Kosmik sirlər əhatəsində - bir adam

1

Elmin, humanitar təfəkkürün, hətta ən böhranlı vəziyyətlərində onun ağır yükünü "uf" demədən çiyinlərində daşıyan kimlərsə olur, bəlkə də bir adam... və biz bu bir adamı əlacsızlıqdan cəm halında görürük. Filoloji fikir həmişə, hər mərhələdə deyilməli olan sözü, yaxud ideyaları yaddaşlara yazmaq istər, ancaq elə olar ki, ifadə tərzi, forması bulunmaz, həmin ideyalar ya it-bata düşər, ya da gələcəyə transfer edilər. Müşahidələrimizə görə, bizdə müəyyən (başlıca) ədəbi dəyərlərə münasibətdə ikili səviyyə mövcud olub; bir qisim insan, yazı-pozu adamı nələrisə qamçılar, bəyənməz, ancaq bunların yerini dolduracaq dəyərləri, qiymətləndirmə və ideyanı irəli sürmək gücündə də olmaz; ikinci qisim daha çox "underground" səviyyədə yer almaqla konkret dövrdə filoloji fikrin möhtac olduğu dərinliklərdə iş görməyə çalışar. Belə bir təzad şübhəsiz ki, milli humanitar irsin özü ilə olsa-olsa assosiativ şəkildə bağlıdır, onun mahiyyətini və inkişaf tendensiyalarını əks etdirmir. Təsəvvür edin, əsrlər boyu ana dilində yazılan mətnlər, hətta ən kəskin keçid məqamlarında belə enerjini alıb ötürmək missiyasını kəsirsiz və qüsursuz icra edir (bu dalğa həmişə öz mənbəyinə qayıdır və ordan bir daha yeni enerji ilə qopub gələcəyə cumur... ), bəzən bu paylanan, ötürülən enerji xarakteri etibarilə o qədər qəliz və mürəkkəb strukturlu olur ki, onlardakı işarələrin mətnə çevrilməsi böyük zaman alır və həm də anlama baxımından müşgüllər yaradır. Başqa dillərdə yaranan ədəbiyyatımızın ana dilində yazılan mətnlərin bətnində qərar tutması ideyasını əsas götürüb belə deyə bilərik: o məkanda deyək ki, Nizami, Xaqani və Saib Təbrizinin (daha sonra M.H.Şəhriyarın) mətnlərinin, onların spesifik enerjisinin "ana dilimizdə olan mətnlər kimi anlaşılması" prosesi biz istəsək də, istəməsək də gedir. Bu çevrilmə prosesi modern ədəbiyyatımızda (ta XX əsrin əvvəllərindən üzü bəri) sətirlər və misralar arasında cazibə qüvvəsinə çevrilir. Mən bunu dəfələrlə müşahidə etmişəm, müasir şairin mətnindəki bu hadisə təkcə Nizami və Xaqanini, Füzuli və Nəbatini ardıcıl mütaliə etməklə bağlı deyil, həm də və daha çox klassikanın modern təfəkkürlə qovuşub çevrilmə anının əksidir. Bunu sən hiss edə bilərsən, analiz etmək çox çətin və ağırdır. İllər, əsrlər keçdikcə bədii mətnlərin insanların təfəkküründə yaratdığı qovğa da öz növbəsində yeni qovğalar və mətnlər yaradır.

Anlaşılmazlıq insanları metaforik dillə danışmağa məcbur edir, Orta əsrlər və yeni dövrün ədəbi mətnləri haqqında bu dildə danışmaq artıq həmin təzad və qovğanın birbaşa nəticəsidir.

2

Qorxmaz müəllimin bir alim-filoloq kimi fərqləndirici cəhətlərindən ən başlıcası, fikrimizcə, özünə qədərki bütün təcrübələrə vaqif olaraq dünya və gerçəkliyə, lap elə tədqiq elədiyi məsələlərə həmin təcrübələrin pəncərəsindən özü kimi baxa bilməsindədir. Onun tədqiqatları fərqli görünməyə meyil etmir, əksinə, adi, lap elə normativ fonda gözə dəyir, fərqi oxucu tutmalıdır, yazı üçün mühüm şərt olan fərq (ideya-!) oxucunun ixtiyarına buraxılır. Filoloji fikirdə metafik dillə danışmaq ideyalara yön vermədiyindən daha sonralar havasızlıq yaradır, ifadə planında improvizasiyalardan vaz keçmək - məxsusi deyim-leksikanı meydana gətirir. Bədii əsər, bədii mətn zaman və məkan dəyişdikcə tükənmədiyi kimi, elmi araşdırma da bütün bu dəyişmələrin amplitudasını ən aşağı kəmiyyətdə olsa belə hesablaya bilməlidir. Nə mənada? Filoloq mətni təhlil etdikdə onu fokus nöqtəsinə gətirir, burada tutub saxlayır, dərinlərə, lap elə göz işləməyən dərinlərə gedə bilmək üçün bu "tutub saxlama anı" maksimum uzanmalıdır. Bu nə qədər mühüm olsa da, ikinci cəhət - əsərin konkret zaman və məkanın boyuna biçilməsi onun gələcəyə yolunu bağlaya bilir. Bütün bunları aradan qaldırmaq və mətni əbədiyyətə qovuşdura bilmək üçün filoloq daxili təcrübəsini işə salmalıdır. Yəni dəqiq formulların tətbiqindən vaz keçib daxili təcrübəsində həm bəşəriyyətə, həm də yalnız ona xas olan cəhətləri konsentrasiya edə bilməlidir. Oxumaq üçün bizə çoxlu kitablar verilir. Dünya ədəbiyyatının (klassik və müasir) şah əsərləri təhlil olunur, məzmun danışılır, əsərin ehtiva etdiyi ideyaların görüş və ayrılıq yerlərinin konturları cızılır, ancaq bu kitablar sənə heç nə vermir; çünki bütün bu təhlillərdə (özü də ən müasir-!) yazan adamın daxili təcrübəsi iştirak etmir, müəllif özüylə söhbətdən qaçır və beləliklə mətn dilsiz qalır (yaxud "dilini udur"...).

Burda bir ayrıntı da nəzərə alınmalıdır. Haqqında danışdığımız daxili təcrübə məlum-məşhur nəzəri formula uyğun gələ, üst-üstə düşə və ya ondan köklü şəkildə fərqlənə bilər. Götürək elə onun "bədii əsər deyimdir" ifadəsini. "Dəlidən doğru xəbər" məqaləsində ayrı-ayrı deyimlərin zaman və məkan boyunca hərəkəti, dinamikası, ictimai-sosial problemlərlə çarpazlaşması və sair göstərilir və bu zaman məlum formul filoloqun zəngin daxili təcrübəsi hesabına dəyişir, haqqında söz açılan mətnlərin müxtəlif aspektləri boy göstərir. Hər şey fərdi yaşantıdır, mütaliə də! Fərdi yaşantı zaman-zaman arxa plana keçsə də, unudulmur, vaxtı yetişəndə hayına yetişir, elə bir "güzgü effekti" yaradır ki, bir mətndən digərinə keçidlər istədiyin zaman gözlərin önündə açıla bilir.

Bu alimin leksikonunda və mətnində veriləcək informasiyanın yolunu kəsən metaforalara və poetik ibarələrə (fantastika-!), həm də təfsir adına yozulan digər anomaliyalara rast gəlməzsən. Hər bir məqalənin ilk cümləsi hansısa düşüncə axınının davamı təsiri bağışlayır (daxili əqli-emosional yaşantı sinxron və diaxron kəsiklərdə yaşayır) və bunu yalnız diqqətlə nəzər saldıqdan sonra fəhm edə bilərsən. Rolan Bart deyirdi ki, ədəbiyyat, bədii mətn bütün potensiyası ilə yalnız nəyəsə işarə etmək gücünə malikdir. O, bəhs etdiyi gerçəkliyə toxuna, onu tutub saxlaya bilməz. Yəni bədii mətndə konkretlikdən yox, konkretləşmədən qaçış özünü büruzə verir. Qorxmaz müəllim yazır: "...hətta konkret zaman kontekstində özünü büruzə verən məzmunu qabartmaq olmaz. Bu, əslində, zorla bədii nümunəni potensial imkanlardan məhrum etmək demək olardı. Mənə elə gəlir ki, sənət əsəri insanın yaratdığı digər artefaktlardan fərqli olaraq sözün müsbət mənasında metafiziki xarakterə malik olmalıdır, yəni zamanın və məkanın fövqündə dayanmalıdır. Bir şərtlə ki, zaman-zaman və məkan-məkan konkretləşə və aktuallaşa bilsin. Bu mənada hər bir bədii nümunə deyimdir...".

Diqqət yetirin: "...Bu baxımdan şəxsən mənim üçün, azərbaycanlı oxucu üçün, ingilis dramaturqu Şekspirin "Kral Lir" faciə-deyimi Məmmədquluzadənin dramaturgiyası, yəni XX əsrin əvvəlləri kontekstində azərbaycanlılaşaraq konkretləşmişdir. Qəribədir, əsl sənət əsərləri yalnız yarandığı dövrdə, yaxud gələcəkdə aktuallaşmır; onlar digər bədii nümunələrlə əl-ələ verib keçmişə də işıq salmaq iqtidarındadırlar; Məmmədquluzadənin deyim-komediyaları Şekspirin əsərləri ilə əməkdaşlığa girib XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycanın hüdudlarını aşmaq, universallaşaraq ümumbəşəri keyfiyyətlər kəsb etmək, dahi ingilis dramaturqunun yaradıcılığının bu günə qədər açılmamış tərəflərini açıqlamaq imkanına malikdirlər". Yəni müəllifin dediyi kimi, bəzən tarix etibarilə əvvəl gələn yox, sonra gələn əsər müəyyən köklü məsələlərin həllində əlahiddə rol oynayır.

Burada bir cəhəti də qeyd edək. Qorxmaz müəllim dünya ədəbiyyatını, dünya ədəbiyyatının bədii mətnlərini, onların giriş-çıxış məqamlarını gözəl bilir. Ancaq Qorxmaz müəllimin əsas ixtisası Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatşünaslıq mənasında milli ədəbiyyatın dünya ədəbiyyatına inteqrasiyası məhz bundan başlayır: Məmmədquluzadə haqqında, Axundov, Haqverdiyev, Vəzirov... haqqında metafora və epitetlərdən vaz keçilir, onların mətnləri sadəcə dünya ədəbiyyatı və onun ideyaları, estetik konsepsiyaları kontekstində nəzərdən keçirilir, bu məqamda həm də bütün xronoloji sərhəd və ardıcıllıq sırası pozulur, Qorxmaz müəllimin təbirincə desək, bəzən tarix etibarilə əvvəl yazılan əsər yox, məhz sonra meydana gələn əsər əvvəlki dolaylara işıq salır, orada bir çimdik duz kimi çatışmayan şeyləri qabardır. Qorxmaz müəllim dünya ədəbiyyatının şah əsərləri - bədii mətnləri arasında virtual əlaqələri öyrənmək, araşdırıb üzə çıxarmaq cəhdləri eyni zamanda bizim ədəbiyyatşünaslıq üçün bir nümunədir.

Bu mənada Qorxmaz müəllimin hər bir məqaləsi konseptual xarakter daşıyır. Haqqında bəhs edəcəyi əsərin korpusundakı bütün elementlər saf-çürük edilir, əsərin ideyası, poetik strukturu, əsaslandığı və yaratdığı gərginlik sahələri həm mətnin öz sərhədləri daxilində, həm də onun digər mətnlərlə əlaqə şəbəkəsində araşdırılır. Təhlillərin uzun bir zaman çərəyini əhatə etməsi bir tərəfdən mürəkkəb və çətin filoloji suallara cavab verməyi təmin etsə də, digər tərəfdən, yeni-yeni suallar meydana çıxarır. Hər bir yazıçı, yaxud şairin (Orta əsrlər, Yeni dövr, milli, yaxud xarici ədəbiyyat və sair) ard-arda, yaxud ixtiyari kombinasiyada düzülən bədii mətnlərinin yaratdığı gərginliyin milli ədəbiyyat kontekstinə təsiri, bəzən onu öz əsirinə çevirməsi, ədəbi ənənələri mükəmməlləşdirməklə bərabər, həm də onu gücdən salması, əsrlər keçdikcə bu asılılığın ram edilməsi, ədəbi prosesin başqa kontekstlərdə yaşaması... bütün bunlar ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyat nəzəriyyəsi kimi elm sahələrinin kompleks tətbiqini tələb edir. Daha çox isə yeni ideyaların işlənməsini...

Məqalənin (məsələn, "Dəlidən doğru xəbər") mərkəzinə bir məsələnin (anomaliya-!) qoyulması onlarca başqa tipli problemlərin meydana çıxmasına səbəb olur və bu da müəllifi dünya ədəbiyyatına ekskurs etməyə məcbur edir. Və bu "məcburi" səyahətdə öyrənirik ki, "... Don Kixotun "anormallığı" müəllifə dünya ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə iki bütöv, bölünməz kosmosu - şəxsiyyət və cəmiyyəti qarşı-qarşıya qoymaq imkanı vermişdir.

"...Servantesdən sonra yaranmış ədəbi nümunələrdə insan-dünya əlaqələrinin bədii inikası müxtəlifləşir və mürəkkəbləşir. Lakin "normal" dünya ilə "anormal" şəxsiyyət arasındakı fərq get-gedə azaldığına baxmayaraq tamamilə aradan qalxmır. Bu günə qədər dünya ədəbiyyatının aparıcı istiqaməti məhz bu bədii anomaliyaya söykənir...".

Məqalədə Məhəmməd Füzulidən tutmuş müasir dövrə qədər "situasiya-qəhrəman" qəlibi əsasında dəlilik və divanəlik diskursu öyrənilir. Bəzən deyirlər ki, Füzuli qəzəllərində hiss, duyğu klassik qəlibin içinə oturan kimi donur, dinamika "donuşluğa" çevrilir ki, aşiq-divanənin iztirabları maksimum güclə ifadə edilsin.

Dəlilik, divanəlik... "Dəli Yığıncağının" Molla Abbası bütün klassik divanələrin "içindən" keçirilir, oxşar və fərqli cəhətlər göstərilir. "... Sadə insandan həqiqi insana yol divanəlikdən keçir" (M.Fuko. "Klassik epoxada dəlilik"). Daha sonra: adıçəkilən faciəvi komediyada biliksizlikdən biliyə, məlumatlılığa keçid... Molla Abbas kimdir? Üzündəki maska nədir? Hansı funksiyanı daşıyır. İnsanın həqiqəti özünü yalnız o, yox olduqda büruzə verir; yalnız o zaman peyda olur ki, başqa bir şeyə çevrilsin, özündən fərqli bir şeyə... Digər klassik divanələrdən fərqli olaraq Molla Abbas maskanı üzündən demək olar ki, aralamır. İstəyir ki, hamı onu tərk etsin. Təkbaşına uçurumun son addımlığına qədər gəlsin. Bunu M.Fuko belə izah edirdi: cüzama tutulmuş adamı hamı tərk edir, onun xilası da elə bundadır: onun üçün qovulma varolmanın xüsusi formasıdır. Bədii mətnin yaranması, dünyaya gəlməsi sevgiylə rişxəndin sərhədindən keçir: o, hansısa mətnləri öz havasında təkrarlayaraq, hansısa mətnlərə "gülərək", onları daxilən dəf edərək yaranır. Məhəmməd Füzuli poetikasında bu hadisə mükəmməl şəkildə ifadə olunub, M.P.Vaqifdə də, M.F.Axundzadə isə özünü də dəf edir...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 12 sentyabr. S. 21.