayçı qoyun otarmaq" nə deməkdir? - İlham ABBASOV

Xalqın çoxəsrlik mənəvi müşahidələrinin, həyat təcrübəsinin, düşüncə və yaşantılarının fəlsəfi-ədəbi ümumiləşməsi olaraq meydana gələn aforistik deyimlər, atalar sözləri və məsəllər həm folklorumuzun, həm də ana dilimizin ən dəyərli nümunələri sırasındadır. Hər bir xalqın müdriklik potensialının göstəricisi, düşüncə dərinliyinin ifadəsi olan bu kəlamlar nitq praktikasında fikrin təsdiqi, mühakimələrin əsaslandırılması üçün dayaq nöqtəsi kimi istifadə olunur.

Təəssüf ki, bəziləri atalar sözlərində ifadə olunmuş müdrik mənanı bütün dərinliyi ilə dərk edə bilməyərək orada "səhvlər" axtarır, "ataların" bəzən öz mühakimələrində yanlışlığa yol verdiklərini iddia edirlər. Bu insanlar sadəcə bir amili nəzərdən qaçırırlar ki, atalar sözləri hər şeydən əvvəl bədii düşüncə məhsuludur və məcazi obrazlar, rəmzi deyimlər hesabına formalaşır. Buna görə də bu vahidlərə formal məntiq prinsipləri ilə yanaşıb onlardan həmişə oyüd-nəsihət məzmunu gözləmək sadəlövhlük olardı. Atalar sözü və məsəllər məzmunca xalq bədii təfəkkürünün bütün genişliyini və rəngarəngliyini əks etdirməyə qadirdir. Məsələn, onların sırasında ironiya ("İgidlik ondur - doqquzu qaçmaqdır, biri heç gözə görünməmək."), hətta sarkazm ("Görməmişin oğlu oldu, dartdı şeyin qopartdı.") məzmunlu nümunələrə də rast gəlmək mümkündür.

Atalar sözlərimizin bir çoxunda tədbirli, ehtiyatlı olmaqla bağlı xəbərdarlıq məzmunu ifadə olunmuşdur. Məsələn, "El üçün ağlayan gözdən olar" deyimi heç də bəzilərinin yozduğu kimi, "el üçün ağlamağın" faydasız, gərəksiz olması fikrini təlqin etmir, əksinə "el üçün ağlayana" bu yolda əzablara, məhrumiyyətlərə hazır olmaq barədə xəbərdarlıq edir. Anlaşılmazlıq üzündən tez-tez hallandırılan atalar sözlərindən biri də "Məndən ötdü, qardaşıma dəydi" deyimidir. Kimlərinsə burada təkəbbür qarışıq bir şadlıq görməsinə təəccüblənməmək olmur. Hətta süjet cəhətdən yanaşsaq belə, burada dramatizm, hətta faciəvilik də görmək olar. Kimsə düşmənin "məndən ötən" oxunun, gülləsinin, məkrinin, hiyləsinin "qardaşıma dəydiyini" dilə gətirirsə, niyə bunu təlaş, xəbərdarlıq ifadəsi kimi yox, sevinc kimi başa düşmək lazımdır? Atalar sözü xəbərdarlıq edir: "Ey cahil, sevinmə, anla ki, bir bəla səndən ötsə, qardaşına dəyəcək."

Azərbaycan atalar sözlərinin toplanması və nəşrində müstəsna xidmətləri olmuş Əbülqasım Hüseynzadənin covet dövrünün sonlarına yaxın AzTV-də rəhmətlik Ağalar Mirzənin "Ozan" proqramına verdiyi müsahibə indi də yadımdadır. Yaşı 100-ü haqlasa da, yaddaşını və mühakimə qabiliyyətini itirməmiş görkəmli folklorçu sovet dönəmində nəşr zamanı atalar sözlərinin ciddi senzuradan keçirildiyini, onların bir çoxunun ideoloji mülahizələr baxımından kobud təhriflərə məruz qoyulduğunu söyləyirdi. Bunun nəticəsində etnik dünyagörüşünün, milli düşüncənin məhsulu kimi yaranmış və əsrlər boyu yaşamış atalar sözlərimizin bir sıra nümunələri kommunist ideologiyasının kosmopolit meyarlarına uyğun şəkildə "islah edilmiş", sinfi mövqedən "müasirləşdirilərək" xalq müdrikliyinin örnəyi əvəzinə mənasız söz yığını kimi təqdim olunmuşdur.

Fikrini konkret nümunələrlə əsaslandıran Ə.Hüseynzadə deyirdi ki, indi hamının onun tərtib etdiyi kitablardan oxuyub yadda saxladığı "Uzunun ağlı topuğunda olar" deyimi heç bir sağlam düşüncəyə və məntiqə sığmır. Əslində isə, atalar sözü belədir: "Saçı uzunun ağlı topuğunda olar." Qocaman tədqiqatçının oz sözləri ilə desək, "yəni, arvadın başında ağıl olmaz." Sovet senzurasının "qadın hüquqlarını qorumaq" mülahizəsi ilə bərbad hala saldığı başqa bir atalar sözünü yada salaq: "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi." Razılaşaq ki, "hər şey" və "dost" anlayışlarının bu şəkildə qarşı-qarşıya qoyulması heç bir məntiqi mülahizə mövqeyindən adekvat görünmür. "Atalar sözü" kitabının tərtibçisinin dediyinə görə isə, kəlamın orijinalı belədir: "Arvadın təzəsi, dostun köhnəsi." Yəni, arvadın təzəsi, dostun isə köhnəsi daha istəkli, daha əziz olur. Bunlar, həqiqətən də, bir-birinə müvafiq, qarşılaşdırıla bilən anlayışlardır.

Müqayisə olunan anlayışların qeyri-adekvatlığı digər bir atalar sözündə də diqqəti cəlb edir: "Balığı at dəryaya, balıq bilməsə də, xaliq bilər." Özünüz deyin, müdriklik rəmzi olan bir mətndə "balıq" anlayışının "xaliq" ("yaradan") anlayışı ilə bu şəkildə qarşılaşdırılması bayağı qafiyə həvəskarından başqa hansı sərsəmin ağlına gələ bilər? Ə.Hüseynzadə isə bildirirdi ki, sovet senzurasının müdaxiləsinə qədər atalar sözünün əsli belə olub: "Yaxşılıq elə, xalq bilməz, xalıq bilər." Necə deyərlər, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur...

Görkəmli folklorşünas Əbülqasım Hüseynzadə haqqında danışdığımız verilişdən az sonra, 98 yaşında dünyadan köçdü. Otuz ildən çox vaxt keçir. Bilmirəm, lent yazısı qalırmı? Çətin... Ancaq şükür ki, o müsahibəni almış Xalq artisti Roza xanım Tağıyeva sağ-salamatdır. Şübhə edənlər soruşa bilərlər...

Atalar sözünün məğzində, mayasında hifz edilən dərin mənanı, müdrik fikri tam anlamaq, dərk etmək üçün insana, doğrudan da, müəyyən bir düşüncə potensialı, mütaliə səriştəsi tələb olunur və nəhayətdə başa düşürsən ki, atalar nə deyibsə, düz deyib. Ancaq, təəssüf ki, folklor mətnlərinin təhrif edilməsi problemi yalnız atalar sözləri ilə bağlı deyil. Bəri başdan deyək ki, yazılı ədəbiyyat nümunələrindən fərqli olaraq, folklor əsərləri mətnlərinin qeyri-sabit, variantlı olması qanunauyğun sayılır. Məsələn, Mirzə Cəlilin "Qurbanəli bəy" hekayəsinin birinci cümləsi belədir: "Bir gün xəbər çıxdı ki, naçalnik gəlir kəndə və sonra da məlum oldu ki, pristavın arvadının ad qoyulan günüdür." Əsərin başqa cür təqdim olunması yolverilməz pozuntudur. Ancaq, tutaq ki, "Əsli və Kərəm" dastanının birinci cümləsi necədir? - sualına heç kəs dəqiq cavab verə bilməz. Burada sabit mətn yoxdur. Hər aşıq istədiyi kimi təqdim edir. Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsi üçün bu, təbii bir haldır. Məsələn, "Qəmərim" və "Sarı gəlin" xalq mahnılarının mətnindəki "Saçın ucun hörməzlər" misrası ilə başlayan bayatının ikinci nisrası həm "Gülü sulu dərməzlər", həm də "Gülü qönçə dərməzlər" şəklində işlədilir. "Folklor mətnlərinin təhrif edilməsi" deyərkən biz bunu (yəni variantlılığı) nəzərdə tutmuruq. Söhbət əsərin məzmun, ideya, poetik forma və dilinin pozulmasından gedir.

Bu tip yanlışlıqlar ən çox xalq mahnıları və təsniflərin mətni ilə bağlı meydana çıxır. Burada həm atalar sözlərində olduğu kimi, düzgün anlamamaqla, həm də ifa zamanı təhriflərə yol vetməklə bağlı yaranan pozuntular müşahidə olunur. Bir neçə xalq mahnısının mətnində işlədilən belə bir bayatı var:

Tut ağacı boyunca,

Tut yemədim doyunca.

Yarı xəlvətdə gördüm,

Danışmadım doyunca.

Bədii mətndəki məna incəliyini duya bilməyən bəzi dinləyicilər irad tutaraq bildirirlər ki, yəqin, "aşkarda gördüm" olmalıdır, yoxsa məna düz gəlmir. Xəlvətdə görsəydi, elə doyunca danışardı da. Əlavə izahat vermək lazım gəlir ki, ay qardaş, bu, Füzuli poeziyasını yaradan dildir - sətiraltı mənalara, incəliklərə fikir vermək lazımdır. Lirik qəhrəmanı üzüntüyə düçar edən, yandırıb-yaxan da elə odur ki, "yarı xəlvətdə görsə də", doyunca danışmayıb, fürsəti əldən verib...

Başqa bir xalq mahnısının mətnini yada salaq:

Dağların başı qışda qar olar,

Yar yarı görməsə, rəngi saralar.

Müasir ifaçıların, demək olar ki, hamısı mətni bu cür oxuyur, halbuki elementar savad və şeir mütaliəsi vərdişi kifayət edərdi ki, bunun kobud pozuntu olduğunu başa düşəydilər, heç olmasa, adicə qafiyə qüsurunu görəydilər. Birinci misrada "qar olar"dısa, onda gərək ikincidə "sarı olar" işlənəydi. Halbuki, Bülbül, Xan Şuşinski, Rəşid Behbudov kimi böyük müğənnilərin ifasında bu mətnin düzgün səslənişini eşitmək mümkündür:

Dağların başın qışda qar alar,

Yar yarın görməsə, rəngi saralar.

Mənsubiyyət və təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş isimlərin bu tərzdə işlədilməsini klassik yazılı və şifahi poeziyamızda geniş müşahidə etmək mümkündür. Aşıq Ələsgəri yada salaq:

Bivəfanın, müxənnətin, nakəsin

Doğru sözün, düz ilqarın görmədim.

Təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, bu cür təhriflər xalq musiqisi ifaçılığımız üçün arzulanmaz bir ənənəyə çevrilmişdir. Muğam və təsnif ifasında müraciət olunan qəzəl nümunələrinin məzmun və dil baxımından kifayət qədər qəliz olması həqiqətdir və xanəndələrin bu mətnlərin ifasında müəyyən yanlışlığa yol vermələrini anlamaq mümkündür. Nümunə üçün son dövrlərin müğam ifaçıları sırasında əruzu və qəzəli hamıdan yaxşı bilən, özü də maraqlı qəzəllər müəllifi olan Hacıbaba Hüseynovun yaradıcılığına müraciət edək. İfalarının birində M.Ə.Sabirin "Olmasın" rədifli qəzəlindəki beytlərdən birini Xalq artisti belə oxuyur:

Mübtəlayi-dərdi-eşqəm,

əl götür məndən, təbib,

Öylə bir tədbir qıl,

bu dərdə dərman olmasın.

Son illər bu qəzli repertuarına daxıl edən gənc muğam ifaçılarının da çoxu həmin beyti eynən belə ifa edir. Aydın olur ki, onlar hamısı qəzəli H.Hüseynovun ağzından eşitməklə öyrənib, heç biri canına əziyyət verib Sabirin kitabına baxmayıb.

Baxsaydılar, beytin düzgün şəklini görərdilər:

Mübtəlayi-dərdi-eşqəm,

əl götür məndən, təbib,

Eylə bir tədbir kim,

bu dərdə dərman olmasın.

Bu acınacaqlı yanlışlığın kökünü düşünəndə belə qənaətə gəlirsən ki, görünür, ustad xanəndə Sabirin təmiz el dilində işlətdiyi "eylə(mək)" feilini anlamayıb və əruz bilgisinə əsaslanaraq onun yerinə "öylə" əvəzliyini işlətməklə şeirə "düzəliş vermək" istəyib. Əvvəldə dediyim kimi, qəzəldə, əruzda belə yanlışlıqların baş verməsini anlamaq mümkündür. Ancaq çox asan mətnli sadə xalq manılarında bundan da betər pozuntularla qarşlaşanda adam deməyə söz tapmır. Yenə də H.Hüseynovun və onun ardınca bir çox xanəndələrin ifasında səslənən "Çoban qızı" xalq mahnısına diqqət yetirək: "Bir çoban qızını gördüm, qoyun otarır." Çox yaxşı, otarsın... Ancaq sonrakı misra adamı çaş-baş salır: "Bir çoban qızını gördüm, əlində qayçı..." Anlaya bilmirsən, bu qayçı hardan çıxdı? Bəlkə, qoyun otaran çoban yox, bərbər, yaxud dərzi qızıdır? Kinayəni bir yana qoyaq, canlı xalq dilinə azacıq bələdlik kifayət edərdi ki, mətndəki sözün "qayçı" yox, "qamçı" olduğunu başa düşəsən: "Bir çoban qızını gördüm, əlində qamçı." Əfsus ki, mahnının neçə-neçə ifaçısından heç birinin sadə bir həqiqəti anlamağa zəkası çatmayıb.

İlham ABBASOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 12 iyun. S. 26-27.