Fonetika və fonologiya: yeni araşdırmalar işığında

XX əsrin ortalarından etibarən Azərbaycan dilçiliyi yavaş-yavaş dirçəlməyə başlamışdı. Dilimiz, xüsusən onun qrammatik sistemi ölkəmizdə əvvəl ali məktəb səviyyəsində tədris məqsədilə öyrənilirdi. 1960-cı illərdə bu iş akademik səviyyədə də həyata keçirilməyə başlandı. 1974-cü ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə ali məktəb filoloqlarının hazırladığı dörd cildlik "Müasir Azərbaycan dili" dərsliyi Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görüldü. Bu hadisə akademiyanın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda qeyd olunan istiqamətdə işlərin canlanmasına təkan verdi. Belə ki, az sonra akademiyanın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda üç cilddə hazırlanması nəzərdə tutulmuş "Müasir Azərbaycan dili" kitabının birinci cildi (1978) işıq üzü gördü. Qeyd edək ki, bu cilddə dilçiliyimizin bir neçə bölməsi - fonetika leksikologiya, semasiologiya, frazeologiya və leksikoqrafiya bölmələri tədqiq olunmuşdur. Kitabda dilimizin səs quruluşunun öyrənilməsinə vur-tut 78 səhifə ayrılmışdı.

AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyev: Azərbaycan əsgəri mütləq qalib gələcək - AZƏRTAC – Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi

Müstəqillik illərində dövlət dili statusu qazanmış doğma dilimizin - milli-mənəvi dəyərimizin, sərvətimizin qloballaşma şəraitində qorunması, istifadəsi, eyni zamanda öyrənilməsi istiqamətində Dövlət proqramı hazırlanıb dövlət səviyyəsində həyata keçirilmişdir. Dövlət proqramının bölmələrində açıq şəkildə qeyd olunduğu kimi, dövlət orqanları akademiyamızın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda elmi tədqiqatların genişləndirilməsi üçün diqqət və qayğını daha da artırmışdır. Məhz buna görə Dilçilik İnstitutunda son illərdə orfoqrafiya məsələləri, terminologiya məsələləri, qrammatika problemləri, funksional-praktik dil məsələləri elm adamlarının yaradıcı fəaliyyətində prioritet vəzifə halını almışdır.

Bu baxımdan son vaxtlarda "Elm" nəşriyyatında çapdan çıxmış dördcildlik akademik qrammatikanın - "Müasir Azərbaycan dili" kitabının birinci cildi diqqəti cəlb edir. Təxminən 700 səhifədən ibarət olan bu kitabda Azərbaycan dilinin fonetika, funksional fonetika, fonologiya, orfoqrafiya, orfoepiya, qrafika, eyni zamanda morfonologiya, fonosemantika, fonoüslubiyyat, fonosintaksis məsələləri dilçilik elminin son nailiyyətləri əsasında akademik səviyyədə tədqiq və təhlil edilmişdir. Bu sanballı elmi əsərin elmi məsləhətçisi akademik İsa Həbibbəyli, elmi redaktoru akademik Möhsün Nağısoyludur.

Məlumdur ki, XX əsrin 50-60-cı illərində görkəmli Azərbaycan dilçisi Bəkir Çobanzadənin yetirməsi prof. Əbdüləzəl Dəmirçizadə, daha sonra akademik Ağamusa Axundov, prof. Aydın Ələkbərov, prof. Fəxrəddin Veysəlli və prof. Firudin Cəlilovun dilimizin səs quruluşunun öyrənilməsi sahəsində apardıqları tədqiqatlar milli dilin fonetik və fonematik sisteminin əsaslı tədqiqi üçün baza rolunu oynamışdır.

Kitabın ön sözündə (akad. Möhsün Nağısoylu) də qeyd edildiyi kimi, "Müasir Azərbaycan dili" kitabının I cildində Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq fonetika, fonologiya, prosodiya (intonasiya və vurğu), morfonologiya, fonosemantika, fonoüslubiyyat, fonosintaksis, yeni orfoqrafik və orfoepik normalar, onların prinsipləri və s. konkret dil materialları əsasında təsvir və tədqiq olunur. Bütün bu problematik məsələlər izah və şərh olunarkən həmin məsələlərə təkcə ənənəvi planda deyil, həmçinin funksional-qrammatik cəhətdən yanaşılır.

Akademik araşdırma fonetika və fonologiya məsələlərinin geniş tədqiqi ilə seçilir. Məhz bu mühüm amili nəzərə alaraq, tədqiqata Dilçilik İnstitutunun Müasir Azərbaycan dili şöbəsinin əməkdaşları ilə yanaşı, Azərbaycanda fonetika və fonologiya sahəsində tanınmış dilçilər də cəlb olunmuşdur.

Kitabın giriş hissəsində Azərbaycan dilinin inkişaf tarixi, Azərbaycan dili fonetik strukturunun tədqiqi məsələləri (prof. Qəzənfər Kazımov) zəngin dil materialları əsasında geniş şəkildə araşdırılmışdır. Sonuncu bölmə, sanki bu kitab, onun mövzusu, içərisindəkilər, onun elmi əhəmiyyəti, elmi yeniliyi haqqında çox mötəbər opponent rəyini xatırladır.

Əsərdə ən diqqəti cəlb edən bölmələrdən biri "Fonetika haqqında ümumi məlumat" fəslidir (prof. Mübariz Yusifov). Fonem, səs məfhumu geniş anlayışdır. Ona görə də bu bölmədə səsin əmələ gəlməsi, yaranma yolları və sair məsələlər yeni aspektdə işıqlandırılmışdır. Bu bölmədə ilk dəfə olaraq fonetikanın fizioloji, akustik, təsviri, tarixi, müqayisəli, təcrübi (və ya eksperimental), semantik, funksional fonetika kimi növləri və fonomorfologiya haqqında da sistemli şəkildə məlumat verilmişdir. Məlumdur ki, danışıq səsi fonem anlayışı ilə sıx bağlı bir dil vahididir. Məhz buna görə kitabda səs və fonem əlaqələri dilçilik elminin yeni nailiyyətləri işığında araşdırılmışdır. Bu bölmədə digər diqqəti cəlb edən cəhət də ondan ibarətdir ki, fonetika məsələlərinin tədqiqinə dil tarixi və türkologiya, oğuz dilləri kontekstində yanaşılmışdır. Müəllifin fonemin müəyyən olunması məsələsində aşağıdakı fikri də diqqəti cəlb edir: "…fonem müstəqildirsə, onun özünün daxilində müəyyən bir məna xüsusiyyəti gizlənir. Fonem müstəqil deyilsə, onun semantik mühiti də yoxdur. Başqa sözlə, o səslər fonemdir ki, onlar se-mantik mühitə malikdir. Semantik mühitə malik olmayan səs fonem yox, variant (və ya variasiya) səciyyəli hesab edilməlidir".

Kitabda "Azərbaycan dilinin funksional fonetika və fonologiyası" (prof. Fəxrəddin Veysəlli) bölməsində də danışıq səsi və fonem münasibətlərindən, fonem nəzəriyyəsindən bəhs olunur. Xüsusi tədqiqat əsəri təsiri bağışlayan, təxminən 140 səhifədən ibarət olan bu bölmədə dilimizin səs sisteminin ümumi dilçilik, dünya dilləri kontekstində araşdırılması tədqiqatın elmi əhəmiyyətini daha da artırır.

Kitabın bu bölməsi önəmli elmi-nəzəri məsələləri əhatə edən aşağıdakı əsas başlıqlara ayrılır: "Azərbaycanda fonetikanın tədqiqi tarixinə qısa baxış", "Tələffüz üslubları və tələffüz normaları", "Fonetikanın ümumi məsələləri", "Fizioloji fonetika", "Dil səslərinin funksional aspekti və ya fonologiya", "Fonem qarşılaşma və korrelyasiyaları", "Fonemlərin manifestasiyası və heca", "Cümlə fonologiyası", "Prosodiya və intonasiya". Müəllifin funksional fonetika və fonologiya əlaqələrinə aid bu əsəri əslində, Azərbaycan dili fonemlər sisteminin struktur-semantik məsələlərinin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Çünki prof. Q.Kazımovun da qeyd etdiyi kimi, "fonologiya, yəni danışıq səslərinin funksional cəhəti fonetik vahidləri sistem şəklində öyrənir. Funksional cəhət dil səslərinin fonoloji mövqeyi, digər səslərlə əlaqə və münasibəti, leksik, fonetik və sintaktik mövqeyinin araşdırılması ilə bağlıdır". Təsadüfi deyildir ki, prof. F.Veysəllinin yazdığı bölmənin bir hissəsi elə "Dil səslərinin funksional aspekti və ya fonologiya" adlanır. "Danışıq səsi və fonem anlayışı" (dos. Elşad Abışov) və "Fonem və onun funksionallığı" (prof. Qara Məşədiyev) bölmələri də mövzusuna görə yuxarıdakı bölmənin davamı səciyyəsindədir. Bu bölmələrdə real dil faktlarına, Azərbaycan dili materiallarına istinad da çoxdur.

"Saitlər sistemi (vokalizm)" (filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Zülfiyyə Quliyeva) "Samitlər sistemi (konsonantizm)" (prof. Aydın Ələkbərov, dos. Aytəkin Ələkbərova) adlı bölmələrdə ilk öncə Müasir Azərbaycan ədəbi dilində fonoloji səpkidə mübahisəli olmuş sait və samit fonemlərin sayı məsələsinə aydınlıq gətirilir. Daha sonra sait və samitlərin təsnifat prinsipləri ilə bağlı Azərbaycan dilçiliyindəki fikir ayrılığından bəhs edilir və bildirilir ki, fizioloji təsnifat hamı tərəfindən qəbul edilmiş universal səciyyə daşıyır. Kitabda sait və samıtlərin təsnifat prinsipləri cədvəl şəklində təqdim edilir. Eyni zamanda, Azərbaycan ədəbi dilindəki sait və samit fonemlərin hər birinin ayrılıqda səciyyəvi xüsusiyyətləri göstərilir.

"Fonetik hadisələr və əvəzlənmələr" bölməsi mərhum akademik Ağamusa Axundovun "Azərbaycan dilinin fonetikası" kitabı əsasında hazırlanmışdır. Burada, xüsusilə türk dillərinin spesifik xüsusiyyəti olan ahəng qanunu, onun ifadə imkanları geniş dil materialları əsasında tədqiq olunmuşdur.

Kitabda "Heca" (dos. Qüdrət Cəfərov) və "Vurğu" (dos. Elmira Əhmədova) bölmələri də dilçilik elminin son nailiyyətləri səviyyəsində qələmə alınmışdır. Məlumdur ki, müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan dilində fonetika məsələlərindən bəhs edən tədqiqatlarda vurğu, onun funksiyaları, növləri, sözdə vurğunun yeri və s. kimi məsələlərdən danışılmışdır. Lakin bu kitabda digər tədqiqatlarda rast gəlinməyən vurğunun orfoepik və orfoqrafik funksiyası, vurğunun fonetik aktuallaşma funksiyası və s. barədə ətraflı məlumat verilmişdir. Vurğunun funksiyalarından bəhs olunarkən onun fonetik aktuallaşma və orfoepik, orfoqrafik funksiyaları, vurğunun növləri, sözdə vurğunun yeri, şəkilçilərdə və köməkçi nitq hissələrində, köməkçi sözlərin vurğu qəbul etməyən şəkilçiləşmiş formalarında, alınma sözlərdə vurğu və s. məsələlər burada dərin tədqiqata cəlb olunmuşdur.

Kitabın "Yazı. Əlifba. Qrafika" adlı hissəsində (dos. Aytən Bəylərova) yazının bir-birini şərtləndirən üç komponentindən - əlifba, qrafika və orfoqrafiya məsələlərindən bəhs olunmuşdur. Bu hissədə tarix boyu istifadə olunan yazı növləri, əlifbanın yaranma tarixi, qədim əlifbalar, türk xalqlarının və Azərbaycan xalqının istifadə etdiyi əlifbalar, qrafika haqqında məlumat verilmişdir. Bundan əlavə, əlifba ilə orfoqrafiyanın əlaqəsi, yad əlifbalardan istifadənin dilin orfoqrafiyasına mənfi təsiri kimi məsələlər də burada öz əksini tapmışdır.

"Ortaq türk əlifbası" bölməsində (fil. üzrə fəlsəfə doktoru Elçin İbrahimov) türk dünyasının birliyi və bütünlüyü üçün çox önəmli olan ortaq dil və əlifba problemindən bəhs edilir. Türk dünyasının hər bir sahədə aktual olan məsələlərinin düşüncədə birləşməsi bütün türk xalqlarının anlaya biləcəyi bir türkcə ilə mümkün ola bilər. Elə buna görə də türk xalqları arasında ortaq ünsiyyət dilinin formalaşdırılması günümüzdə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bunun üçün isə ortaq əlifba, ortaq imla prinsipləri, lüğət tərkibi (sözlük), ortaq terminologiya yaradılması, ortaq dərsliklərin hazırlanıb nəşr edilməsi qarşıda duran mühüm vəzifələrdəndir. Müəllifin də göstərdiyi kimi, 1991-ci ildə Ankara şəhərində türk dünyası elm adamlarının iştirakı ilə 34 hərfdən ibarət ortaq əlifba layihəsi qəbul edilmişdir. Təqdirəlayiq haldır ki, alimin bölmənin sonunda bu problemin həllinə aid 10-15 maddədən ibarət təklifləri də öz əksini tapmışdır.

Kitabda "Azərbaycan dilinin fonetik üslubiyyatı" bölməsində (dos. Nərgiz Hacıyeva) əvvəlki tədqiqatlarda "üslubi fonetika" adlanan kateqoriyanın funksiya və ifadə vasitələrindən bəhs edilir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan dilçiliyində fonetik üslubiyyat, üslubi fonetika barədə ilk dəfə Ə.Dəmirçizadə məlumat vermişdir. Bu bölmədə Azərbaycan dilinin fonetik üslubiyyatının nəzəri məsələləri, onun fonosemantika ilə qarşılıqlı əlaqəsi, morfonologiyada fonetik üslubiyyatın rolu, fonetik üslubi kateqoriyaları ilk dəfə olaraq üzə çıxarılmış, fonetik-ülubi kateqoriyalarda fonetik ifadə vasitələrinin qarşılıqlı əlaqəsi, fonetik-üslubi ifadə vasitələrinin dilin bir sıra bölmələri üzrə tədqiqi, tələffüzün geniş mənada işlənmə xüsusiyyətləri və intonasiyanın komponentlərinin üslubi xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur.

Kitabın "Orfoepiya və orfoepiya anlayışı" (dos. İntizar Salehova) bölməsi fonetik normanın bir qolu olan orfoepik (ədəbi tələffüz) normalara həsr olunmuşdur. Müəllif orfoepiya anlayışının elmi izahı üzərində geniş dayanmış və təsadüfi deyildir ki, bu məsələnin tədqiqinə 50 səhifə həsr edilmişdir. Burada dilçilikdə tez-tez rast gəlinən orfofoniya, yoxsa orfoepiya məsələsinə də toxunulmuş, orfofoniya orfoepiyanın tərkib hissəsidir qənaətinə gəlinmişdir. Orfoepik qaydaların müəyyənləşməsində tələffüz üslubları və tələffüz şəraiti mühüm rol oynayır. Buna görə də yazıda onlara geniş diqqət ayrılır, səslərin tələffüz qaydalarının tələffüz şəraitinə uyğun müəyyənləşdirilməsi məqsədəuyğun hesab olunur və araşdırma bu istiqamətdə aparılır. Bu mövzunun davamı "Orfoepiya normaları" (prof. İsmayıl Məmmədov) bölməsində verilmişdir. Burada orfoepiya ilə orfoqrafiyanın əlaqələrindən, vaxtilə düzgün yazı qaydaları tərtib olunarkən fonetik prinsipə əsaslanılmasından və buna görə fonetikanın hər iki sahəsinin yaxınlığından bəhs edilir. Orfoepiyanın prinsip və normalarını elmi əsaslar üzrə şərh edən müəllif xüsusilə alınma sözlərin tələffüz qaydaları üzərində daha geniş dayanmışdır.

Kitabda fonetika ilə sıx bağlı olan "Orfoqrafiya" bəhsini prof. İsmayıl Kazımov və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şəlalə Qasımova yazmışdır. Məlumdur ki, son illər istər elmi mühitdə, istərsə də sosial şəbəkələrdə orfoqrafiya qaydaları qızğın müzakirə olunur, məqalə və məruzələrdə, müxtəlif tipli yazılarda hər kəs öz düşüncə və mülahizələrini ortaya qoyur. Azərbaycan dilində müxtəlif illərə aid orfoqrafiya qaydaları mövcud olsa da, bu qaydaların daha da təkmilləşməyə, ayrı-ayrı müddəalarında dəqiqləşdirmə aparmağa ehtiyac vardır. Ona görə də bu bölmədə həm orfoqrafiya məsələlərinin tarixinə nəzər salınmış, ayrı-ayrı alim və ziyalılardan sitatlar verilmiş, onlarla polemikaya girməyə çalışılmış, həm də orfoqrafiya üçün vacib olan xüsusiyyətləri, bu qaydaları formalaşdıran prinsiplərin hər biri haqqında ərtaflı məlumat verilmişdir. Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya qaydaları da bu yazıya daxil edilmişdir.

Kitabdakı "Azərbaycan dilinin morfonologiyası" (prof. Firudin Cəlilov) bölməsində fonetika ilə morfologiya münasibətləri, "Dil və fonosemantika məsələlərinə bir baxış" (prof. Buludxan Xəlilov) bölməsində fonetika və semasiologiya münasibətləri, "Fonosintaksis. Sintaqm - fonosintaksisin obyekti kimi" (prof. İsmayıl Kazımov) bölməsində fonetika və sintaksis münasibətləri dünya dilçilik elminin yeni nailiyyətləri işığında yüksək səviyyədə tədqiq edilmişdir.

Bildiyimiz kimi, prof. Əbdüləzəl Dəmirçizadənin Azərbaycan dili fonetikasının öyrənilməsində mühüm xidmətləri olmuşdur. Təqdirəlayiq haldır ki, kitab müəlliflərinin hamısı öz yazılarında prof. Ə.Dəmirçizadənin bu sahədəki xidmətlərini xüsusilə qeyd edirlər.

Beləliklə, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, onun Müasir Azərbaycan dili şöbəsinin əməkdaşlarının hazırladığı "Müasir Azərbaycan dili I cild" (fonetika və fonologiya) kitabı AMEA-nın 70 illik yubileyinə layiqli bir hədiyyədir. 700 səhifəlik bu kitab Azərbaycan dili fonetik sisteminin öyrənilməsi tarixində yeni tədqiqatlar işığında yazılmış ilk fundamental əsərdir. İnanırıq ki, öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edən "Fonetika və Fonologiya" kitabı filoloq elmi işçilər, müəllimlər, doktorant, magistrant tələbələr üçün dəyərli bir töhfə olacaqdır.

Əbülfəz QULİYEV AMEA-nın müxbir üzvü

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 28 noyabr. S. 22-23.