Saramaqonun "iki üzü"

Bütün dünyada nasir kimi şöhrət tapmış, Nobel mükafatına layiq görülmüş Joze Saramaqonun həm də şair olduğundan xəbərsiz idim. Düzü, şeir kitabı rastıma çıxanda almağa tərəddüd etdim, düşündüm ki, yəqin, şeir onun "əlavə işi"dir. Amma bir neçə şeirini oxuyandan və ömrünün sonuna qədər poetik əsərlər yazması həqiqətini biləndən sonra fikrimdən daşınıb kitabını aldım.

Joze Saramaqo bizim ədəbi mühitin dəbdə olan bənzətməsi ilə desək "kitabdan gəlmə şair"dir. Amma bir çox bu tipli şairlərdən fərqli olaraq onun yazdıqları yalnız "beyin suyu" deyil. Çünki Saramaqonun həyata, dünyanın min bir üzünə dərindən bələd olduğunu onun romanlarından yaxşı bilirik.

Joze Saramaqonun şeirləri ilə nəsr əsərləri arasında ümdə fərqlər hansılardır?

l Əgər Saramaqo romanlarında "ölüm olmasaydı nə olardı?", "həyat bir filin səyahət gündəliyidirmi?", "İsa Məsih günümüzdə doğulsaydı ona münasibət necə olardı", "hər kəs eyni vaxtda kor olsaydı vəziyyət necə dəyişərdi?" kimi "oyun suallar"a üstünlük verirsə, şeirlərində həyatın cavab verməyə çalışdığı, dünya tarixinin müəyyənləşdirdiyi, təcrübələrin dönə-dönə təsdiq elədiyi məsələlərə və məqamlara qayıdır. Əgər o, nəsrdə alternativ dünyadan ilhamlanırsa, şeirdə onu düşündürən dünyanın sonsuz təkrarlardan ibarət olmasıdır.

l Əgər Saramaqo nəsr əsərlərində dünyanın gedişatında məntiq tapa bilmir və həyatı daha dürüst ifadə etməyin yolunu ironiya hesab edirsə, şeirdə o, həyatın üstünə getməyi, onu çılpaq həqiqətləri ilə dərk etməyi üstün tutur.

l Saramaqonun nəsr əsərlərindəki şöhrətli personajlar siyasətdən götürülüb, şeirlərində isə ədəbiyyatdan.

l Saramaqo nəsr əsərlərində bu dünyanın yükü, gerçəkliyi ağır gəlir, şeirlərində o dünyanın, yaxud hansısa mücərrəd aləmlərin.

l Saramaqo romanlarında nə qədər soyuq ağıl sahibidirsə, praqmatik damarı daha qabarıqdırsa, şeirlərində o qədər çılğındır, etirazçıdır. O özü bu barədə yazır: "Mən bu şeirləri yazdığım dövrün amansız sükutundan indinin azad sözlərinə aparan yolda, altmış il haqq-hesab çürüdəcəyimi cavankən düşünə bilməzdim, elə indiki qocalığım da belə bir nəticəyə gələ bilməzdi. Hər halda, cavanlığımın bilmədiyini indiki mən bilirəm: İnsan bir gün hər şeyin dilə gətirilə biləcəyinə ancaq 20 yaşında inana bilər".

l Saramaqo romanlarında müxtəlif üslubların sintezinə nail olmaqla, ədəbi cərəyanların şərtiliyini göstərməyə çalışır. Şeirdə isə realizm və romantizm sintezi ilə yetinir. Makado yaradıcılığına hədsiz meyli də dediklərimizin qismən sübutudur. O, bu barədə yazır: "1966-cı ildən bəri şeir kitabımın girişində Antonio Makadonun bu misralarını epiqraf seçmişəm:

Vaxtımız gedir vaxta.

Ki, quyu dolub daşsın.

Fəqət onu əvvəlcə doldurmaq lazımdır.

Kimsə ancaq uşağa xas saflıqla buna oxşar fikir deyə bilər, yəni quyu ancaq biz onu doldursaq daşar, amma mən boş kağız qarşılığında yazdığım bütün kitablarımdan mərcə girərəm ki, "Qastiliya çölləri"ni yazan şair fikirləşdiyi quyunun (həyat, yoxsa əsər?) daşacaq qədər dolmayacağını çox yaxşı bilirdi, çünki heç kəs o quyunu ağızbaağız doldura bilməz. Daşın aşağı yuvarlanacağını bilsə də, onu zirvəyə qaldıran Sizif kimi dibsiz bir uçurumu əbəs yerə doldurmaq istəyən, buna əbədiyyən məhkum olan Danaidlərsayaq, əbədiyyətin haçansa ona təmas etməyimizə icazə verəcəyi ümidi ilə hərfləri dalbadal düzən hamımız kimi... Antonio Makado hardasa bu arzusuna çatacaqdı. Sadəcə, buna vaxt çatmadı".

Bütün bu sadalanan dünyagörüşü fərqləri həm də aləmə şeir, yaxud nəsrin gözüylə baxanda yaranan fərqli mənzərələrdir. Saramaqonun nəsr, yaxud şeir yaradıcılığını hardasa sual-cavab saymaq olar. Ancaq tam mənada demək olmaz ki, Saramaqonun suallarına cavab verən Saramaqo, doğrudan da, qoyulan suallara cavab tapa bilib...

Fərid Hüseyn

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 17 oktyabr.- S.3.