Formanın müqəddəs sirri - müharibə yazıları

Uşaqlıqda mənim ən çox xoşladığım, məni həyəcanlandıran ilk əsərlərdən biri ("Spartak" romanından sonra), şübhəsiz ki, E.Heminqueyin "Əlvida, silah!" romanı idi. Atamın kitabxanasında müharibəyə aid çoxlu əsərlər vardı. Sonra, vaxt gəldi, düşündüm: o yazıçılar ki, müharibədə olub, o yazıçı və şairlər ki, uşaqkən müharibənin qoxusunu hiss ediblər, ruhları talanıb... bu qələm əhlinin yazılarında doğrudan müharibə gedir ("Can nənə, bir nağıl de", "Külək qarı səpələr, Bəxtiyar, ağ geyinib təpələr, Bəxtiyar"). Sonrakı ədəbi nəsil (60-cılar) də müharibədən, onun qoyduğu izlərdən yazdılar. Nəsillər bir-birini əvəz etdikcə müharibədən bu şəkildə yazmaq tarixə çevrildi, həm də müharibədən az yazıldı, vaxt gəldi heç yazılmadı. Bir deyim də var: əsl müharibə o bitəndən sonra başlar, ortaya elə ağır sükut çökər ki, bunu kimsə çəkə bilməz...

Ancaq maraqlı olan bu deyil. Maraqlı olan bizim ədəbiyyatda müharibədən bəhs edən mətnlərin qeyri-adi dərəcədə gözəl olmasında, formanın ən cüzi dərəcədə belə "hiss edilməməsində", başqa sözlə, yazının sürətlə şifahi nitqə dönüşməsində idi. Müharibə dəhşətli həyəcandır, bir anda qopub, insanı olduğu yerdə tərksilah edib əlini hər şeydən üzür və eyni zamanda, ilk növbədə, düşüncəsini səfərbər edir. Müharibə, döyüş səhnəsi (meydanı) gərginliyin pik həddidir, eynən bədii, sənət əsərlərində olduğu kimi. Burdan kimin sağ çıxıb-çıxmayacağı bəri başdan və bütün "mətn" boyu məlum olmur. Hadisələr zənciri uzandıqca uzanacaq, sanki bitəcək zamanı da heç gəlməyəcək... Poetik təfəkkürdə keçmişlə indi və gələcək virtual şəkildə birləşib qovuşur. Belədə yazarın xəyalı ilə gerçəkliyin hadisələri indi təsəvvürəgəlməz şəkildə elə birləşir ki, bundan yalnız uzun və ağır bir prosesin gedişində (bəlkə illər keçəndən sonra) daman damcılar dünyanın ən qənirsiz əşyası olur. Əhməd Cəmilin yaradıcılığında bu mənada "Can nənə, bir nağıl de" ayrıca, əlahiddə bir yer tutur. Həm də qəlbin, ruhun bütün gücüylə yazılan mətn şairin, yazıçının digər mətnlərinə qarşı durur. Yuxarıda dediyimiz kimi, ruhun bütün oyaq və "yuxulu" künc-bucaq və köşələri səni nitqin, dilin ilk doğulduğu çağlara aparır. Müharibə səni uşaqlığına aparır və ordan damcı-damcı böyüyərək gəlirsən, düşmən gülləsinə tuş gəlsən belə, böyüyürsən, ancaq xatirələrdə, bura insanın ən diri qaldığı yerdi çünki. Bu mətnlər səndən asılı olmayaraq ağılardan, bayatılardan çıxır, bu günün həqiqətlərinə qoşulur, onlarla kontrast yaradır, qəlbində, hissində lay-lay yığılan bayatı, ağı, qoşma, qəzəl, ana dilindəki ən duru, ən dərin sözlər bir yerə yığışıb kəhkəşan yaradır. Rəsul Rzanın "Bəxtiyar" şeirində olduğu kimi.

Külək qarı səpələr, Bəxtiyar!

Ağ geyinib təpələr, Bəxtiyar!

Gecə qara, yol uzaq, qardaşım,

Göylər bulud, çöl-düz ağ, qardaşım.

Kaman çalan kimdir o, Bəxtiyar?

Küləkmi, ya simdir o, Bəxtiyar?..

Gənclik, həyat şirindir, qardaşım,

Vətən qat-qat şirindir, qardaşım.

Ellərimin balası Bəxtiyar,

Qəlbi vətən qalası Bəxtiyar!..

Bax, qızarır üfüqlər, qardaşım!

Bizimdir günəş, zəfər, qardaşım?

Sən qorudun vətəni, Bəxtiyar!

Vətən unutmaz səni, Bəxtiyar.

Bütün bu kimi mətnləri götürüb bir-bir oxuyun, leksikasına, üslubuna baxın, hər yerdə, hər misrasında yazılmasa belə, "can" sözü var. Şeirdə deyildiyi kimi, gənclik, həyat şirindir, qardaşım // Vətən qat-qat şirindir, qardaşım... Nəsə tapılmalıdır ki, bu döyüşdən hər ikisi sağ çıxsın: eşq... Bu barədə bir az sonra.

Müharibənin, cəbhədə gedən ölüm-dirim savaşının küləyi belə bəs edər ki, ruhun, səni tanrıya bağlayan görünməz tellərin ucları közərsin və həyatında, taleyində, yazacağın yazılarda dönüş yaratsın, o yazdıqca bitib-tükənməyən yer səni dünyanın əvvəli ilə sonu arasında yerləşdirsin. Ayağının birini, ikisini, qolunu müharibə meydanında qoyub gələn insanlarla bağlı bizim poeziyada nə qədər poetik parçalar var və bu mətnlər oxunduqca oxunur, həm də daha çox forma baxımından, formanın məzmunu əridib "dünyaya tən tutması" baxımından çox orijinal təsir bağışlayır. Burada məsafə elə böyük bir rol oynamır, əsas olan vurulan yaranın qövr etməsi, sənə ən mükəmməl mətnləri yazdırmağa sövq etməsidir. Fikrət Qoca və Rasim Qaracanın bu mövzuda şeirlərini yada salın. Yaxud Şərif Ağayarın müharibənin qaçqın saldığı insanların taleyindən bəhs edən hekayələrinə baxın. Şərifin dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilən "Şəkil" hekayəsi həmin psixoloji zədənin tarixçəsini bütün dünyaya, dünya tarixinə tən tutması, bir yaranı qəlbin hansısa mübhəm yerindən heç zaman silinməyəcəyini göstərir, oxunduqca oxunur, təhkiyə bitmir ki bitmir...

Əgər ən yaxın dostun müharibədə ölmüşsə

səhərlər gec açılar, axşamlar erkən düşər

yeməklər dadsız olar, qiymətlər baha

getməyə yerin olmaz,

şaxta qılınctək kəsər...

...əgər ən yaxın dostun müharibədə ölmüşsə

demək, keçmiş də, bu gün də öləcək,

demək, artıq sona yetmiş gələcək

o bir də heç zaman gəlməyəcək...

Yaxud Sunay Akının məşhur "Madalya" şeiri:

Bayram yerinde canlandırılırken

kentin kurtuluşu

ayakları kesilen gazi

hiç düşünmeden

değişir madalyasını

çorap kokusuna.

Sonuncu rus formalisti Lidiya Ginzburq qeydlərinin birində ("Yazı masası arxasındakı insan") yazırdı: "Mənim nəslimə aid olan insanlar Heminqueyin adı gələndə çox, həddindən artıq, həm də şəxsi hisslərini də buna qataraq həyəcanlanırlar. Hətta, mən deyərdim ki, bu hadisə Heminqueydən çox, onun "Əlvida, silah!" romanı ilə bağlı baş verir, - həyəcan elə bir həddə çatır ki, guya yazıçının bütün demək istədikləri məhz bu əsərində cəmlənib. Heminquey ədəbiyyata yeni insan gətirən dünya miqyaslı dahi yazıçı deyildi, ancaq şəksiz ki, insan nitqinin, dil gerçəkliyinin hansısa bir sahəsini məhz o kəşf etmişdi, bu isə ona insanları həyəcanlandırmağa bəs edirdi". Belə ki, o, insan nitqinin yeni reallığını açdı, elə bir gerçəklik ki, üzdən rabitəsiz görünsə də, sualtı cərəyanla dəruni şəkildə təmas tapmışdı. Heminqueyə qədər personajlar istənilən situasiyada bu şəkildə, belə açıq və mərhəm şəkildə danışmır, bu qaydada cümlə qurmurdular. Bu mənada Heminquey şərti mənada da olsa, əslində, "müharibə yazıçısıdır", yuxarıda sadaladığımız şüuraltı təkanlar, bu təkanların insan yaddaşında keçmişlə indinin qəribə, çox fantastik, həm də realdan real qovuşağını yaratması daha sonra, yəqin ki, 1951-ci ildə onun "Qoca və dəniz" kimi möhtəşəm əsər yaratması ilə nəticələndi. Rəsul Rza və yaşıdlarının, dostları və qələm yoldaşlarının cəbhədə jurnalist kimi fəaliyyəti, bunlardan bir qisminin (məsələn, Mirzə İbrahimov, Cəfər Cəfərov və Ənvər Məmmədxanlının) sonradan Cənubi Azərbaycanda olması yaradıcılıq aktında xüsusi önəm daşıyan şırımların açılması ilə əlamətdar oldu. Müharibədən qarsıyıb çıxmış Heminqueyin fantastika ilə gerçəkliyin əl-ələ tutub oyunlar çıxardığı bu möhtəşəm povestinə də təsadüfi deyil ki, 1953-cü ildə Pulitzer Fantastika mükafatı verildi. Heminqueyin bu gedişləri, yazı aləmində, nitq sferasında yeni gerçəklik kəşf etməsi ədəbi aləmdə mübahisələrlə bərabər başqa cür, fərqli yazmaq stixiyasını gücləndirdi və bu təsir bizdə 60-cı illər və sonrakı nəsillərin bəzi nümayəndələrində maraqlı izlər buraxdı. Əli Kərimin bir şeiri var, həmin şeirdə Heminquey "qoca" kimi anılır, deyir, nə vaxt dostumla həmin qoca haqqında danışırıq, oğlumsa rəngli karandaşıyla bizim söhbətin kəlmələrini göydə dənləyir. Bu metafora, nitqin, sanki "pərdə arxasından" təsviri (bu anda uşağın rəngli karandaşı "əriyir", görünmür, sadəcə, göydən dənlənən kəlmələrin nəfəs aldığını hiss edirik...) və dar bir səs cığırında geniş məkan görüntüsünün yaradılması, zənnimizcə, bir az da Heminqueyin poetik sistemindən süzülən bir nəsnədir. Yəni son dərəcə orijinal ideyalar səni özünün əsirinə çevirmir, əksinə, sənin o dərinliyə enməyini istəyir. Əli Kərim bunu bacarmışdı. "Coğrafiya müəlliminin şəhadət barmağı haqqında ballada", "Gül və çörək", "3702" və şübhəsiz ki, "Alman əsir" şeiri, müharibənin vurduğu və nəsildən-nəslə ötürülən zədənin dərinliyini, dibsizliyini, bitib-tükənmədiyinə görə yaraya toxunmaq... ehtirası yaratmasını nümayiş etdirir.

Dünən bu uzunduraz

Cəllad olmuşdu çox da

Xəfəli göy gözləri

Qalmışdı bu uşaqda...

Yaxud Ələkbər Salahzadənin "Boy" şeiri. Bu şeirdəki dillənməyən, susan, dili yanmış dərd həm onun, həm də İsa İsmayılzadənin mətnlərindən ("Hələ uşaqsınız, nə yaşınız var...") çəkilib getmədi.

...kimlər kəsdi suyumuzu?!

Kimdən soraq boyumuzu,

kimdən alaq boyumuzu?!

Başqa bir cəhət də var. Vaxtilə hansısa bir kitabda (deyəsən, Məhəmməd Füzuli haqda kitabdı...) bir deyimə rast gəlmişdim: Napoleon bəşəriyyət üçün nədirsə, göz yaşı da insan üçün odur. Əvvəlcə xoşuma gələn bu deyim sonralar mənasızlaşdı. Çünki başqa bir əhvalatla rastlaşdım. Əhvalatsa budur: "...Bonapartın birinci konsulunun qvardiya üçün əmri: "qrenader (seçmə əsgər) Qoben məhəbbətə görə canına qıymış; yerdə qalan aspektlərə görə o, əla əsgər idi. Ay ərzində artıq bu ikinci belə hadisədir. Birinci konsul qvardiyasına əmr göndərir: əsgər ağrıya və ehtiraslarına qalib gəlməlidir; ürək iztirabları qarşısında dimdik durmalıdır -, batareyanın top atəşi atılanda sırada durduğu kimi - o, cəsur olmağa məhkumdur...". Qrenader, cəbhədə ölüm-dirim savaşında olan əsgər müharibəyə aşiq olub gəlmişdi. İki gərginlik sahəsində olması onu dəliyə çevirmişdi.

Başqa bir filoloqun buna yazdığı şərh də maraqlıdır. Orda deyilir ki, aşiq olmuş qrenaderlər - qara sevda yolçuları bu ehtirası hansı dildən əxz etmişdilər (axı bu, onların mənsub olduqları zümrə və peşəyə heç də uyğun deyildi)? Hansı kitablardan oxumuşdular bunu, yaxud hansı hekayətlərə qulaq asmışdılar? Bonapart necə də bəsirətli imiş. Elə bəsirətli ki, eşqi döyüşə (ölüm-dirim savaşına) bənzətmişdi. Ancaq onun bu müqayisəsində banal nəsə yox idi, yəni onun ifadəsində iki partnyorun görüşü, "çarpışması" əsla nəzərdə tutulmurdu; Bəs nə? Yəni top atəşinə bənzəyən eşq insanı kar eləyir və qorxudur - ürəkkeçmə, zəifləmə, dəlilik bundan sonra başlayır. Ancaq indi bu kimi dəlini təsvir etmək üçün hansısa dildən söz götürməyə ehtiyac yoxdu; onsuz onun özü özünü dəli hesab edir; indi o kiminsə dilindən oğurluq etməyə qalxmaz. "...İztirab, alçalmaq, ümidsizlik və şadyanalıq: ayaqdan başa qədər bütün cismim Təbiətlə cəzb edilib və yandırılıb, ancaq hər şey elə baş verir ki, sanki mən kimdənsə sitat gətirməklə məşğulam. Məhəbbət və onun verdiyi dəliliyi yaşayarkən danışmaq istədimmi qarşımda Kitab, Lövhə və Dəlilik durur. Cismin və dilin bir-birinə qarışması: birinci kim başlasın?".

Döyüşün eşqə bənzəməsi və bununla bağlı yaraların dünya durduqca qövr etməsi formaca ən mükəmməl bədii əsərlərin (forma danışır və danışıq sükutun dilində əyaniləşir...) yaranması ilə də bitmir...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 9 may. S. 26.