Poeziya susmur...
"Ümid sənədir ancaq, Azərbaycan
əsgəri"
Tənqidçinin publisistik qeydləri
Azərbaycan poeziyasında müharibə mövzusu həmişə
aparıcı mövzulardan biri olub. Bu mövzu ilə
bağlı indiyə kimi xeyli məqalələr, tədqiqat əsərləri
qələmə alınıb. Elə bircə
akademik Bəkir Nəbiyevin "Böyük Vətən
müharibəsi və Azərbaycan ədəbiyyatı"
monoqrafiyasını misal gətirmək olar. Səməd Vurğunun "Bilsin ana torpaq, eşitsin
Vətən, Müsəlləh əsgərəm mən də
bu gündən" çağırışından sonra
bütün Azərbaycan ədəbiyyatı da müharibəyə
qoşuldu, öz tarixi-bədii missiyasını şərəflə
yerinə yetirdi. Hətta müharibə bitəndən
sonra bu mövzu tükənmədi, ikinci bir mərhələyə
daxil oldu, Azərbaycan xalqının və Azərbaycan
döyüşçüsünün qəhrəmanlıq
salnaməsinə yeni səhifələr əlavə olundu.
Mənfur qonşularımızın səksəninci illərin
sonlarından başlayaraq bizim xalqımıza qarşı
başladığı elan edilməmiş və əsrlər
boyu torpaq iddiasında olan vəhşi və genosid xarakterli
müharibəsində də poeziyamız susmadı. O dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi
çox qarışıq və xaotik idi, öz
havadarlarının hərbi, siyasi və mənəvi dəstəyi
ilə silahlanan erməni quldurlarının
qarşısında hələ zəif idik, ancaq gücsüz
deyildik, lakin xalqın bu gücünü, qüdrətini
toparlamağa bir başçı, bir sərkərdə
meydanda yox idi. Ulu öndər Heydər Əliyev
hakimiyyətə gəldi və tədricən bu gücü,
bu qüdrəti - xalqın içində püskürən
qisas hissini, işğal olunmuş torpaqlarımızı xilas
etmək əzmkarlığını xalqın ruhuna, milli
düşüncəsinə yeritdi. O dövrün
poeziyasında üç motiv qaba artıq nəzərə
çarpırdı. 1. Şəhidlik (poeziya Birinci Qarabağ
müharibəsində, 20 Yanvar və Xocalı faciələri
ilə elegiya ruhuna kökləndi - "Ağla, qərənfil,
ağla"). 2. Qəhrəmanlıq. Müharibənin,
daha doğrusu, işğalçı müharibənin mahiyyətini
açıqlayan, şəhidliyin qəhrəmanlıq kimi dərk
edilməsini bədii təhlilə çevirmək...
müharibədə həlak olan soydaşlarımızın
ölümsüz qəhrəmanlığı (B.Vahabzadənin
"Şəhidlər" poeması və onlarca şeirlərdə
xatırlanan qəhrəmanlıq ithafları). 3.
Çağırış, səfərbərlik, xalqı,
milləti ayağa qaldırmaq missiyası. Mən
təfərrüata varmayıb yalnız bu sonuncu motivi
qısaca xatırlatmaq istəyirəm. Çünki Xalq
şairləri Məmməd Arazın və Qabilin şeirlərindən
gətirəcəyim misallar bu günlə də səsləşir:
Ayağa
dur, Azərbaycan!
Səninləyəm.
Səndən
ayrı biz hər şeyi
bölə billik.
Səndən
qeyri biz hamımız
ölə billik.
Ayağa
dur, Azərbaycan!
Bunu bizə
zaman deyir,
Məzarından
baş qaldıran
baban
deyir.
Məmməd Araz
Ürək
yanır, göz dolur
Şəhid
qəbirlərindən...
Düşünüb
daşınıram
Özlüyümdə
dərindən:
İntiqam
ala bilməz,
Qana qan ola bilməz
Məzarları
bəzəyən
Ehtiram
çiçəkləri...
Ümid sənədir
ancaq,
Azərbaycan
əsgəri!
Qabil
Bəli, ümid ancaq Azərbaycan əsgərinədir. Bu əsgərin
isə güclü, yenilməz bir sərkərdəsi - Ali
Baş Komandanı var - möhtərəm Prezidentimiz İlham
Əliyev. O İlham Əliyev ki, torpaqlarımızın
işğaldan azad edilməsi uğrunda apardığı ədalətli
müharibə və bunun sayəsində Azərbaycan ordusunun
otuz-otuz beş gün ərzində
düşmənə ağır zərbələr endirib əksər
ərazimizi işğaldan xilas etməsi dünya müharibələr
tarixinin şanlı bir səhifəsinə çevrildi.
Poeziyamız da əldə söz silahı, ümid-inam
silahı ilə bu müharibəyə qoşuldu. Mən
müasir poeziyamızı təmsil edən şairlərimizin
son bir ayda qələmə aldıqları şeirləri
oxuyur və onların da Səməd Vurğunun ifadəsiylə
desək, poeziyada "müsəlləh əsgər"
olduqlarının şahidinə çevrilirəm.
Vaqif Bəhmənli "525-ci qəzet"də "Mən
əsgərəm, Qarabağ" şeirlər silsiləsi ilə
çıxış etdi (27 oktyabr sayında). Bəri
başdan deyim ki, həm Vaqifin, həm də digər şairlərimizin
şeirlərində qətiyyən ümidsizlik, pessimist ruha
rast gəlmədim. Hamısında yetkin bir duyğu var -
Qələbə, Qələbə, Qabilin ifadəsiylə desək:
"Ümid sənədir ancaq, Azərbaycan əsgəri!".
Yurda
göz dikənin dərsini verdin,
Yolunu azanlar qorxdu gücündən.
Vətənə
qanım da halaldı, dedin.
Məğrurluq
boylandı igid içindən -
Ey Vətən
əsgəri, Vətən əsgəri!
Vaqifin o silsilədə iki şeirini xüsusilə qeyd
etmək istəyirəm. Vaxtilə gözəl şairimiz İsa
İsmayılzadə "Güllələr demədi"
adlı bir şeir yazmışdı. O şeirdə
Böyük Vətən müharibəsi illərinin
uşaqları davaya getmək, döyüşmək arzusunda
idilər. Amma onları yaşlarına görə müharibəyə
aparmırlar.Vaqifin şeirində isə vaxta görə mənzərə
dəyişir, güllədən, ölümdən, qandan
qorxmayan Azərbaycan gəncləri heç nədən
çəkinməyərək döyüşə
yollanırlar:
Güllələr
çox diddi havanı, yeri,
Güllələr
çox dedi "qayıdın geri",
Lülələr
çox dedi: "qayıdın geri"
Güllənin
sözünə baxan kim idi,
Güllənin
gözünə baxırdı hamı!
Başqa
bir şeiri: "Şuşa yerindədi, Elnarə!". Bu şeir xanəndə
Elnarə Abdullayevanın "Görən Şuşa yerindəmi"
təsnifinin təsiri ilə yazılıb. Elnarə
xanım da bizim hamımız kimi Şuşa
həsrətini çəkir. Vaqif yazır ki: Şuşa yerindədir,
amma "Tarixdi Pənahəli - Xan nəvəsi
çatışmır", "Şuşa yanar
çıraqdı, Pərvanəsi
çatışmır", "Cabbarsız Qarabağın
zənguləsi çatışmır", "Axır
İsa bulağı - piyaləsi çatışmır"
və sonda:
Bürünüb
duman Şuşa,
Tökür
gözdən qan Şuşa!
Yerindədi
xan Şuşa -
Elnarəsi çatışmır.
Gec-tez Şuşa (Qarabağı Şuşasız təsəvvür
etmək olarmı?) alınacaq, Elnarənin səsini də
oradan eşidərik.
Qarabağ mövzusunda mütəmadi olaraq qələm
çalan şairlərimizdən biri də Adil Şirindir. Onun 17 oktyabr
"Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc edilən
"Hər yan yurdun bayrağına, hər kəs əsgər
paltarına büründü" şeirlər silsiləsi də
(əslində, buna lirik poema da demək olar) müharibə
dövrü şairinin analitik düşünmə tərzini
nümayiş etdirir. Adil Şirin bu
müharibəyə son otuz ilin mənəvi-maddi itkiləri ilə
boylanır, amma get-gedə "müharibə xəritəsi"
dəyişir.
Ağacların
içində
yanıq
cökə ağacı.
O da
ağac şəhidi,
O da
ağac qaxacı.
Geri
dönə bilməyib
ordan
keçən durnalar.
Susdurub
"Vağzalı"nı
qız
köçürən analar.
Ürəklərə
dar gəlir
sinələrin qəfəsi.
Təsəlli
deyil artıq
durna
qatarının səsi.
Axır
ki, bir millətin
Səbri ona dar gəldi.
Qarabağın
itkisi
hər
insana ar gəldi.
Bu lirik
poemanı Adil Şirin "müharibə şəkilləri"
detalı üstündə qurub. Hardasa bu detal mənə
İsa İsmayılzadənin
"Böyüdülmüş şəkillər"
poemasındakı şəkilləri xatırlatdı. Amma Adilin "müharibə şəkilləri"
tamam fərqlidir.
Müharibə
şəkilləri
çəkir bizim uşaqlar.
Qarabağdı müharibənin adı.
Bu gün
bizim bir adımız,
Qarabağdı,
Qarabağ!!!
Bu şəkillərdə top-tüfəng, qan-qada,
ölüm var. Şəkillərdə yaralı əsgərlərin
harayı, əsgər anaların fəryadı var. Bu şəkillərdə
köçkün şəhərciyində oğul doğur
analar. O
oğullar böyüyür, yeri gəlsə hər biri bir boz
qurda dönür. Bu şəkillərdə "haqqın həqiqətiylə,
xalqa sədaqətiylə, Qələbə, zəfər
yazır; Tarixin yaddaşına, Tarix yazan sərkərdəmiz!".
Adil Şirin poemanın sonunda Azərbaycan əsgərinə
müraciət edir, bu müraciət təkcə onun dilindən
deyil, bütün xalqın dilindən səsləniləsi
xitablardır.
"Qələbəylə açılsın hər səhərin,
Tarixinə qızıl xətlə yazılsın hər zəfərin!". Və lap sonda "müharibə şəkilləri"
detalı böyüyür:
Hər mərmi
bir zəfər toxumu,
Ordumuz qələbə əkir.
Uşaqlar
da sevincinə boyayıb
Qələbə şəklini çəkir.
Müharibə dövrünün poeziyası ilk növbədə,
nikbinlik üstündə köklənməlidir və biz bunu
Böyük Vətən müharibəsi illərində,
Birinci Qarabağ savaşında da hiss etmişik. Bu gün Ali
Baş Komandanla Azərbaycan ordusu və onların xalqla birliyi
böyük qələbimizin rəhnidir və eyni zamanda
poeziyamızın, ümumən ədəbiyyatımız da
bu möhtəşəm sıraya qatılması hiss olunur.
Silahlar eyni deyil, amma mənəvi silahın da
müharibədə böyük rolu olur. Mən
"Ədəbiyyat qəzeti" səhifələrində -
elə oktyabr ayında - Musa Ələkbərlinin, Elxan Zal
Qaraxanlının və Vaqif Aslanın şeirlərində də
sözün gücünü gördüm, hər cür
sifarişdən, "mən də varam" istəyindən
deyil, ürəklərindən gələn ümid, arzu, qələbə
senvincini hiss etdim. Elxan Zal Qaraxanlı əvvəlki illərdə
də "Savaş ayələri" yazırdı, amma yeni
"Savaş ayəsi"ndə onun cəng və təbil səsləri
daha gur eşidilir. Təbii ki, cəng təbillərində səslərin
akustikası qələbəyə köklənir və Elxan
Zal Qaraxanlı da təbil səsləri ilə öz
şeirinin səslərini bir sıraya düzür:
Cəngin
zamanı gəldi,
Tonqalı
yandır!.. daram
Daram, daram, dam-daram.
Yuxlamış
ruhumuzu,
Titrət,
oyandır... daram!
Daram, daram, dam-daram.
Elxan da
hamımız kimi Şuşa həsrətindədir.
Və onun "Şuşa həsrəti" şeirində
doğrudan da, bizim Şuşa həsrətimizin
qəmli ahəngi duyulur.
Şaşqın
Şuşa şüşələnmiş,
Xarıbülbül qor qoxuyur.
Qubadlının
gözəlləri
Qu səsindən tor toxuyur.
Amma
hamımız inanırıq ki, bu qəmli ahəngə son
qoyulacaq, biz 30 illik həsrətimizə əlvida deyib
Cıdır düzünü seyr edəcək, İsa
bulağından su içəcək, Natəvanın,
Üzeyirin, Bülbülün ruhunu yad edəcəyik... Amma Şuşadan söz açan şeirlərdən
biri - Əbülfət Mədətoğlunun
"Şuşanın yolu" şeiri məni bir oxucu kimi
daha çox təsirləndirdi. Biz
müharibənin baş verdiyi bölgələrdən məsafəcə
uzağıq, amma hər gün ordumuzun əsgərlərinin
qələbə sədasını eşidirik və
özümüzü də o döyüşlərdə hiss
edirik. Əbülfət Mədətoğlu isə Birinci
Qarabağ savaşında əzizlərini itirib,
döyüşlər görüb... O, çox yaxşı
bilir ki, döyüşçülərimiz qanlar, canlar
bahasına qələbə qazanırlar. Şuşanın
yolu da igid döyüşçülərimizin süngüləriylə
lap yaxında açılacaq:
Bir igid
sol əliylə
sıxıb ürəyini -
dizi
üstə
qana
boyanıb
barmağı
ovcu qan
dolu...
sağ əliylə
tutub
bayrağı
güclə dayanıb
baxır,
baxır və bağırır:
- İrəli,
qardaşlar,
Görünür
Şuşanın yolu!..
Musa Ələkbərlinin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
dərc olunan "Biz nöqtə yox, nida qoyduq, Bu, Qələbə
nişanıdır!!!") silsilə
şeirlərində isə yaxın zamanlarda eşidəcəyimiz
qələbə sədasına sevinirik. Təbii
ki, bu nikbinlik ordumuzun kənd-kənd, qəsəbə-qəsəbə,
şəhər-şəhər qələbələrindən
gələn major səslərdir.
Bu kəlmə
od tutub ağızda, dildə,
Təşnəlik yaşadıb obada, eldə.
Dəli
bir coşquyla kükrəyir sel də,
Bulaq da, irmaq da Qələbə deyir.
Bir səda
yansıyıb çiçəyə, gülə,
Səs çatıb Şuşada Xarıbülbülə.
Payız
dumanında bürünüb tülə,
Çiçək də, yarpaq da Qələbə deyir.
Nəhayət,
Vaqif Aslanın "Ədəbiyyat qəzeti"nin sonuncu sayında (24 oktyabr) şeirləri barədə.
Vaqifı Aslan mifoloji bir anlama üz tutur.
Alpər Tonqa, Bilgə xapn, əsgər Tanrıkut mifoloji
anlamla, türkün qalibiyyət ruhu və ölməzliyi ilə
bu günün qələbə əzmini bir araya gətirir:
Türk
qanına boyanan
çaylar da gəlir dilə:
- Göy
hələ basılmayıb,
Dəlinməyib yer hələ.
Erməni
süngüsündə
çabalayır körpələr.
Sınıq
körpülər sənə
Söyləyəcəkdir nələr.
Salam,
Əsgər Tanrıkut!
Tanrıkut
Əsgər, salam!
Qabaqda
Qılkörpü var,
keçməlisən, vəssalam!
Bu yazıda mən digər şairlərimizin Qələbəyə,
Qarabağa inam ifadə edən şeirlərindən geniş
söz aça bilmədim. Qalsın sonrakı
yazılara. Amma bir məsələni burada qeyd etməyi
vacib bilirəm:_haqqında söz
açdığım şeirlərin hamısı əsasən
çağırış ruhundadır, qələbəmizə
inam ruhundadır. Amma bu motiv hələ
müharibə mövzusunu tam əhatə edə bilməz.
İnanmaq istəyirəm ki, şeir və
poemalarımızda Azərbaycan döyüşçülərinin
konkret adlarıyla igidlikləri əks olunsun, onların cəbhədə
qəhrəmanlıqlarıyla yanaşı, keçirdiyi
psixoloji halları, döyüşə girməmişdən
öncə hissləri, duyğuları əks olunsun. Bir az da bu şeirlərə fəlsəfi ahəng
qatışsın. Cavanları kütləvi
şəkildə döyüşə, vuruşa səsləyən
nədir? Təbii ki, vətənpərvərlik
-bax, bu hissin əyani təcəssümü də şeirlərimizin
ruhuna çöksün. Və bir iradımı da
bildirim: şairlərimiz mümkün qədər bir az şüarçılıqdan xilas olsunlar.
Sonda:
Ümid sənədir ancaq, Azərbaycan əsgəri! Qələbə
yaxınlaşır...
Vaqif YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 31 oktyabr.- S.28-29.