Akademik Kamal Abdullanın Dədə Qorqud dünyası

və ya «Kitabi-Dədə Qorqud»un öyrənilməsində yeni konsepsiya

Dilçi, yazıçı-dramaturq, türkoloq, mədəniyyətşünas, akademik Kamal Abdulla. Bu titulların sayını bir az da artırmaq olar. Mən bu böyük insanı, tələbəlik illərinin əziz dostunu 50 ildən artıqdır tanıyıram. Təfəkkürlü, ötkəm, nəcib, həssas, xeyirxah, təşkilatçı, elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimi Kamal Abdulla həmişə məşğul olduğu qlobal məsələlərlə, aktual problemlərlə diqqəti çəkmişdir. Mən "Ədəbiyyat qəzeti"nin daimi oxucusuyam. Bu yaxınlarda qəzetdə onun "Söz və onun mifoloji buxovları" məqaləsini çox maraqla oxudum. Onu da deyim ki, bu məqalə ustadın nəşrə hazırladığı "Dil və mifologiya" əsərindən bir neçə fraqmenti əhatə edir. Bu məqalə, orada qoyulan problemlər məni elə tutdu ki, Azərbaycan dilçiliyinin hazırkı dövrdə lideri, bayraqdarı, akademik Kamal Abdullanın elmimizə verdiyi töhfələr haqqında mülahizələrimi bildirməyə qərar verdim.

Bu məqalədə hörmətli akademik Azərbycan dilçiiyinin son illərdəki problemlərini dilə gətirir. O haqlı olaraq yazır ki, morfologiya və sintaksis, fonetika (fonologiya) və leksika istiqamətində yeni üfüqlər nadir hallarda görünür. Bizi bu yazımızda dilimizin öyrənilməsinin (dilçiliyimizin) mövcud vəziyyəti və qarşısındakı üfüqlər maraqlandırır, yeni tədqiqat istiqamətləri düşündürür. Bu istiqamətlərdən biri üfüqdə ilğım kimi sayrışır. Dilimiz və mifologiya adlandıra biləcəyimiz bu istiqamət iki böyük qolun birləşməsindən yarana bilər, onun içindən cürbəcür, bir-birini tamamlayan (təkrar etməyən!) mövzular çıxa bilər və nəhayət, ən vacibi, bu birləşmə "hər bir dilçilik sahəsinin öz reallıq və mifoloji qatı vardır" ideyasından çıxış etsək, dilçiliyin bütün sahələrinə nüfuz edə bilər.

Həqiqətən də məsələyə bir qədər geniş yanaşanda aydın olur ki, dil və mifologiyanın bir-birilə əlaqəsi, bir-birini bəzən aşkar, bəzən gizli şəkildə dəstəkləməsi, həm leksik, həm fonetik, həm də qrammatik müstəvilərdə özünü göstərir. Bu mənada ustadın yeni ərsəyə gələn sanballı nəzəri tədqiqat nümunəsi olan "Dil və mifologiya" adlı əsərinin nəşrini səbrsizliklə gözləyirik. Çünki şübhə etmirəm ki, dil və mifologiya problemi elmimiz, filologiyamız üçün yeni, lazımlı və aktual tədqiqat sahəsi olacaqdır.

"Kitabi-Dədə Qorqud"dastanları, onun poetikası akademikin elmi yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Bir filoloq kimi Kamal Abdulla Dədə Qorqud dünyası ilə 1970-ci illərdən, tələbəlik illərindən başlayaraq dərindən məşğul olmağa başlayıb. Onu da deyim ki, Kamal müəllim Bakı Dövlət Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirəndən sonra 1973-1976-cı illərdə SSRİ Elmər Akademiyasının Moskvadakı Dilçilik İnstitutunda əyani aspirant olmuş, "Sintaktik paralelizmlər" mövzusunda həmyerlimiz prof. N.Hacıyevanın rəhbərlyi altında namizədlik dissertasiyası yazmış, 1977-ci ildə onu böyük uğurla müdafiə etmişdir. 1984-cü ildə isə "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.Yeri gəlmişkən, o dövrdə mən də tez-tez dissertasiya işim qədim türk yazılı abidələrindən olduğuna görə Moskvaya gedir, Dilçilik İnstitutunda olur, alimlərlə görüşür, indiki Rusiya Milli Ktabxanasında işləyirdim. O vaxtlar K. Abdulla ilə tələbə yoldaşı, dost kimi Moskvada tez-tez rastlaşar, ünsiyyət saxlayardıq. Kamal müəllim haqqında tanınmış türkolqların dilindən eşitdiyim yüksək fikirlər məni çox sevindirirdi. Heç yadımdan çıxmaz, onlar bizim Kamal müəllimə perspektivli gənc və istedadlı türkoloq kimi böyük ümid bəsləyirdilər.Hətta aspiranturanı bitirəndə ona Moskvada qalıb işləməyi təklif etmişdilər. Ancaq o qəbul etməmişdi, çünki Kamal müəllim öz xalqına, milli elmimizə xidmət göstərmək istəyirdi. "Türkologiya" jurnalının II nömrəsində(2020) Moskva türkologiya mühiti haqqında K.Abdullanın 45 illik bir aradan sonra dilə gətirdiyi mülahizə və düşüncələr də dediklərimi bir daha təsdiq edir.Türkiyə Cümhuriyyətinin elmi ictimaiyyəti də K.Abdullanı yaxşı tanıyır, sevir və əsərlərini tez-tez nəşr edir. Müəllifin "Gizli Dədə Qorqud" monoqrafiyası, eləcə də "Yarımçıq əlyazma" romanı bir neçə dəfə İstanbulda nəşr olunmuş və qısa müddətdə satılıb qurtarmışdır.O, 1994-1995-ci tədris ilində Bursa Uludağ Universitetində dəvətli müsafir öyrətim üyəsi olaraq işləmiş, neçə-neçə kadr hazırlamışdır. O, mərkəzi Ankarada yerləşən Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü seçilmişdir. Ankara və İstanbulda birgə iştirak etdiyimiz beynəlxalq konfranslarda türk həmkarlarımızın Kamal müəllimə göstərdiyi diqqət və ehtiram onun türk dünyasında yüksək səviyyədə tanındığını və sevildiyini açıq şəkildə göstərir. Türkiyə ilə müştərək Dədə Qorqud kollokviumlarının fəal iştirakçılarından biri də Kamal Abdulladır. Professor Mehman Musaoğlunun 2010-cu ildə Ankarada nəşr olunmuş "Kamal Abdullanın eserleri Türkiye Türkçesinde" kitabında tanınmış yazıçı və elm xadiminin əsərlərinin Türkiyədə geniş yayılmasının səbəbləri əsaslı şəkildə açılıb göstərilmişdir.

Akademik K.Abdulla maraq dairəsinə görə Bəkir Çobanzadə, Əhməd Cəfəroğlu,Tofiq Hacıyev kimi sələflərinin layiqli davamçısıdır, yəni həm dilçi, həm ədəbiyyatçıdır, başqa sözlə, mükəmməl filoloqdur. Müşahidələr göstərir ki, elm aləmimizdə həmişə böyük potensial sahibi olan dilçilər məhsuldar ədəbiyyatşünas kimi də geniş fəaliyyət göstərmişlər. Akademik K.Abdulla da belə böyük potensiala malik olan elm xadimlərimizdəndir. O, ilk dəfə Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemlərini elmin son nailiyyətləri səviyyəsində öyrənmiş, tədqiq etmiş, ənənəvi sintaksis və aktual sintaksis məsələlərini qarşılıqlı şəkildə araşdırmış, bu mövzuda bir neçə sanballı monoqrafiya yazıb nəşr etdirmişdir."Oğuz dillərinin müqayisəli qrammatikası" dərsliyində sintaksis bölməsinin böyük bir hissəsi - cümlə bəhsi də bu böyük alimin qələmindən çıxmışdır("Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası",Bakı,Mütərcim,2006).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Kamal Abdullanın elmi yaradıcılığında Dədə Qorqud problemi xüsusi yer tutur. Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərindən indiyədək bu mövzuda onlarla, bəlkə yüzlərlə əsər yazılmış, bu mövzu geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Mənəvi yaddaş abidəsi olan Dastanın şifahi ədəbiyyat nümunəsi kimi folklor özəllikləri, inanclar sistemi, dili, etnoqrafiyası, tarixi həm bizdə, həm də beynəlxalq aləmdə dərindən araşdırılmışdır. Biz dastana elə öyrəşmişik ki, elə bilirik ki, orada tədqiq olunmamış məsələ qalmamışdır. Amma alim israrla bizi inadırdı ki, sən demə dastanda tədqiqatçısını gözləyən nə qədər problemlər var. Bunlardan biri dastandakı antik dövrə aid, mifik dövrə, yazıya qədərki dövrə aid olan gizli qatlardır. Kamal müəllimin elə bu problemə aid artıq bir neçə sanballı elmi əsəri nəşr olunmuşdur.

Onu da qeyd edək ki, o əvvəlcə dastanın dilindəki Sintaktik paralelizmi tədqiq etmişdir. Keçən əsrin 70-ci illərində türkoloji dilçilikdə ənənəvi sintaksis,formal sintaksis elmi yeni tələblərə tam cavab vermirdi.Ona görə də Qərb dilçiliyindən mətn dilçiliyi, aktual sintaksis, aktual üzvlənmə, mürəkkəb sintaktik bütövlər,funksional qrammatika kimi yeni anlayışlar, yeni nəzəriyyə və cərəyanlar dilçiliyimizə daxil olurdu.Bu yeni konsepsiyalar K.Abdullanı da cəlb etdi,ona görə də müəyyən çətinlikləri olsa da çəkinmədən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında sintaktik paralelizmlər" mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazdı. Çox sanballı da bir tədqiqat işi oldu. Kamal müəllimin bu tədqiqat işi türkologiyada "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının sintaksisinə tamamilə yeni yanaşma oldu. Sintaktik paralelizm nədir? Tədqiqatçının özünün də göstərdiyi kimi, Sintaktik paralelizm ədəbi-bədii vasitədir.Bu vasitə nəinki türkdilli epik abidələrdə, hətta digər dil sisteminə daxl olan dünya xalqlarının da şifahi yaradıcılıqlarına xas olan ədəbi bir üsul kimi diqqəti cəlb edir. Bütün məqamlarda sintaktik paralelizmin ən ilkin bədii vəzifəsi bədii ədəbiyyatın aparıcı,əsas sütunlarından biri olan qafiyəni, daha sonra vəzni yaratmaqdan ibarətdir. Mətni təşkil edən cümlələr özləri bir-birilə sıx qrammatik və məzmun baxımından əlaqəli olmalıdır.Paralel cümlə quruluşları mətnin əsasını təşkil edir.Dastanda sintaktik quruluşu ya tamamilə,ya qismən eyni olan cümlələr bir-birilə birləşib cümlələr birliyi,mürəkkəb sintaktik bütöv kimi üslubi bir vahid yaradır.Mürəkkəb sintaktik bütövlər daha çox cümləni öz sərhədləri daxilində birləşdirib bir-birinə paralelliyini təmin edə bilirlər. O çox doğru olaraq qeyd edir ki, quruluşuna görə bu sintaktik bütövlər prinsip etibarilə sintaktik paralellik əsasında formalaşmışdır. Müəllif dastandakı sintaktik paralelizmin pilləli paralelizm və tərsinə paralelizm növlərini də tədqiq etmişdir. Bu məsələlərin müəllif tərəfindən izahının özü də dastanın gizli qatlarını, mif və yazı əlaqələrini araşdırmaq baxımından böyük elmi əhəmiyyətə malikdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ulu öndərin sərəncamı ilə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının 1300 illiyi böyük təntənələrlə qeyd olunan 2000-ci ildə Bakıda ilk dəfə ikicildlik "Kitabi-Dədə Qorqud" ensiklopediyası nəşr edildi. Həmin ensiklopediyanın əsas müəlliflərindən biri də Kamal Abdulla idi ki, o, bu möhtəşəm nəşrə 18 məqalə yazmışdı və onlardan biri də "Sintaktik paralelizm" məqaləsi idi. Təsadüfi deyildir ki, elə həmin dövrdə ulu öndərin sərəncamı ilə Kamal Abdulla "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının tədqiqində böyük xidmətlərinə görə "Əməkdar elm xadimi" fəxri adına layiq görülmüşdür.

Elm sahəsində alimin "Dədə Qorqud" sirlərinə daha dərindən baş vurması, burada yeni konsepsiya axtarışları, yeni nəzəri baza yaratmaq təşəbbüsü keçən əsrin 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərindən başlayır. Bu sahədə müdrik alimin ilk tədqiqat əsəri "Gizli Dədə Qorqud"(Bakı,Yazıçı,1991,152 s.) monoqrafiyasıdır. Bundan sonra "Sirr içində dastan və ya gizli Dədə Qorqud-2" (Bakı,1999,Nurlan) monoqrafiyası yarandı. On il sonra bu seriyadan işıq üzü görən üçüncü əsər "Mifdən yazıya və ya gizli Dədə Qorqud-3"(Bakı, Nurlan,2009) monoqrafiyasıdır. Sonuncu kitab 3 hissədən ibarətdir:I hissə "Sirlər içində dastan", II hissə "Anavariantlara doğru", III hissə "Mətnin semantik boşluqları" adlanır. Üçüncü kitabda "Kitabi-Dədə Qorqud"un gizli qatları daha geniş miqyasda, həm də klassik ədəbiyyatla müqayisəli aspektdə araşdırılmış, dastanın mif və yazı dövrü, yunan mifoloji obrazları ilə qarşılaşdırılmış, "Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqi konsepsiyası, metodologiyası, onun nəzəri əsaslarının bazası yaradılmışdır. Bu kitabda ən mühüm cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, müəllif çox doğru olaraq Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının üç zaman qatını müəyyən edir.1.Yunan mifləri ilə eyni bir zaman kəsiyinə aparan antik qat.2.Dastanın ilk cümləsinin apardığı VII əsr.3.Dastanın yazıya alındığı XVI əsr.

"Kitabi-Dədə Qorqud" XVI əsr üçün tarixi romandır.Cismi ilə XVI əsrdədir, ruhu ilə daha qədim dövrlərdə. Bu cümlələr də K.Abdullaya məxsusdur.

Alimin 2017-ci ildə işıq üzü görən "Dədə Qorqud poetikasına giriş" monoqrafiyası bu sahədə müəllifin yeni araşdırmalarını əhatə edir.İki mühüm bölmədən ibarət olan monoqrafiyanın I hissəsi "Mifoloji dansöküləndə poetik enerji axtarışları" , II hissə isə "Xüsusi qurmalar ibtidai bədiilik vasitələri kimi" adlanır.

Milli yaddaşımızı bərpa etmək istiqamətində bu əsərin böyük ədəbi-elmi əhəmiyyəti vardır. Gizli Dədə Qorqudun ana xətti miflə yazının münasibətləridir.

"Dədə Qorqud" poetikasına giriş" monoqrafiyasında müəllifin aşağıdakı nəticələri də mif və yazı məsələsində maraqlı qənaətlər kimi diqqəti cəlb edir: " Biz ədəbiyyatda mif dövrünü və yazı dövrünü bir-birindən ayırmaq üçün çox qədim qatlara, təkcə ədəbi əsər yox, ədəbi təsəvvür qatlarına enmək məcburiyyətindəyik. Bu təsəvvür laylarının və mənəvi dərinliklərin isə xoşbəxtlikdən bir vahid məkanı mənəvi "Kitabi-Dədə Qorqud"dur. Müxtəlif ədəbiyyat növləri: həm mif dövrünə aid özəlliklər, həm də yazı dövrünə aid xüsusiyyətlər bir mətnin quruluşunda, bir mətnin semantikasında və daxili ruhunda bir-birinin yanındadır... Mifoloji təfəkkürün məhsulu harmonik şəkildə yazı mədəniyyətinin içinə yeridilir. Bu, o elementin günümüzə qədər gəlib çıxmasını təmin edir".

Akademik K.Abdulladan daha bir önəmli sitat: "KDQ mətni qədimlik baxımından yekrəng deyildir. Onun quruluşunda həm ilkin, ibtidai, bizə tanış olmayan imkanlar, həm də bununla yanaşı, daha müasir, artıq ədəbi-bədii şüurumuza tanış olan klassik poetik nümunələr özünü göstərir. Bununla ayrı-ayrı boylarda, eləcə də boy daxilində müxtəlif kəsiklərdə qarşılaşa bilirik. .....Bütün dövrlər "Kitabi-Dədə Qorqud" mətninə öz damğasını vurmuşdur. Hər dövrün əlamətləri içində bədiiliyin öz payı və öz siması var, amma bu özünü xüsusi keyfiyyətdə göstərir".

Dədə Qorqud, mif və yazı mövzusundakı elmi əsərlərində Kamal müəllimin dəsti xətti, özünəməxsus bulaq suyu kimi duru, təmiz,çağlayan, axıcı təhkiyə üslubu da diqqəti cəlb edir. Bəlkə də bu üslub elə dastanın ruhundan qaynaqlanır. Çünki Dədə Qorqud mətninin zəngin gizli sirli aləmi alimi sehrləmişdir.Özünün dediyi kimi, bu dastanın poetik mətnində öyrənilməli, araşdırılmalı çox mətləblər var. Dədə Qorqud poetikası ustadı necə cəzb etmişdirsə, bu problem üzərində tədqiqatları bu gün də davam etdirir. Uzun illərdir üzərində işlədiyi "Dil və mifologiya" monoqrafiyası da bu problemin uğurlu davamı kimi diqqəti çəkməkdədir.

Kamal müəllim obrazlı desək, elmimizin, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin Dədə Qorqududur.Belə ki, o, bədii ədəbiyyat sahəsində də doğma mövzunun sehrindən çıxa bilməmiş, "Yarımçıq əlyazma" bədii əsəri ilə bu möhtəşəm dastanı romanlaşdırmış və bu əsər dünyanın bir çox dilinə tərcümə olunub nəşr edilmişdir.

K.Abdulla elm adamı kimi AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda "Türk dillərinin tədqiqi" şöbəsində fəaliyyətə başlamış(1977-1984), bir neçə il bu şöbənin rəhbəri olmuşdur. Bu dövrdə gənc alim şöbənin beynəlxalq əlaqələrinin genişlənməsinə, kadr hazırlığı işinə xüsusi fikir vermişdir. Kamal müəllimin alicənab,xeyirxah bir insan olduğunu heç unuda bilmərəm. Mən namizədlik dissertasiyamı o zamankı pedaqoji institutda(indiki ADPU) keçən əsrin 70-ci illərində professor Ə.Dəmirçizadənin rəhbərliyi altında hazırlamışdım. Yadımdadır ki, Türk dilləri indeksi üzrə Dissertasiya şurası isə ancaq Nəsimi adına Dilçilik İnstututunda fəaliyyət göstərirdi.Ə.Dəmirçizadə ilə şuranın sədri, institutun direktoru mərhum akademik M.Şirəliyevin arası sərin idi.Mənim dissertasiya işimi bəlkə də buna görə müxtəlif bəhanələrlə yaxına qoymurdu. Bizim Kamal müəllimin yaxından köməyi ilə dissertasiya işim akademiyanın Dissertasiya şurasına qəbul edildi və işin müzakirəsində də özü çıxış edib dissertasiya işini yüksək qiymətləndirdi.

K.Abdulla dilçilik sahəsində təşkilatçılığı ilə tanınan elm adamıdır.Bu barədə bir-iki nümunə ilə kifayətlənmək istəyirəm. Bilirik ki, o, 2011-2014-ci illərdə AMEA-nın ictimai və humanitar elmlər bölməsinin akademik-katibi işləmişdir. Məlumdur ki,ölkə prezidenti 2012-ci il may ayının 23-də dil problemlərinin həlli,eləcə dövlətçiliyimizin rəmzlərindən olan Ana dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması, ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin əsaslı surətdə yaxşılaşdırılması məqsədilə "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət proqramı"nın hazırlanması haqqında sərəncam imzalamışdır. Dövlət Proqramının layihəsini hazırlamaq üçün AMEA Rəyasət Heyətinin 1 iyun 2012-ci il tarixli sərəncamı ilə mənim də üzvü olduğum işçi qrupu yaradılmışdı. Həmin işçi qrupunun rəhbəri də bölmənin akademik- katibi kimi Kamal Abdulla təyin olunmuşdu. Mən həmin prosesdə K.Abdullanın necə təşkilatçı, təşəbbüskar və işgüzar bir elm adamı olduğunun bir daha şahidi oldum. İşçi qrupu Dövlət proqramının layihəsini hazırlamaq üçün 1 ilə yaxın müntəzəm şəkildə iş apardı. Etiraf edim ki, işçi qrupunun geniş bir tərkibi olsa da işin çox hissəsini Kamal müəllim özü görürdü. Nəhayət, bu Dövlət Proqramı ölkə Prezidenti tərəfindən 9 aprel 2013-cü il tarixdə təsdiq edildi və bu gün həmin proqramın maddələri uğurla həyata həyata keçirilir.

Akademik Kamal Abdulla mənim də redaksiya şurasına üzv olduğum"Türkologiya" jurnalının baş redaktoru təyin olunduqdan sonra(2016) həmin nəşrin əvvəlki,ulu öndər Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti dövründəki şöhrəti özünə qayıtmışdır. Onun baş redaktorluğu dövründə impafaktorlu jurnal statusu almış bu beynəlxalq jurnal türk dünyasına şərəflə xidmət göstərir,dünya miqyasında yayılır və oxunur. Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, mən keçən il Şimali Makedoniya Respublikasındakı Beynəlxalq"Vizion" universitetinə nühazirə oxumağa dəvət olunmuşdum. Universitetin professoru Atilla Jormanın "Türkologiya"jurnalının bu ölkə filoloqları tərəfindən maraqla oxunduğundan bəhs etməsi məni çox qürurlandırdı.

Bir epizodu da yada salmaq istəyirəm. Akademik Kamal Abdulla 2000-2014-cü illərdə Slavyan Universitetinin rektoru olmuş, hazırda isə Dillər Universitetinin rektorudur. Kamal müəllim hələ Slavyan universtetinə rektorluq fəaliyyətinə başlayanda "Mütərcim" nəşriyyatını təşkil etdi, bu nəşriyyat müntəzəm çap işi ilə məşğul olur. Bu nəşriyyatın türkologiya seriyası üzrə redaksiya şurasına məni də daxil etdi.Bundan əlavə, Kamal müəllimin sədrliyi ilə keçən il türkologiya üzrə koordinasiya şurası yaradılmış, onun təşəbbüsü ilə mən də o şuranın üzvü təyin edilmişəm. Akademik Kamal Abdulla çox diqqətli və həssas insandır.

Dədə Qorqudun gizli sirlərini aşkar edən, onun araşdırılmasında yeni konsepsiya meydana gətirən görkəmli elm xadimi, müdrik Kamal Abdullaya elə Dədə Qorqud ömrü arzulayıram. 70 yaşın mübarək, sevimli möhtərəm ustad!

Əbülfəz QULİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 29 avqust.- S.10-11.