Ənvər Paşa
Yeni romandan parça
O gün
Qurban bayramının
ikinci günü idi... Və
dünyanın ən böyük qurbangahlarından biri də Bəlcivanda
qurulmuşdu.
"Əmiri-Ləşkəri-Buxara" səhər o
başdan get-gedə sırası seyrəlməkdə olan əsgərlərinin
önünə çıxdı. Bir daha
bayramlaşdı. Onları təltif etdi.
Hərbin çox üzünü, isti-soyuğunu
görmüş əsgərlərin hamısı sözləşiblərmiş
kimi, göz qırtmadan, nəfəs belə çəkmədən
öz əfsanəvi komutanlarının doğma, candan əziz
simasını gözlərinə, yaddaşlarına daha
çox çəkmək, onu almaq, götürmək, hafizələrinə
köçürmək istəyirdilər. Açılan
sabahın ömürlərinin son səhəri olduğunu
anlayırdılar. Öləcəklərini
bilirdilər. Bunu bilə-bilə son
Osmanlı Hərbiyyə nazirinin, indi isə Ulu Turan İhtimal
Orduları Komandanının qarşısında fərəqət
durmuşdular. Son rütbələrinin ələmli
nəşəsini udquna-udquna qəbul edirdilər. Tərəflər arasında dilsiz, eyni zamanda da
Allahı xatırladan pak bir halallaşmanın nəfəsi
cövlan edirdi.
Sübh
şəfəqi Paşanın sağ əliylə
qeyri-ixtiyari təmasda olduğu qılıncın qəbzəsində
bərq vurmaqdaydı.
Ömrünün
27-ci baharında türk qövmünün Hürriyyət Qəhrəmanı
kimi şərəfləndirilən Ənvər Paşa
artıq "Əsgəri-Ləşkəri-İslami-Buxara"
olaraq Türküstan torpağında əlinə siyirmə
qılıncının sübh şəfəqləri bərq
vuran qəbzəsinə təmas edə-edə onun hər əmrinə
hazır olan imanlı əsgərlərilə üz-üzə
dayanmışdı. Bilirdi ki, lap az vaxt -
qısa dəqiqələr, ya saat keçəcək, bu
qılınc qınından siyriləcək, onun bütün
gələcək tarixlərə təcəlli edəcək
şəfəqi yeni bir Turan coğrafiyasının
sınırlarını cızıb keçəcək...
İl
1922...
4 avqusta açılan səhər mənzərəsi
beləydi.
Türküstan torpağı müqəddəs Qurban
bayramının ikinci günündəydi.
Türk əzizi Pamir dağının əlyetrində
ona sadiq, ona heyran, hər əmrinə canla-başla hazır
olan əsgərlərilə nəfəs-nəfəsə
dayanmışdı. Xəyalında, qəlbinin dərinliklərində
isə ayrılıq həsrəti qəlbini titrədən,
amanını kəsən sevimli ömür-gün
yoldaşı Naciyə Sultanla Vətən arasında
ömür sürür, yaşayırdı. Yaxın
günlərdə Naciyə xanıma
ünvanladığı, az qala hər sətrini
baxışları, qəlb çırpıntıları ilə
öpə-öpə yazdığı məktubdan keçən
isti, duyğulu cümlələr yenidən gözləri
önündə sıralanırdı. Elə
bil sevimli Naciyəsinin gözlərilə öz
yazdıqlarını təkrar-təkrar yenidən oxuyurdu.
Əslində bu, məktubdan daha çox, onun həyat məramnaməsi,
ona verilmiş ömür, fəaliyyət missiyasının ən
səmimi duyğularla bəyanı, etirafı idi: "Nə
yalan söyləyim... Məmləkətimi hər
şeydən çox, hətta sizdən belə çox sevirəm.
Təbii, mənə acığınız tutmaz... Əlbət siz də mənim
düşündüyümü
düşünürsünüz. Vətənimin nerədə
qılına toxunulmaq istənsə, biz, həpimiz orada ölmək
üçün hazır olmalıyıq; sözlə deyil,
canla-başla. İştə, hamımız
böylə düşünürsək, bu vətən, bu millət
yaşar, yüksələr, biz də bu sayədə rahat
olarıq, deyilmi, ruhum?! Çocuklarımızı
böylə yetişdirəcəyik. Hər
biri vətənə, millətə elə böyük işlər
görəcəklər ki, bütün osmanlılar,
bütün dünya, tarix onları heyrətlərlə təqdim
edəcək. Bunu, sakın, mənim
şan və şöhrət düşkünlüyümə
vermə. Biləks, vətənin mənfəəti, səadəti
yolunda hər şey məhv olsun... İki gözüm! Nə
olacağı bəlli deyil; fəqət, təlaş etmə!
Mətin ol... Qədərə boyun əymək
gərək. Təvəkkül, bütün qüvvələrimizi
xərclədikdən sonra da bir silahdır...".
Türkün əzizi belə
düşünürdü. Ruhani həyəcanlarımızın
fəzilətpərvər milli qəhrəmanı
üçün ən ilahi dəyər Vətən
torpağının toxunulmazlığıyla
bağlıydı. Bu davranışı ilə Ənvər
Paşa Türk insanı üçün namus, qeyrət
anlayışının önündə gələn halal
qadınından, atından keçsə də belə, cadar
olmuş, bar-bəhərsiz bir əlcə torpağından
keçməyən Tanrı Kut Metedən əmanət ruh,
düşüncə daşıyıcısıydı. Və bu durumun soy-kökdən, qandan keçmə
bir gələnəyi vardı. Bəlkə də 1922-ci
ilin o xoş bayram gününün sübh şəfəqləri
altında sevgili əsgərlərilə üzbəüz
dayandığı bu torpaqlara onu həmin o kökdən gələn
bağlantıların ulu əsintiləri çəkib gətirmişdi...
Azərbaycan torpaqlarından tutmuş,
bütün Orta Asiya boyunca Ənvər Paşa isminə,
Ənvər Paşa hünərvərliyinə olan sayqı
duyğuları həm də bu bağlantı səbəblərindən
deyildimi? Onu doğma Naciyəsindən,
körpəcə balalarından, komutan qardaşlarından
ayırıb da bu uzaq ellərin yolçuluğuna çəkən
duyğunun havası qos-qoca qan
bağlılığının əsintisindən gəlmirdimi?
Osmanlı imperiyasında, İstanbulda dünyaya göz
açmışdı. 1881-də. Noyabrın
22-si günündə. Bu günün
gerçəyini öyrənənə qədər türk əzizi
dönə-dönə atasına xitab etmiş, ilk təhsil
illərində belə tez-tez atasına məktublar
yazmışdı. Öz növbəsində,
atası Əhməd bəy hafizəsinə daha çox etibar
etdiyi ömür-gün yoldaşı Ayşə
xanımı danışdırmışdı. Heç olurdumu Ayşə xanım o bəxtəvər
günü yerbəyer xatırlamasın? Əhməd bəy
xanımının dilindən eşitdiyi hekayətləri
bir-bir bildirir "iki gözüm nuru, aslan evladım" deyə
əzizlədiyi Ənvərə. Və gələcəyin
türk əzizi ata-anasının verdiyi bilgilər səbəbiylə
ən unudulmaz xatiratlarına belə başlayacaqdı:
"1881-ci ilin noyabr ayının başlanğıcında, məhərrəm
ayının birinci salı günü səhəri saat 12 radələrində
Divanyolunda, qədim lisan məktəbi
qarşısındakı evimizdə dünyaya göz
açdım...".
Soy-kökünün də haradan gəlib, haraya
çıxdığının hekayətini ilk olaraq elə
ata-anasından eşitmişdi. Ancaq ən yaddaqalanı, eşitdiyi
andan heç unutmadığı hekayət əmisi Xəlil
Paşanın anlatdıqlarıydı: "Bir gecə babam
Mustafa kaptanının evində atam Kamil bəy, Həsən
dayım, İbrahim dayımla bərabər yemək yeyərkən
ötən günləri şirin-şirin
xatırlayırdılar. Bu söhbəti maraqla
dinləyirdim. Həsən əmimin bu sözləri hələ
də qulaqlarımdan getməyib:
- Dədələrimiz
bu yerlərə Kırımdan köç etmişdilər. Babamız xırda-para toxuma qadın libasları
satmaq üçün Krım xanlığının
sarayına yaxın və zirək birisi olduğu
üçün hərəm xanımları onun gəlişindən
çox xoşlanarmışlar. Həmin ərəfədə
Krım xanın yaxınlarından olan bir qızla tanış olur. Bir-birinə
könül verib, əhd-peyman bağlayırlar. Evlənirlər...
Əslən qaqauz olan babamız beləcə,
qanımızı Krım xanının qanına
qovuşdurur. Bu izdivacdan Kocaağa Kili
dünyaya gəlib. Nəsil Qəhrəman Ağa
Killioğlu Hüseyn Ağa, Hacı Mustafa Kaptan və nəhayət,
Hafiz Kamil bəy şəcərəsiylə davam edir.
Türk əzizinin əmisi Xəlil Paşa Həsən əminin
dilindən eşitdiyi bu hekayəti sonsuz maraqla dinlər, sual
dalınca sual yağdırardı. Xəlil Paşa da görüləsi
vacib işlərin məqamını əldən verməmək
səbəbilə söhbətin yönünü kəsə
salır, gəlib çıxırdı lap yaxın tarixin
olmuşları üstünə:
- Bax,
bayaq Hafiz Kamil bəyin adını çəkdim ha, heç
unutma, həmin Hafiz Kamil bəy sənin dost-doğma
babandır. Atan Əhməd bəy həmin Kamil
bəyin Hasene xanımdan dünyaya gələn övladı,
dörd oğlundan biridir.
Əlbəttə, Xəlil Paşa vaxt
darlığını nəzərə alıb söhbətə
bu yerdə nöqtə qoymaq istəyirdi. Ancaq hər
şeyin sonunacan getməyi xoşlayan, qərarlı və
inadcıl Ənvəri bilmək istədikləri bununla
bitmirdi. Söhbətin gedişini yenə də lap əvvələ,
nəsil şəcərəsinin qaynağınacan çəkirdi:
-
Kocaağa Killi dedin, Qəhrəman Ağa Killioğlu dedin,
marağımı çəkdi, bu Killioğlu, Killi deyimləri
hardan gəlir belə?
Xəlil
bəy bələd idi qardaşı oğlunun bitməz
inadına... Bilirdi ki, istəyini almayınca, mətləbinə
yetməyincə heç nəyin peşini buraxan deyil. Bu
səbəbdən də yerini yenidən rahatlamalı olur, hər
şeyi yerli-yataqlı, bildiyi qədər anlatmağa
çalışırdı:
- Bax,
bildiyimiz Dunay çayı var ha, həmin çay Qara dənizə
tökülməmişdən öncə üç qola
ayrılır... Bu üç qoldan birinin
adı Kilyadı. Quzeydən güneyə
doğru axmaqdadı. Həmin bu Kilya qolu
üzərində eyniadlı qəsəbə varmış.
Babalarımız oradan kök alıblar. Ona görə də el-oba arasında
Killioğulları adıyla bilinirik. Zamanında qədim
oğuz boylarından olan qaqauzların sıx yerləşdikləri
həmin yerlərə bağlıdır kökümüz...
...İndi,
müqəddəs Qurban bayramının ikinci günündə
sırası seyrəlmiş, ancaq özgürlük
duyğuları sonsuz asimanlara bülənd olan sevgili əsgərləri
ilə üzbəüz qaldığı bu dar macaldan
soy-kökünün əbədi yurd yeri olan qədim
Türküstan torpaqları haqqında, bu yerlərdə məskən
salmış qaqauz qövmü barəsində əmisi Xəlil
bəydən eşitdiklərini bir-bir xatırlamaqdaydı. Dodaqlarında əbədi məskən salmış
təbəssümüylə yadına salırdı; anası
Ayşə xanım qısqanclıq zəminində tez-tez
ana-atasına şikayət edir, bu xüsusda məktublar
yazırdı. Hər dəfə atası
belə söhbətlərin onu dalana qısnadığı məqamlarda
Əhməd bəy sözü hərləyib dünyanın gəldi-gedərliyi,
fani olması üzərinə çəkirdi. Sonra da dədə-babasının
yaddaşından süzülüb gələn qəmli bir
qaqauz bayatısı ilə söhbətə son nöqtə
qoyurdu:
Bax hər
şeyin xasına,
Aldanma dünyasına.
Dünya
mənim deyənin
Dün
getdim, dün yasına...
Yəni
boşla getsin bu söhbətləri, onsuz da dünya gəldi-gedərdi,
əvvəl-əzəl bir sonu var... Kim yetə, kim yetməyə dünyasıdı...
Elə
bil ki, atası o qəmli qaqauz mahnısını indi onun
üçün çox uzaqlarda qalan, dönüşü
mümkünsüz İstanbul torpağında yox, burda, dədələrinin
yurd yeri olan Türküstan torpağının son
sınırlarına dayanan Pamir dağlarının ətəklərində,
məhz onun dayandığı bu Çeqan təpəsinin dar
keçidində söyləmişdi. Bu gün
üçün demişdi. Bu günün durumunu
anlatmışdı...
Anası
Ayşə xanım 1908-ci ilin 6 iyul günündə bu
xeyir-dua ilə görəvinin arxasınca yola
salmışdı doğma ciyərparasını:
"Oğlum Ənvər, başladığın işi
bitirmədən dönsən südümü sənə
halal etmərəm...".
Dönməmişdi...
Başladığı iş uğrunda atdığı hər
qədəmdə imanlı bir ana öyüdü,
addım-addım izləmişdi onu. Doğma
Anadoludan qardaş Azərbaycana, oradan da bütün
Türküstan ellərinə doğru yürüdüyü
hər qədəmdə sonsuz millət, xalq sevgisi ilə
qarşılanmışdı. Bu anın özündə
də şəninə qoşulan mahnılar, marşlar
qulaqlarında, hafizəsində səslənməkdəydi:
Xoş gəlişlər
ola, qəhrəman Ənvər Paşa,
Əsgərin,
millətin, bayrağınla çox yaşa!
Arş irəli,
arş irəli,
Dönməz
geri Türkün əsgəri!
"Cəbhədə
mitralyoz ayna kimi parlıyor, Türküstan türkləri
bayraq açmış, səni bəkliyor!" coşqusuyla
qucaq açmışdı bu yerlər ona... Qısa vaxt ərzində
bu torpaqlarda o, Türküstan, Başqırdıstan,
Qazaxıstan nümayəndələri ilə
görüşüb məsləhətləşmişdi, məşhur
Zəki Vəlidi Toğanla tanış
olmuşdu. Qısa vaxt ərzində ətrafına beş minə qədər fədailər ordusu
toplanmışdı. Ancaq ənənəvi xəyanətlər,
"yeri, vur, səninləyik" deyib arxadanqaçmalar bu
yerlərdə də addım-addım izləmişdi onu... Bu,
onun qədəriydi... Ağrılı, təəssüf
doğuran, eyni zamanda qaçılmaz qədəri...
Xatırlayırdı...
Döyüş meydanında ilk xəyanət
acısını ona Sarıkamış faciəsi öncəsi
3-cü ordu komutanı Albay Hakkı Paşa
yaşatmışdı. Bu xəyanətin
özülündə çox gənc olmasına baxmayaraq hərb
sahəsində ulduz kimi parlayan Ənvər Paşaya
qarşı olan qısqanclıq hissi dayanırdı. Rəqibləri bu gənc qəhrəmanı daha
böyük qələbə və şöhrətə
götürəcək qələbələri sinirə
bilmirdilər. Qısqanırdılar.
Hər vəchlə bu uğurları önləməyə
qərarlı idilər. Doğrudur,
döyüşün ilk mərhələsində 3-cü ordu
komandanı Albay Hakkı Paşa rusları
sıxışdıraraq geri çəkilməyə,
açıq-açığına qaçmağa məcbur
etmişdi. Ancaq o, sonucda uğursuzluğa
düçar olub, canını götürüb qaçan
rus əsgərlərini təqib etmək əvəzinə,
başçılıq etdiyi hissəni döyüş
meydanından 15 kilometr geri çəkmişdi. Ənvər Paşa indinin özündə də
Albay Hakkı Paşanın bu müəmmalı hərəkətinin
hansı səbəb üzündən baş verdiyini heç
cür anlaya bilmirdi. Əzmi qırılmış, pərən-pərən
düşmüş düşmən ordusunu təqib etmək
əvəzinə əmin-arxayın şəkildə bu qədər
geri çəkilib, qarşı tərəfin yenidən toparlanmasına
imkan vermək, bununla da Sarıkamış faciəsinin
önünü açmaq kimi məsuliyyətsizliyə Albay
Hakkı Paşa kimi birisi öz yanından, təkbaşına
qol qoya bilməzdi. Ortada özünü köməyə
yetirməli, ehtiyat qüvvələrin heç bir səbəb
olmadan ləngimə həqiqəti vardı. Ortada mövqe və şöhrət xəstəliyindən
qaynaqlanan dəhşətli qısqanclıq bəlası
vardı. Hansısa gözəgörünməz
əl gizlincə işləməkdə, döyüşən
əsgərlər arasında ruh düşkünlüyünə
səbəb olacaq toxumlar səpməkdəydi.
Sarıkamış savaşı öncəsi Ənvər
Paşa öz xocası, bölgə komutanı Hasan İzzət
Paşa ilə görüşüb əsgərlərin
durumuyla maraqlanmışdı. Dünyagörmüş
bölgə komutanı havaların namünasib olması səbəbindən
ehtiyatlı olmağı məsləhət bilmişdi. "Gözləyək" demişdi.
Əslində bu, Ənvər Paşanın bir bölgə
komutanından gözləmədiyi cavab idi... Qeyzlənmişdi.
Dərhal dərin sayqı bəslədiyi, əski
xocasını ordudan uzaqlaşdırmağa qərar
vermiş, "əgər xocam olmasaydın səninlə
başqa cür davranardım" - demişdi...
Haqlıydımı? Dönməz və qızğın
bir savaşçının həlledici bir məqamda,
heç gözləmədiyi halda əsgərin
döyüş əzminə xələl gətirəcək
bir cavabı təcrübəli bir komutanın dilindən
eşitməsinin qarşılığı əlbəttə
belə olmalıydı...
Haqsızıydımı?
Bəlkə xocası "havaların namünasib
olması" qənaətinin pərdəsi altında əslində,
ona arxa cəbhənin maraq çevrəsində yaşanan
olayların gerçəyini anlatmaq istəmişdi? Bütün
hallarda öz qərarında qəti, dönməz, çox
halda da inadkar olan Ənvər Paşa bəlkə o məşhur
faciə öncəsi dünyagörmüş müəlliminin
anlatmaq istədiklərinin mahiyyətinə elə də nəzər
yetirməmişdi?
İndi bütün bu suallara cavab verməyə, ələyib-ələyib,
gerçəyi üzə çıxartmağa vaxt yox idi. Həqiqət
olan o idi ki, hazırkı halda dayandığı Çeqan təpəsinin
dar keçidində qarşıdan hiss edilən, əsgərlərinin
seyrəlməsi səbəbindən onu durub-dayanmadan təhdid
edən döyüş şəraiti həqiqətən
çox namünasib idi. Yenə də
Sarıkamış döyüşü gedişi zamanı qərarlı
şəkildə yazıb hərbi geyiminin döş cibinə
qoyduğu vəsiyyətnaməsinin hər sözü,
cümləsi bircə-bircə yaddaşında
dolaşmaqdaydı. Dili əsgərlərini qutlayır,
onlara ürək-dirək verir, ağlı, düşüncəsi
Sarıkamış döyüşünün ən
qızğın çağında yazdığı vəsiyyətnamənin
son cümlələrini olduğu kimi təkrarlamaqdaydı:
"...Bu halda vəsiyyətim: mən vəzifəmi
yapdığımı sanıram və o cür də
ölürəm. Düşmənə qarşı sonacan
mübarizə aparın. Hər halda,
sonucda müvəffəq olacağıq. Mən
hərəkətimə peşman olmadan qəlbən rahat
şəkildə ölürəm. Yaşasın
dinim, vətənim, padşahım. Əgər geridə
qalanlarıma yardım etmək istəsəniz: həyat
yoldaşım Sultan əfəndi həzrətlərinin ödənəyi
kafi deyildir. Rahat yaşaması üçün
heç olmasa başkomandanlıq maaşımın onun məvacibinə
əlavəsini və anamla atanım rifahının yerində
olması ilə ilahi rəhmətə qovuşmam
üçün bir qədər qayğı göstərilməsi
üçün rica edirəm. Yüksəlişinə
çalışmaqdan başqa bir məqsəd güdmədiyim
din və millətimə dua edir, tanıyanlara salam
edirəm. Yaşasın Müsəlmanlıq, Osmanlılıq
və Osmanlıların padşahı sultan Mehmed xan.
Sərvət
adına bir şeyim yoxdur. Olan-qalan nə
varsa rəfiqim Sultan Əfəndi həzrətlərinə
buraxıram: Ənvər".
Vaxtın-vədənin bu məqamında onun
üçün təkcə keçmiş vardı...
bütün şüuru, hiss-duyğusu, alıb-verdiyi nəfəs
o keçmişin yanındaydı. O keçmiş haradasa bir az anlaşılmaz idi. Dəli-dolu gəncliyin
ram olunmayacaq iddiaları, ötkəmliyi və bu səbəbdən
hər qədəmdə rast gəlinən qınaqlarla dopdolu
idi. Hər qədəmi möhtəşəm
bir aldanışla izlənirdi. Ancaq
qürurluydu. Edilən nə vardısa vətən,
millət naminə edilmişdi. Qüsurlar
vardısa, o da bu səbəbdən idi. Fikri,
düşüncəsi keçmişlə nəfəs alsa
da, o keçmişə dönmək, əl uzadıb xətalarını
yerbəyer etmək mümkünsüz idi. Zaman çox sürətlə keçmişdi.
O qədər sürətlə ki, dörd il
öncə doğma İstanbulda bakılı həmfikirləri
ilə əyləşib Azərbaycan torpaqlarını erməni
işğalından hansı yolla azad edəcəklərini məsləhətləşdikləri
vaxt elə bil dünən, ya elə bu günün
özündə olmuşdu.
1918-ci ilin martıydı. Azərbaycan Milli Komitəsi
Nağı Şeyxzamanlı ilə Ömər Faiq Nemanzadəni
Türkiyə hökuməti ilə danışıqlar aparmaq
üçün İstanbula göndərmişdi.
Qonaqlar hərbi nazir Ənvər Paşayla, Baş nazir Tələt
Paşayla, Ədliyyə naziri Xəlil Paşayla
görüşdən necə də ümidli idilər... Olduğu kimi xatırlayır; Nağı
Şeyxzamanlı etimadnaməsini Tələt Paşaya təqdim
edəndə Paşanın nəzərləri qeyri-ixtiyari
olaraq sənədin üzərindəki ay-ulduz rəsminə
dikilib qaldı. Məmnunluğunu gizlətmədən
"Ənvər Paşa, Xəlil Paşa, gözəlliyi
görürsünüzmü?", - deyə az
qala şəkli gözlərinə təpdi. Nağı
Şeyxzamanlı fürsəti qaçırmadan izahat verdi:
"Əzizlərim, dili, dini bir olan Azərbaycan
xalqı uzun sənələr idi imperiya zülmü
altında inləməkdəydi. Qafqaz
işğal edildiyi zaman səkkiz xanlığı olan azərilər
sizinlə dili bir, dini bir, adət-ənənələri bir
olan qardaşlarınızdır. Millətimiz
illərlə mübarizə aparıb boyunduruqdan azad oldu.
Özgürlüyümüzü qazandıq.
Ancaq bu müstəqilliyi qoruyub-saxlaya bilmək
üçün sizlərə, qardaş Osmanlı dövlətinin
köməyinə böyük ehtiyacımız var. Bizi hər
yandan sıxırlar. Azərbaycan xalqı
sizdən kömək gözləyir. Bizə
böyük hərbi qüvvələr yox, hərbi mütəxəssis
və çavuş kadrları göndərməyinizi, ordu
quruculuğumuza kömək etməyinizi rica edirik... Bizim tezliklə
güclü bir ordu qurmaq imkanımız var. Sadəcə,
mütəxəssis sarıdan sizin köməyinizə ehtiyac
duyuruq...
İndiki
kimi yadındadı; son sözü o özü - hərbiyyə
naziri Ənvər Paşa dedi:
- Əmin
olun, hər arzunuzu yerinə yetirəcəyik...
Dedi və
etdi də!..
Bunu
özünə mənəvi borc bildiyi üçün... Çünki sosial vəziyyətindən
asılı olmayaraq harda bir türk insanı
yaşayırdısa, Ənvər Paşa onu özünün
qan qardaşı, canının ayrılmaz parçası
hesab edirdi. O yeri özünə vətən bilirdi. Həmin o tarixi görüş günü
canının-qanının bir parçası olan azərbaycanlı
qardaşlarının nümayəndələri ona gerçək
durumu anladır, qardaş köməyi istəyirdilər.
Etməyə bilməzdi. Azərbaycanlı
qardaşları müstəqil dövlətlərini qurmaq və
erməni işğalından qurtulmaq üçün
Osmanlı ordusunun xilaskar missiyasına güvənirdilər.
Onları sındırmaq, naümid qoymaq
olmazdı.
İnsafən
Nağı bəy Şeyxzamanlı həmin görüşdə
Osmanlı ordusunun rəhbərliyi qarşısında Azərbaycanda
olan hərbi-siyasi vəziyyəti çox dəqiqliklə diqqətə
çatdırırdı və bu məlumatlar Ənvər
Paşanın çevik qərar
verməsinin yolunu açırdı. Sıradan
biri deyildi. Osmanlı dövlətinin siyasətini
yönəldənlərin ön sırasındaydı. Hərbiyyə naziri kimi önəmli vəzifə
daşıyırdı. Sahib olduğu
mövqe ona imkan verirdi ki, azərbaycanlı qardaşlarına
kömək məqsədi ilə qoşun göndərilməsi
barədə qərar qəbul etsin. Belə də
etdi. Heç bir tərəddüd göstərmədən...
Həmin o xilaskar orduya komandanlıq etməyi əvvəl-əvvəl
şahzadə Fərruxa və Kazım Qarabəkir Paşaya təklif
etdi. Amma son anda bu vəzifə
üçün qardaşı Nuru Paşanı görəvləndirdi.
Məsələ onda deyildi ki, bu zaman Nuru
Paşanın qardaşlıq duyğusunun üstün gəlməsi
onu öz qərarından vaz keçdirmişdi. Yox, bir
Allah bilirdi ki, məsələ heç də belə deyil... İşlərin gedişi ilə bağlı tez-tez
onunla görüşüb məsləhətləşən
Nağı bəydən gəlmişdi bu təklif. Həmin anı bütün təfərrüatı
ilə xatırlayırdı Ənvər Paşa.
Aralarından belə bir söhbət keçmişdi:
-
Paşam, sizinlə açıq danışmaq istəyirəm...
- Bunu hər sözündə, hərəkətində
fövqəladə ədəb-ərkan gözləyən,
ünsiyyətcil Nağı bəy Şeyxzamanlı
demişdi.
Özünəməxsus şəkildə, hərbi ədayla
"Buyurun, əfəndim, çəkinməyin, nə
xüsusda konuşmaq istədiyinizi açıq deyin" -
söyləmişdi türk əzizi.
Nağı
bəy ürəyindən keçənləri dilə gətirmişdi:
- Biz Qafqaz türkləri
iki qüvvəyə inanırıq - yuxarıda Allaha,
aşağıda şəxsən sizə! Eşitdiyimə
görə, sizin Nuru adında bir qardaşınız var. Sizdən
xahiş edirəm, mümkünsə, Qafqaza göndərəcəyiniz
hərbi dəstənin başına Nuru Paşanı təyin
edəsiniz.
Gözləmədiyi
bu təklifdən diksinmişdi Ənvər Paşa:
- Səbəb?
- Gizlətməyəcəyəm,
dönə-dönə göz qoymuşam, sizin Qafqaza gedəcək
əsgərlərə komandir təyin etdiyiniz şahzadəni
hər axşam otel salonunda şərab içib, rəqs edən
görürəm. Bizlərdə belə
şeyləri xoşlamazlar.
Dəlil qarşısında xeyli susub qalmış, dərin
xəyala getmişdi. Bilirdi ki, bu adam boşuna söz deməz.
Odur ki, razılıq cavabını da gecikdirməmişdi:
-
Yaxşı, Siz deyən olsun. Mən razı.
Amma Nuru çox cavandı, bu xüsusda onunla da
danışmağım gərəkdi...
- Necə
məsləhət bilirsiniz!
Sonra
telefonu götürüb dəstəyin o başında dayanan
köməkçiyə qəti
tapşırığını vermişdi:
- Diqqət
yetirin, Qafqaza gedəcək zabitlərin heç biri içki
içməyən olsun. Hər birinin dilindən
Qafqazda olduqları müddətdə içki içməyəcəkləri
barədə yazılı kağız alın. Deyin ki, mənim
göstərişim belədi...
Ertəsi
gün təbəssümlə qarşılamışdı
Nağı bəyi: "İstədiyiniz baş tutdu -
demişdi. - Mən Nuru Paşayla
danışdım. Təklifinizi
xoşluqla qəbul etdi".
Nağı
Şeyxzamanlının dedikləri hələ də
qulaqlarından getməyib:
- Ənvər bəy, Siz heç də nigaran
qalmayın, öz balamız, can-ciyərimiz kimi yanında
olacağıq Nuru Paşanın. Yolunda sinəmizi
qabağa verəcəyik. Əmanətini əmanətimiz
biləcəyik. Sırtımızı döndərməyəcəyik!
Can
qardaşları olan Azərbaycan türkləri Nağı
Şeyxzamanlının dediyi kimi, sonacan yanında oldular, dediklərini tutdular!
İndi
Türküstanın ən ucqar sınırlarını
qapsayan Pamir dağının ətəyinə dirənib təkləndiyi,
köməksiz qaldığı bir məqamda Ənvər
Paşa daha çox öz sözünü, əhdini sonacan
tuta bilən azərbaycanlı qardaşlarının, milli
mücadilə yolundan bir addım da olsun belə geri ayaq
qoymayan o mərd kişilərin onun yanında
olmağını istəyirdi. Özü də çox, lap
çox!..
Hüseynbala MİRƏLƏMOV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 14 noyabr.- S.14-15.