Qızıl
cib saatı
Yeni romandan
parçalar
III hissə
5-ci gün. 6 mart
Gecə
gündüzün nidası da ola bilir,
sualı da. Gecənin aylı-ulduzlu,
işıqlı, yaxud zülmət olması yalnız oyaq
qalanlar üçün fərq edər. Birincidə
azacıq ovunar, o Ayın, ulduzun işığına bələnib
bir qədər nikbinləşərsən, ikincidəsə
dibsiz qaranlığın vahiməsi səni
büsbütün bədbinləşdirər...
Gecə ara-sıra yuxuladıqca elə hey Samiri
görürdü. Görürdü ki, əziz balası zarıyır,
inildəyir, hıçqırır...
Səhər ertədən ata evinə yollandı. Çox soyuq
idi, otda, kol-kosda qırov varıydı. Şalına
bürünsə də, titrəyirdi.
İkimərtəbəli, yastı damlı evdi, di gəl,
oranı hər görəndə, sanır kəndləri
boyda, rayonları boydadı. Bəlkə də,
dünya boydadı, heç dünyaya da sığmaz.
Bu boz-bulanıq mart günündə gözündə
bütün həyət-baca rəngbərəng güllərə,
alabəzək kəpənəklərə büründü. Burada
yaşanan uşaqlıq, yeniyetməlik və ilk gənclik illərinin
gözəl xatirələri hər yanı durmadan gözəlləşdirir,
daha sevimli, daha dəyərli edirdi.
Atası əynində sırıqlı həyətdə
oturmuşdu, əlində kəlbətin köhnə bir yəhərlə
qurdalanırdı, həmişəki kimi qarşısında
da armudu stəkanda buğlanan çayı və xırda
doğranmış kəllə qəndi varıydı. Anası illərin
vərdişiylə toyuq-cücəyə dən səpə-səpə
"cip" kəlməsini dalbadal, mahnı kimi səsləndirirdi.
Bir qoca nənəsi də var Əslinin. Anasının
anası. Sevimli Tükəz nənəsi.
Valideynləri ilə görüşüb,
onlara Samirdən hələ bir xəbər olmaması məyusluğu
yaşadıb (bir istədi, əsir barədə
danışıb qocaları ümidləndirsin, amma sonra
Camonun tapşırığını xatırlayıb fikrindən
vaz keçdi), nənəsini soruşdu. Hələ
yatırmış. Sübh namazını
qılıb sonra yenidən yuxuya dalıbmış.
Nənəsini çox sevir. Gözünü
açandan onu əli "Quran"lı, təsbehli
görüb. Nənəsi ona Mir Həmzə
ağanın qəzəllərini öyrədib, sufilikdən,
nəqşibəndilikdən danışıb.
Eşqin
kanı, Qarabağdır məkanım,
Bülbülü-şeydayam,
cənnət yerimdir...
Sinəmə
çəkilən qara dağımdır,
Qara bağrım qanlı Qarabağımdır.
Yerdə
bardaş qurub çiyin ata-ata, yırğalana-yırğalana
avazla qəzəl oxuyar, beş rükət
namazını qılar, gün ərzində ağzından
dua əskik olmazdı. 99 sədəf muncuqlu təsbehini də
ardıcıl dörd dəfə çevirər, birincidə
"Sübhanallah", növbətilərdə "Əlhəmdülillah",
"La ilahə illəllah" və "Allahu Əkbər"
söyləyərdi.
Əslinin ana tərəfi Qarabağın
tanınmış nəslindəndir, onlara Dəyirmançılar
deyirlər. Tükəz nənəsinin atası
İldırım bəy çar dövründə
Qarabağda ən böyük dəyirmanlardan birinin sahibi
olmuşdu. Nənəsinə də "Dəyirmançı
qızı" deyərdilər. Bolşeviklər gələndə
qolçomaq adıyla kişini güllələmiş, dəyirmanı
da qapadıb anbara çevirmişdilər...
...Evə
girdi, səliqə-sahman yaratdı, həyət-bacaya əl gəzdirdi.
Su qaynatdı, kirli paltarları yuyub zivədən
asdı.
Qocaların
çayı, şəkəri bol idi, ancaq un
urvanın dibindəydi. Özünü qınadı ki, gərək
o gün arvadlar deyəndə gedib növbəyə
durardı, un alıb gətirərdi...
Kartof-soğanları, iki-üç bişirimlik ətləri
də var idi.
Atası yaşlaşsa da, gözləri
işığını xeyli itirsə də, pinəçiliyindən
qalmır, beş-on manat çörəkpulu qazanır. Üstəlik, mal-qara, toyuq-cücə də
karlarına gəlir. Maşallah, anası qıvraqdı,
çox vaxt rayona - bazara özü gedib süd-qatıq,
yumurta satır...
Nənəsi oyansaydı, bir onunla hal-əhval tutardı,
azacıq da olsa nikbinliyə köklənərdi, ancaq
maşallah, yaman möhkəm yatmışdı qarı. Başının
üstündə durub bir qədər bu doğma insana
tamaşa etdi. Cizgiləri o qədər
gözəldi. Ağ birçəyi,
qırışları bu gözəlliyə xələl gətirmir,
onu tamamlayır. Yaşına uyğun
olmayan tərzdə sakit yatıb. Əsla
xorultu səsi yoxdur.
Nənəsindən həmişə güc alıb, təsəlli
alıb. Çətində, darda onun Təsəvvüfdən
gələn, çoxunu da əzbər bildiyi sözlərinə
sığınıb. "Başına nə gəlirsə-gəlsin,
hətta səni səndən alan,
göyün hansısa bir qatına qaldırıb da yerə
çırpan vaqeələr belə baş versin, yenə məyuslaşıb
ruhdan düşmə, təslim olma! İstədiyini
əldə edənə qədər şükür etmək
lazımdır. Uğur - diləyi
gerçəkləşməyəndə də
şükür etməyi bacaranındır".
Yaxud bu:
"Bütün qapılar üzünə örtülsə
belə, axırda Tanrı heç gözləmədiyin halda
mütləq üzünə bir qapı açacaq. Bu
qapının cırıltısı artıq eşidilmək
üzrədir, dinləsənə!".
Yaxud...
...Eşiyə
çıxanda ilk gözünə sataşan nəhəng tut
ağacı (ikiyə haçalanan gövdəsindən
yoğun-yoğun o qədər qol-budağı
çıxmışdı ki) oldu. Samirin gözdən
oğurlanan kimi bu həyətə gəlməsini, baba-nənəsinə,
böyük nənəsinə necə sarmanmasını, eləcə
də bu həyət-bacaya aid bir çox şeylərə,
bax elə bu tut ağacına necə bağlanmasını
xatırlayıb doluxsundu.
Anasına nəsə sözü varıydı. Bayaqdan ha
düşünürdü, yadına sala bilmirdi. Axır ki, tut ağacının hüzurunda
xatırladı nə deyəsi olduğunu. Ev səmtə
boylanıb, artırmadan görünən anasına dedi, ay
ana, odunum qurtarır, özünüzə alanda mənim
qapıma da bir yük yolladın, pulunu verim.
Anası dərhal gileyləndi ki, niyə üstündə
haqqın böyük olan baldızıngil sənin odununu gətirmirlər,
pulla alırsan?
İndi hərə öz başını girlədiyindən
heç kəsdən heç nə ummurdu. İnsanları, necə ki,
aldıqları tərbiyə, mühit, təbii şərait,
iqlim formalaşdırır, eləcə də baş verən
fəlakətlərdən - zəlzələlərdən, sel
və daşqınlardan, quraqlıqdan, münaqişə və
müharibələrdən doğan, həyəcan, təşviş
və qorxuya söykənmiş özünüqoruma instinkti də
tam dəyişdirə bilir.
...Evə
qayıdanda yol boyu madarı üçün yenə
xısın-xısın ağladı.
Bax, bu yolla Samir məktəbə gedərdi.
Bax, bir dəfə bu hasarın qabağında
dostları ilə dayanmışdı, şəhərdən
qonaq gəlmiş şalvarlı bir qıza söz
atırdılar qırışmallar.
Bir dəfə bu döngədə kiminsə velosipedini
sürəndə yıxılmışdı, dizi
sıyrılmışdı.
O
tikan-qanqal basmış meydançada dostlarıyla futbol
oynayardı.
O yol onu
dükana aparıb gətirirdi...
Hər addım oğluyla bağlı xatirəydi. Dünyada
xatirə qədər yandırıb cızdağ
çıxaran ikinci bir şey yoxmuş.
Evə çatandan ta ki günorta Camonun göndərdiyi
əsgər gələnə kimi yenə də elə hey istədi
emalatxanaya girib əsirdən hesab sorsun. Hətta nazik
hulqumu çıxan boğazından yapışıb onu
boğmaq istəyinəcən gedib çıxdı. Axı nə idi günahları?! Niyə dağıtdılar tifaqlarını? Hamıya yaxşılıq edərək, xoşbəxtlik
arzulayaraq şad-xürrəm yaşayırdılar. Yazıq İsa necə xeyirxah idi, neçə
körpəyə havayı beşik düzəldib vermişdi.
Aralarında nə qədər erməni də
var idi. Bir kəsin xətrinə dəyməmişdi,
gözün üstə qaşın var deməmişdi.
Madar balası necə də yaxşı oxuyurdu,
bütün qiymətləri dörd-beş idi. Ən yaxşı instituta
girəsiydi, ən dəyərli diplomu alasıydı... Allah, o necə yaraşıqlıdı, şirindi.
Bir də görürdün, gözünün
üstünə düşən kəkilini əlinin yanı
ilə itələyir. Bir də görürdün,
yanaqlarının batması şərti ilə bəxtəvər-bəxtəvər
gülümsəyir...
Niyə hər şey bircə anda məhv edildi, axı?!
Birdən ağlına gəldi ki, bəlkə də, ərinin
qatili həmin onun düzəltdiyi o beşiklərdən birində
böyüyüb. Lap elə, bəlkə də, emalatxanadakı o əsirdir!
Üşürgələndi. Tükləri biz-biz
oldu.
Emalatxanaya tərəf addımladı. Qapıya
çathaçatda, sanki güclü bir yel axını
üzünü yalayaraq keçib getdi. Eşitdiyinə,
bildiyinə görə, ruhlar öz gəlişləri barədə
məhz bu cür xəbərdarlıq edirlər.
"Bismillah" söylədi, ürəyində gileyləndi
ki, nahaq bu kafir erməni dığasının emalatxanaya
saldırılmasına razılıq verdi.
İsanın ruhu, yəqin, narahatdır.
İsa
Əslidən bir yaş böyük idi, 1949-cu il
təvəllüdlüydü, o da adlı-sanlı nəsildəndi.
Ulu babası Nurulla bəy Qarabağın ən
nüfuzlu bəylərindən sayılırmış. Qəribə xüsusiyyəti vardı bu nəslin.
Nəsil şəcərələrinə
görə yeddi nəsil bütün kişilər cəmi bir
oğul övladına sahib olmuşdular. Eləcə
də İsanın atası Qasım elə bil,
missiyasını yerinə yetirməyi gözləyirmiş.
Kolxozun yük maşınını
sürürdü, İsa dünyaya gələndən cəmi
üç gün sonra maşını aşırdıb
dünyadan köçmüşdü.
İsanın anası Qəmər iki uşaqla (İsadan
qabaq bir qızları olmuşdu) dam altında tək
qalmış, o ağır illərdə çox əziyyət
çəkmiş, uşaqlarının acından ölməməsi
naminə Yəhya adlı bir dul dülgərə ərə
getməyə razılıq vermişdi. Qəmərlə
Yəhyanın izdivacından daha bir qız dünyaya gəlmişdi,
ancaq tale işiydi ki, Allah İsaya qardaş verməmişdi.
Yaman
nikbin adam idi İsa. Əsliylə
ailə quranda ona ailə hekayətlərini söyləmiş,
gülümsünərək əlavə etmişdi ki, biz
öz böyük sevgimizlə nəslin cəmi bir oğlan
uşağı ənənəsini pozacaq, bir-birindən
yaraşıqlı üç-dörd oğlan
uşağı dünyaya gətirəcəyik.
Samir dünyaya gələndə İsa xoşbəxtlikdən
quş kimi uçurdu, deyirdi, birincisi gəldi, qaldı
sonrakılar.
Amma sonrakılar gəlmədilər. Heç birinin əyər-əskiyi yox idi, Qəmər
arvad qabağına qatıb, hətta onları Bakıya
müayinəyə də aparmışdı ki, kənd yerində
oğullu-uşaqlı olmaq adətdir. Bir
uşaq amanatdır, onunla kifayətlənməkmi olar? Di gəl, Allah, nədisə, onlara ikinci
övladı vermədi. İndi də bircə
balası ilə Əslini sınağa çəkir.
Bəlkə, balasını əsir götürən elə
emalatxanadakı o köpək oğlu köpəkdir?
Fikir ani olaraq gəlib beyninə doldu, ani olaraq da getdi. Ayaq
üstündə qırxı çıxmış o köpək
oğlundan əsir götürənmi çıxar?
Amma az sonra həmin fikir hərlənib-fırlanıb
yenə gəldi. Dünyanın işini bilmək
olmaz. Doğrudan da, bu erməni it oğlu
it bizimkilərə əsir düşübsə, deməli,
buralarda - bu həndəvərdə vuruşanlardandır.
Samiri də elə buralarda, bu həndəvərdə
vuruşanlar əsir götürüblər də. Şəxsən
bu köpək oğlunun özünün əsir
götürmək qırımı olmasa belə, ola bilər, əsirgötürmə məqamının
iştirakçısı olsun.
Camonun əsgəri gəlib gedəndən xeyli sonra, nəhayət
ki, özünü toparlayıb sakitcə emalatxanaya girdi. Əsir səmtindən
yayınaraq içinə dolmuş qəzəbdən
yüngülcə titrəyiş keçirən
baxışları ərinin dəzgahında,
mancanağında gəzdi. Özünü
inandırmağa çalışdı ki, indi qalxıb evdən
balta-bıçaq gətirməklə ərinin,
balasının qisasını rahatca ala bilər.
Bıçağı bu erməni gədəsinin ürəyinə
saplayar, baltanın qundağını təpəsinə
çırpar, yaxud boğazından yapışıb bərk-bərk
boğar onu...
Amma "lənət şeytana" deyib əsirə nəzər
yetirmədən də emalatxanadan çıxdı. Bunları edə
bilərdimi? Bəlkə də edərdi.
Amma bir başqasına qarşı. Əzazil, zalım, yaşı çox, əli
bizimkilərin qanına bulaşması bəlli birinə
qarşı. İsanın qatilinə
qarşı dəqiq edərdi. Bu bədbəxtsə lap
uşaqdır, oğlu yaşındadır... Gərək
onu qorusun. Oğluyla dəyişəsidirlər
axı. Çox tanış gələn
də sifəti var. Kiməsə hədsiz dərəcədə
bənzəyir. Amma kimə?
Evdə qərar tuta bilmədi. Qulaq yoldaşı olan
televizor da köməyinə yetmədi.
Nə oldu bu əsir dəyişmək məsələsi?! Niyə həll
etmirlər axı?!
Tez-tələsik şalını başına atıb
qaloşlarını geyindi. Bir də onu
gördü "pozisiya" deyilən yerə yön alıb.
("Pozisiya" kəndin yuxarı tərəfində
- təpəlikdə yerli könüllülərin mövqe
tutduğu yerdir. Burada blindajda qərargah
yerləşir, əsgərlər də döyüş
hazırlığı vəziyyətində müxtəlif
mövqelərdə düzülürlər).
Məqsədi gedib Camonu danışdırmaq, elə
uşaqlığından sirr doğarcığı kimi
heç kəslə heç nəyi bölüşməməkdə
ad çıxarmış qohumundan nəsə söz almaq idi. Barxudarın
anbarının yanına çatanda yanında UAZ avtomobilinin
dayandığını gördü. Camo
öz yekəpər vücudunu quş kimi yerə atdı.
-
Bibiqızı, hara belə? - soruşması
ilə onunla qabaq-qənşər dayanması bircə an
çəkdi.
Yaxşı qohum idi, mehriban idi. Bibisi qızını
harda gördü, əhval-ruhiyyəsindən asılı
olmayaraq çöhrəsinə sevinc qonurdu.
- Elə
sənin yanına gəlirdim.
- Xeyirdir?
- Dedim,
görüm, uşaqdan bir xəbər varmı.
- Dünən
gətirmədik əsiri? Səbr elə də.
- Dünən
gətirməmisiz, beş gündür
artıq.
- Beş
gün müharibə üçün bilirsən nədir?
Beş dəqiqə, beş saniyə.
- Dözə
bilmirəm axı, neynəyim.
-
Darıxma, əsas odur dəyişməyə əsirimiz var.
Samvelə demişəm, əsirin valideynlərini tapıb dərhal
əlaqə saxlasın, birləşib uşağın yerini
öyrənsinlər, dəyişək.
Camo bir siqaret yandırıb dəyiş-düyüşün
ən rahat yol olmasını söylədi. Yoxsa ki, pulla əsir
almaq çox müşküldür. Əsgərə beş min rubl, zabitə on min rubl qiymət
qoyulub. Üstəlik, pulun batmaq ehtimalı da
yüksəkdir.
Belədə, Əsli soruşdu, səncə, nə vaxt
bir xəbər olar?
Camo çiyinlərini çəkdi.
Sonra da Əsli Camonun siqaretini sümürüb
qurtarmasını, kötüyü yerə tullayıb xrom
çəkmələri ilə tapdalamasını, torpağa
qarışdırmasını məyusluqla izlədi. Baxışları
Camodan qopanda Barxudarın divarının şirəsi qopub
tökülmüş sovetdənqalma, xeyli nəhəng
anbarı səmtə yön aldı. Bir vaxtlar kənd
camaatının vurhavur un, düyü,
şəkər çuvalları, yağ, makaron-vermeşil
qutuları daşıdığı bu ünvan indi
qapısına vurulmuş böyük, paslı qıfılla
xeyli aciz, miskin görüntü almışdı...
***
Gecə, sanki əvvəlki gecələrə bənzəmirdi,
fərqliydi. Zülmətin çalarları daha tünd,
ulduzların parıltısı daha gur, ağacların
xışıltısı daha ucadan idi. Yatağına
uzanıb yorğana bürünəndə yüngülcə
qapı cırıltısı eşitdi, yenə
üzünü yalayaraq keçib gedən yel
axınını hiss etdi. Yenə
"Bismillah" söylədi, salavat çevirdi. Ürəyi bərk-bərk döyündü,
köksünü yarıb çıxmaq istədi.
Gözünü elə bu an nəsə sezəcəkmiş
kimi otağın zil qaranlığına zillədi, az keçmiş qaramtıl-göy rəngli
önlükdə enlibığ bir kişi (İsa?!) gəlib
gözünün qabağında dayandı.
Gözlərini ovuşdurdu, bilmədi yatırmı,
yuxudamı görür onu, ya oyaqdırmı.
Tədricən sima dəyişdi, üz cizgiləri
bir-birinə qarışdı, nurani bir kişiyə
çevrildi.
O, dümağ saqqallıydı, ağ
upuzun əba geyinmişdi, yaşıl çalması, əlində
əsası varıydı (Mir Həmzə ağa?!). Əsasını asta-asta yerə döyəcləyərək
yapışıqlı bir səslə sual etdi ki, məndən
nəsə soruşmaq istəyirsən, düzdürmü?
Yuxu ilə oyaqlığın, xəyalla gerçəkliyin
arasında vurnuxmaqda olan Əsliyə cavab söyləməyə
imkan verməyərək ardınca daha bir sual ünvanladı,
soruşdu, ruh barədə bilmək istəyirsən
özü də, eləmi?
Əsli bir onu duydu ki, qan-tərin içindədir, amma
tamamilə rahat idi. Asudə idi həm də.
Dümağ saqqallı, upuzun əbalı, əli əsalı
şəxs əsasını asta-asta yerə döyəcləməklə
danışmağa başladı. Sözlər sirr dolu,
sehr doluydu, çox əsrarəngiz idi. İlmə-ilmə
toxunub mənalı cümlələr yaradır, sonra
yaratdıqları mənaları qoyub özləri qeyb olur,
yerlərini növbəti gələnlərə təhvil
verirdilər.
- O, gəlib-gedir,
sənin çevrəndədir, deyilmi? O gün qütbləşmə
barədə əbəs düşünməmisən. Mövcudiyyat da iki qütbdədir, birində
bütün maddi və mənəvi gerçəkliyi
Özündə ehtiva edən, daim mövcud olan Mütləq
Varlıq dayanır. O Tanrıdır. Digərindəsə
Onun Vücudundan yaranan sonsuz sayda maddi varlıqlar, cisimlər, əşyalar,
insanlar dayanır. Gördüyün hər şey
Tanrı Vücudunun ən fərqli görkəmdə,
quruluşda, rənglərdə
görünüşüdür, Haqdan qeyri nə varsa,
hamısı Haqqın Zat və Sifətlərinin törənişi,
Onun çeşidli cismani varlıqlar şəklində təzahürüdür.
Kainatdakı bütün qətrə və zərrələrdə
ilahi ünsür vardır.
Otağın bumbuz soyuqluğu daha yox idi, ilıq,
ruhoxşayan havaydı, yamyaşıl çəmənliyin
gül-çiçəyinə kəpənəklər
daraşmışdı, ağaclarına quşlar qonub cəh-cəh
vururdu.
- Bil,
Tanrı Zatından hər an sonsuz sayda nurlar ayrılır, ruh
adlanan həmin nurlar İlahi Varlıqdan maddi aləmə
doğru eniş yoluna başlayır, ruhlar aləminə
keçirlər. O aləmə ki, orada sonsuz sayda şəkil
və simalar mövcuddur, hamısı da cismani deyil, xəyalidir,
şəffafdır. İlahi Zatından
qopmuş nur üçün bu aləm çox gözəldir,
onu nə qədər sevincə, həzzə qovuşdurur.
Ancaq ilkin yaranışda ona verilən vücud
sevgisi tezliklə öz işini görür, onu vücuda
qovuşmağa sövq edir. Beləcə,
nur eniş yolunu bir qədər də davam etdirir.
Doğrudan da, sanki nələrsə, çox xırda
cisimciklər yuxarıdan aşağıya
tökülüşürdü. Ayırd etdi ki, bunlar
qığılcımlardır. Yay gecəsinin
qaranlıq səmasında ulduzların enişini az görməmişdi, buradasa bir yox, bir
neçə parıltı eniş trayektoriyası edirdi.
- Ruh
doqquz qatdan keçib, nəhayət, maddi aləmə
çatır. O aləmə ki, orada istilik və soyuqluqla,
yumşaqlıq və sərtliklə üzləşir,
dörd ünsür olan havayla, odla, suyla, torpaqla
baş-başa qalır. İlahi nur maddi aləmdə
mövcud olan üçlüklə - canlı bitkiylə,
canlı heyvanatla, ən nəhayət, insanla qovuşur,
vücuda daxil olur, surət, forma, rəng alır. Burada da o, sevincə, həzzə qərq olur. Amma bütün yarananlar öz əzəllərinin
cazibəsindən qopa bilmirlər axı. Get-gedə
ruh da əzəlinin - Tanrı Zatının xiffətini
çəkir. Vücudun ötəri olması səbəbindən
vücud sevgisinin də ötəriliyi hər an bir az da şiddətlənir. Nəhayət,
vücud sevgisi bilmərrə qeybə çəkilib Tanrı
sevgisi ilə əvəzlənir, ruh öz əslinə
qayıdır.
Tədricən səs zəifləməyə, çəmənlik,
gül-çiçək, quş cəh-cəhi cənnəti
çəkilməyə, otağın soyuqluğu və
zülmət qaranlığı bərpa olunmağa
başladı.
Tədricən dümağ saqqallı şəxsin
sifət cizgiləri də qarışdı, o, gənc,
göyçək bir oğlana çevrildi, əlinin yanı
ilə kəkilini dala itələyib gülümsədi,
yanaqlarında çökəklər peyda oldu (Aman Allah!
Samir?!).
Son
sözlərini söyləyə-söyləyə
dumanınmı, tüstününmü, buludunmu, axır ki, ağlığın
içində qeyb olmağa başladı:
-
Tanrının sübutu naminə Öz İradəsi ilə
Onun Zatından qopmuş zərrələr çeşidli
maddi yollardan keçərək sonda yenidən əslinə -
Onun Özünə qayıdıb Ona qovuşur. Bütün
maddiyyat, Kainat Haqq Zatının törəməsi
olduğundan, hansı səmtə baxsan, Tanrını görəcəksən!
Tanrı Zatı sonsuz sirlərlə doludur,
çox gizlindir, dərkolunmazdır. Haqqı
Haqqın Özündən başqa heç kəs dərk edə
bilməz. Çünki
yaradılmış hər şeydə bir əskiklik var, bir
nöqsan var. Nöqsansız olansa yalnız Tanrı
Zatıdır.
XXVI hissə
9-cu dəftər
"İstəyirsiniz, mən göyləri, yerləri
şahid çəkim ki, qələm əsla cansız deyil,
canlıdır. O, yazdıqlarının mahiyyətinə varır,
sevincindən bəhs edəndə özü də sevinir, kədərdən
bəhs edəndə isə qəmə, kədərə
batır.
Artıq
tam olaraq Bakıda mənim millətimin müsəlmanlara
qarşı qətliam həyata keçirdiklərinə əmin
olduqdan, "erməniləri müsəlmanlardan qorumaq",
"bolşevizmi qəbul ermək istəməyənlərə
bolşevizmi qəbul etdirmək" kimi cəfəngiyatlardan
dolayı yalan pərdəsinin küçələr boyu
qalaqlanmış günahsız, dinc müsəlmanların eybəcər
hala salınmış meyitləri reallığıyla tam
yırtılmasından sonra mən həqiqətən bir utanc
hissi keçirirdim. And olsun o müqəddəs
Yaradana ki, yer yarılsaydı yerə girərdim.
Martın
25-də - onda ki, martın 24-də 36-cı Türküstan
polkunun tələbi, matrosların hədə-qorxusu və
Caparidzenin müdaxiləsindən sonra bizimkilər qətliamı
dayandırmışdılar, tərəflər arasında
barışıq elan olunmuşdu, gec də olsa Fəhlə, əsgər
və matros deputatları Soveti Bakıda asayişi bərpa etməyə
başlamışdı, həmin məqamda bir iş də o
olmuşdu ki, Sovetin müsəlman üzvü Kazım Axundova
şəhərin dağlıq hissəsini - Çəmbərəkəndi
mümkün ola biləcək erməni basqınlarından
qorumaq üçün 10 silahlı matros verilmişdi. O vədədə
tanış olduğum bu fədakar insan
öz işini təkcə Çəmbərəkəndi
qorumaqla bitmiş hesab etmirdi, küçələrdə
qalaqlanmış meyitlərin yığılmasının təşkili
ilə də məşğul olurdu.
Haşiyədən
kənara çıxıb söyləyim ki, bütün
şəhər üzrə həm bolşeviklərin, həm
də müsəlman komitələrinin təşkilatçılığı
ilə meyitlər yığılırdı, "Vulkan" cəmiyyətinin
istifadəsiz qalmış limanına 6748 meyit
yığılmışdı, sonra onlar Petrovsk və
Jeleznodorojnıy limanlarından barjalarla Bibiheybətə
daşındı. Ən azı altı barja meyit aparmışdılar, and olsun Yaradana. Meyit
yığılması düz 31 marta kimi
davam etmişdi. Bunlar hələ meyitlərin hamısı
deyildi. Sonradan bəzi meyitlərin Sabunçu,
Suraxanı və Binə kəndlərində quyulara
basdırılması aşkar ediləcəkdi, Poxludərədə
isə elə təkcə bir quyudan qulağı, burnu, cinsiyyəti
kəsilmiş, qarnı yırtılmış 57 qadın
meyiti aşkarlanacaqdı.
Hə,
Axundov Nikolayevsk küçəsindən meyitlər
daşınanda gözlərindən bildır-bildır yaş
axıdaraq üç və beş
yaşlı uşaqların, gimnaziya şagirdlərinin meyitlərini
mənə göstərib soruşurdu ki, Allah heç bu
zülmü götürərmi.
Mərkəzi Türmənin yanında 400 müsəlman
meyiti saydım. Hamısı soyundurulmuşdu,
başları Qərb istiqamətində qoyulmuşdu. Niyə? Bilmədim.
Mən bu yazımın əvvəlində qələmin
canlı olmasından, yazdıqlarının mahiyyətinə
varmasından boşuna söz açmadım. Zira,
yazdığım qeydlərin həcmcə çox
böyüməməsi, belimə şələləyib
özümlə gəzdirdiyim rükzakımı tam zəbt
etməməsi üçün onsuz da çox mətləbləri
qeyd etməkdən vaz keçir, bir növ qənaət rejiminə
əməl edirəm. Həmin gün Kazım Axundovun bir
insaflı qəzetəçi sayaraq məni və həvəskar
fotoqraf olan rus Vladimir Sokolovu Kərpicxana deyilən
yaşayış məskəninə dəvət etməsi,
Sokolovdan tarix üçün üç-dörd foto çəkməsi
xahişi səbəbindən doğmuşdu, amma o anlarda bax məhz
dediyim qələmlə bağlı hadisə baş verdi. Necə ki, bir vəhşət görəndə
insanın damarında qanı donur, bax eləcə də, mənim
qələmimin mürəkkəbi dondu, nə illah elədim,
qeydlərimi başa çatdıra bilməyib titrək əlimlə
birtəhər qələmimi və qeyd dəftərimi
rükzakıma dürtüşdürüb gözümlə
gördüyüm, insanlıqla bir araya gəlməyəcək
səhnəni beynimə yazası oldum.
Bir mənzildə
Sokolov ilk fotosunu çəkdi, iki yaşlı körpəni
yeddi-səkkiz verşka uzunluqlu kazaçkov mismarı
ilə daş divara pərçimləmişdilər.
İkinci mənzildə növbəti fotosunu çəkəsi
olan Sokolov içini çəkərək "heyvanlar"
söylədi, bu sözün, sandım ki, bizlərin hər
birinə, o cümlədən mənə də aidiyyatı
var, özü də çoxdur.
Yataqda 13-14 yaşlı çılpaq qız
uzanıqlı vəziyyətdə əbədi yuxuya
dalmışdı, bədəni qançır-qançır
idi, ayaqları aralıydı, ayaqlarının arasında qan
gölməçəsi yaranmışdı, iki-üç
milçək vızıltıyla qan içirdi. Biçarəni
onlarca şəxs sıra ilə zorlamışdı, elə
bu təcavüzdən də dünyasını dəyişmişdi,
olduqca ürəkdağlayan mənzərə idi.
Daha bir neçə mənzili gəzəndən sonra
növbəti mənzilə yetişəndə birinci otaqda
yerdə 23-24 yaşlı lüt qadının və
altı-yeddi yaşlı oğlan uşağının
meyitini gördük. İkinci otağa keçəndə isə... Mən bilmirəm, vallah, bilmirəm, müqəddəs
xaç haqqı bilmirəm, insan hansı anında
bütün insanlıq deyilən xüsusiyyətlər cəmini
itirib Ali Yaradanın iradəsinin ziddinə olaraq ən
yırtıcı, ən vəhşi heyvandan belə
yırtıcı və vəhşi xislətə düşə
bilər. Yerdə südəmər
körpə meyiti vardı, sifətindəki gülümsər
ifadə ondan xəbər verirdi ki, kürəyinə
süngü soxularkən şipşirin yuxudaymış.
Bilmirəm, uşaqlar yuxu görə bilirlərmi,
ancaq həmin an onun gözəl yuxu gördüyü şəksiz
idi. Bəlkə də yuxusunda o
böyümüşdü, xoşbəxtlik, bəxtəvərlik
dənizinə baş vurmaqdaydı... Körpənin
əl-ayağını isə içəri soxulmuş
kirli-paslı küçə itləri gəmirib
didişdirirdi.
Sokolov necə
dəhşətə gəldisə foto çəkməyi
dayandırıb hövlnak oradan qaçdı, mənsə
Axundovun fasiləsiz yağdırılan "Bunu Allah
götürərmi" suallarının şillə kimi
üzümə-gözümə çırpılan şiddətindən
qurtulmaq üçün mıxlanıb yerdə qalmış
zalım ayaqlarımdan tərpənib getməyi acizanə surətdə
rica edə-edə qaldım...
Bu hadisə məni necə əzmişdi, qəlbimi necə
inlətmişdi, söyləyə bilmirəm. Dəfələrlə o
yataqda qan-içində ölüb qalmış kütləvi
zorlanmaya məruz qalan qızın yerində bacım
Noranı, nişanlım Anuşu təsəvvür edib ürəyimin
çırpıntılarından köksümü yarıb
çölə çıxacağı və gərilən
damarların tab gətirməyərək partlayıb
yaşadığım evin ağappaq divarlarını
al-qırmızı qanla bulaşdıracağı təəssüratı
yaşamışdım həmin gecə.
Hələ
o körpə!!! Aman Allah!
Çox sarşılmışdım. Nəyin
bahasına olur-olsun, geriyə qayıtmaq istəyirdim, amma
dizertir damğası alacağımdan, valideynlərimin incidiləcəyindən
hədsiz ehtiyat etməyim yenə də mənim şərin
qoynunda duruş gətirib qalmağımı diktə edirdi.
***
Bakı qətliamı xırda-para epizodları
çıxmaq şərti ilə
yatırılmışdı, "İrəli" daşnak
qəzeti yazırdı ki, bu son xoşagəlməz günlərdə
Erməni Milli Şurası müsəlman əhalini
bacardıqca müdafiə edir, onları himayəsi altına
alırdı.
Bu boyda yalanmı olardı?
Müsəlman komitələri isə
qırğının, ziyanın miqyasını
hesablayırdı. Təkcə elə 19-21 mart tarixlərində
- üç gündə Bakıda 11 min müsəlman
öldürülmüşdü, əhaliyə 400 000 000 rubl
ziyan dəymişdi. Bakının müsəlmanlar
yaşayan Məmmədli, Poxludərə və Kərpicxana
adlı hissələri büsbütün
dağıdılmış, əhalisi güllələnmiş,
süngüdən keçirilmişdi. Şəhərin
mərkəzindəki əksər binalar, mehmanxana və
mağazalar qarət edilmiş, yandırılmışdı.
Bir də təkrarlayım ki, Bakının
qürur rəmzi olan, arxitektura şedevri İsmailiyyə
binası da həmçinin.
Ara
azacıq sakitləşən kimi vahimə və panika
içində olan bəzi Bakı sakinləri canlarını
qurtarmaq üçün Biləcəri dəmir yolu
stansiyasına (Bakı stansiyası quldurların tam nəzarətində
idi) gedir, ordan faytonla 50 rubl ödəməklə Sumqayıt
stansiyasına yollanır, ordan yük vaqonu ilə Xaçmaza,
ordan da atlarla Qubaya pənah aparırdı. Halbuki mənim əlimdə
səhih məlumat var idi ki, müsəlman
qırğını tək Bakı ilə məhdudlaşmayacaq,
böyük dəmir yolu stansiyalarında - Yevlax, Ucar və
Kürdəmirdə, ən əsas coğrafi nöqtələrdə
- Quba, Lənkəran və Gəncə quberniyasında,
xüsusən Şamaxıda daha azğınlıqla davam
etdiriləcək.
Bakı qırğınından keçən növbəti
günlərdə mən əzab və səksəkə
içində əvvəlki ünvanımda yaşamaqda davam
edir, hər günümü bir şüşə vodka ilə
bitirməklə növbəti gündə Poqosovdan xidmətimi
bitirməyim və geriyə - vətənə
qayıtmağım müjdəsini gözləyirdim. Amma bu gözləntim
elə gözlənti olaraq da qalır, qurğuşun
ağırlığında olan ümidlərim polad
ağırlığında olan reallıq yükünün
altında çapalayıb inləyirdi.
Otaq yoldaşlarım yaxşı ki, mürəxxəs
olub getmişdilər. Yoxsa bu ağır durumda onların mövcudluğuna sadəcə
tab gətirə bilməyəcəkdim. Şəhərə
çıxır, Poqosovun, yanına gedib-gəlir, bu şəhərdə
yeganə həmdəmim olan Yakov Smirnovu ziyarət edib saatlarla
söhbətləşir, Bakının talanmış,
xarabalığa çevrilmiş baş küçələri
ilə dərdli-dərdli gəzişirdim.
Poqosovun yanına gedib-gələndə də, digər
erməni komitələrinə baş vuranda da, küçələri
gəzəndə də fikrim-zikrim həm də onda olurdu ki,
birdən Hamleti görərəm, ondan bir xəbər bilərəm. Hesabla o da bu vədələr
Zaqafqaziyada olmalıydı, tale bizi kaş ki, yenidən
görüşdürəydi, keçmiş o xoşbəxt həyatımın
yeganə yadigarı ilə bircə an
baş-başa qala bilməyim mənə bu iztirablı
aylardan, illərdən qat-qat dəyərli olardı. Amma Hamletdən yox, Qriqori Melkumyandan xəbər
tutdum - Qriqori əmimdən, atamın dostundan. O şəxsdən
ki, 1912-ci ilin günəşli və küləkli bir
günündə Üsküdərdəki evimizə qonaq gəlib
anamın bişirdiyi yaşıl lobya soyutmasını
sarımsaq-qatıqla bəh-bəhlə yediyi zamanda atamın
məni işə düzəltmək xahişini məni bax bu
bəlaya - bu oküz boyunduruğuna salmaqla həll edərək
yaxşılıq etdiyi halda əslində, görünməz
bir pislik etmişdi. Sonradan, necə ki, mənəvi
ölümümə bu cür səbəbkar olmuşdusa, eləcə,
Vanda alçaq Mesrop Ülgüc tərəfindən həbs
edilərək zülmət zirzəmiyə
salındığımda da xilaskarıma çevrilmişdi, xəbərimi
eşidib dərhal Vana gəlmiş, şəxsi əlaqələrinin
köməyi ilə məni fiziki ölümün pəncəsindən
qoparmışdı. Parapet yanındakı erməni
kilsəsindən əzizlərimçün dua etmək
ritualını bitirib çıxanda Konstantinopolda atamla Qriqori
əminin müştərək dostları olan Vartaz əmini
gördüm. Tanrım, özgə vaxtı heç salam vemədiyim, çox da
xoşlamadığım bu adamı burada görcək necə
sevindim, ona sarmaşıb necə ağladım?! Vartazdan
Konstantinopolun, hətta atamın belə qoxusunu da aldım həmin
anda. Bax onda hal-əhval tutmağımızın sonunda Qriqori əmimin
edam edilməsi xəbərini eşitcək
sarsıldım. Deməzsənmiş, Qriqori Melkumyan 1915-ci ilin
17-18 iyulunda Diyarbəkirin Ziyer kəndində 500
qiyamçının, 29 iyulda Maraşda 400
qiyamçının, 2-3 avqustda Sivasda da yenə də 400
qiyamçının üsyanlarının təşkilatçılarından
biri kimi Dendil yaxınlığında həbs olunaraq edam
edilibmiş.
Onunla Muşda olanda - 1915-ci ilin yanvarında son dəfə
telefon əlaqəmizi xatırladım. Göz
yaşı içində tam yorulduğumu,
usandığımı, hətta intihar edəcəyimi
söyləmişdim. O da demişdi, ağlını
başına yığ, uzağı apreldə müharibə
bitəcək. Bəxtin gətirsə müstəqil
Ermənistanın fədaisi kimi, gətirməsə isə zəngin
təcrübəyə malik bir qəzetəçi kimi
Konstantinopola dönəcəksən, atan da səni evləndirəcək.
Toyunda da Qriqori əmin musiqiçiləri
özü dəvət edəcək, aşıq Şeram və
aşıq Avasını çağıracağam, bir erməni
"Tərəkəmə"si də oynayacağam.
Sona qədər millətçi, sona qədər qərəzli
oldu. Hətta
son sözlərində də türkün "Tərəkəmə"sinə
erməni "Tərəkəmə"si dedi. Eh. Həyat. Sənin dolanbac
yollarında azmamaq bəlkə də
mümkünsüzdür.
***
Bir də bilirsiniz, 1918-ci ilin martında Bakı
küçələrində nəyi müşahidə etmək
acınacaqlıydı? Sadəlövh müsəlmanlar onlara dəyən
ziyana görə Şaumyanın, onun əlaltılarının
qəbuluna düşmək üçün uzun-uzadı
növbələr yaratmışdılar, xırda qaniçənlərin
vurduqları ziyana görə böyük qaniçənlərdən
pənah umurdular. Belə bir hadisənin də şahidi
olmuşdum: qırğın zamanı ayağından güllə
dəyib amputasiyaya məruz qalan Serkovnıy, 18 ünvanında
yaşayan Məmməd Əliyev əsalara dirənərək
iki sutka gecə-gündüz növbə gözləmiş, nəhayət,
Şaumyanın kabinetinə düşəndə gözlərindən
yaş axıdaraq ailə üzvlərinin güllələndiyini,
bütün əmlakının talandığını
söyləmiş, çarəsiz duruma
düşdüyünü vurğulayaraq imdad diləmişdi.
Şaumyansa üz-gözünü turşudub: "Allahına
şükür elə ki, özün sağ qalmısan. Get
burdan!" - hədəsi ilə onu
qovmuşdu.
Həmin dönəmlər Bakıya ürək
dağlayan bir mənzərə hakim idi. Erməni mənzillərində
şadyanalıq, yeyib-içmə, qələbə təntənəsi
öz epogey halına çatmışdı. (Bir gün qapımı döyüb erməni mühəndis
Adamovun həyat yoldaşı mənə bir ovuc şirinlik qənd
də gətirib vermişdi, müsəlmanların Novruzunu qara
gətirib qanlarına susandığını görcək
evlərə şəkər paylayacağını əhd
etdiyini dilə gətirmişdi). Erməni
komitələri, daşnak bürosu məclislər, ballar
keçirir, əldə etdikləri milyonlarla pulun,
daş-qaşın işığında qopardıqları
ton-ton ərzaqdan israfcasına dadır, oxuyur, rəqs edir, əylənirdilər.
Doğmalarını itirən, ev-eşiyi
yandırılan sağ qalmış müsəlmanlar isə
(şikəst qalanı, yaralı olanları da kifayət qədər
idi) çəkdikləri dəhşətli əzabla yanaşı,
bütün maddiyyatlarını, ərzaq ehtiyatlarını
itirdiklərinə görə indi də aclıq təhlükəsinə
tuş gəlmişdilər. O günlərdə gözlərim
şəhər zibilliklərində yemək axtaran, acından
küçədə yıxılıb qalan müsəlmanları
görməyə alışmışdı. Zəngin
neft səltənətinin aborogen millətinin bu hala
salınması, fikrimcə, çox böyük ədalətsizlik
idi. Amma bu ədalətsizliyi bir erməni
kimi etiraf etməyim kimə lazım idi? Poqosov
və Poqosovkimilər "vətən xaini" damğası
ilə dərhal mənim məhvimə fərman verər, ailəmi
belə təqibə məruz qoyardılar. Müsəlmanlar
üçünsə mənim - sıravi bir erməni
yazarının, sözü sözlər yanında milçək
vızıltısı qədər belə eşidilməyəcək
bir məğmun, aciz, gücsüz bəndənin söylədikləri
yaralarına məlhəm, dərdlərinə təsəlli ola bilməyəcəkdi. Mənim
millətim xristian olması - xristian güclərə
arxalanması hesabına bu mücadilədə güclü tərəf
idi, müsəlmanları tam yenmişdi - əsas həqiqət
bax buydu.
O ki
Əhməd İzzət Paşanın əmriylə yaş
senzinə görə ordudan kənarlaşdırılmış
Maraş komantanı Süleyman Paşa təsəlli
üçün atlı qarışqaları
döyüşdürərkən təqribən eyni
ölçülü-biçimli, eyni güclü
qarışqalardan birinə qahmar çıxaraq yoğun
barmağıyla digərini daim aşağı itələyirdi,
eynən o cür də bolşevizmin yoğun barmağı erməni-müsəlman
münaqişəsinin müqəddəratını həll
etməkdəydi.
Qaranlıq düşəndə qarabasmalarım
başlayırdı, ağlımı get-gedə itirmək
üzrə olduğumu ehtimallarım, fərziyyələrim
daha aydın isbatlayırdı. Bu şəhərin hər
gün təkrarlanan küləklərinin
vıyıltısı pəncərəni çərçivə
qarışıq qoparmaq, damı laxladıb uçurmaq
çabalarıyla çıxardıqları səs-sədayla
mənə lap sarımı uddururdu. Bir yandan da, çox
güman, ev sahibəsi Marqonun yanına gələn
erkəklərin gecə yarı belə usanmadan taxta pillələri
cırıldadaraq aşağı-yuxarı
çıxmaları içimə vəlvələ
salırdı. Gözlərim yuxusuzluqdan alışıb yansa
belə, onları yuman kimi gah bu lənətə gəlmiş
səslərin qorxu-hürküsü, onlar imkan verəndə
isə həmin o qarabasmaların basqısı (daha çox
qaynar su ilə dolu qazan başıma əndərilir, ərşə
çatan tonqalda heyvan kimi ətim şişə
taxılıb qızardılır, xəncərlə
gözüm ovulub xırçıltıyla yerə
tökülürdü) məni yataqdan dik atılmağa,
işığı yandıraraq su qrafinini başıma
çəkməyə, yanğımın söndürülməsi
prosesinin bir belə uzun çəkməsindən sonra da təngnəfəs
halda ciblərimi axtararaq papiros və kibrit tapıb ciyərlərimin
məhvini labüdləşdirən papirosçəkmə cəzasına
sövq edirdi.
Belə vaxtlar "bəlkə mən lənətlənmişəm"
deyə düşünür, bu düşüncənin
öldürücü təsiri əvvəlki vəziyyətimi
bunun yanında lap toyagetməli edirdi. Özümü hamam
otağına salıb başımı soyuq suyun altına
tutur, fınxırıb burnumu təmizləməklə kəsilməkdə
olan nəfəsimi bərpa edəcəyimi
düşünür, bir də alüminium tübikdəki
mentol dadı verən pasta ilə ciddi-cəhdlə,
var-gücümlə dişlərimi sürtürdüm.
Haçansa
hardansa oxumuşdum ki, ruhi sarsıntı keçirən
insanların özəl qəribəlikləri olur, gecə
yarısı dişimin mina qatının indicə
qoparılıb aparılacağı təsəvvürü
yaradan çox kobud təmasla diş
fırçalamağım, şübhəsiz, mənim ruhi
sarsıntımı isbatlayan özəl qəribəliyim
sayıla bilərdi.
Tarix ona görə tarix olur ki, güclüyə xidmət
edib zəifi aşağılayır. Tarixin qələmini,
kağızını güclülər ayırır, onu
yazan mirzələri güclülər seçir, bir tikə
çörəyini, bir içim suyunu verir ki, otur yaz. Onlar da yazır. Qaraya ağ,
ağa qara deyə-deyə yazdıqlarını üst-üstə
qalaqlayırlar.
Şərəfin tarixi əsla mümkün olan şey
deyil. Məncə,
yalnız şərəfsizliyin tarixi mövcuddur!".
Varis
Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 12 sentyabr. S. 18-20.