Sözün yaddaş mürgüsü - metaforik sərhədlər, yaxudbir ana möhtac olan uzun ömür - şeirin ləpədöyəni

1

Sözlər bəzən dua kimi gəlir, bəzən də çağırış, güman, qayıdış, son həddə məchula gedən yoldan qaytaran nəfəs kimi... Dünyada "xilaskar" adına uydurulmuş saysız mifik obrazlar var. Amma, məncə, ən böyük qurtarıcını unuduruq. Sözlər, əlahəzrət sözlər... Haqdan qopub gəldiyimiz andan bizə yoldaşlıq edən, bu fani dünyadakı qəribliyimizi unutduran, dərdimizi, canımızın ağrısını, şəhdi-şirəsini axıtdığımız sözlər...

Şeirlə bağlı məndə həmişə belə bir təəssürat olub: "Sanki bütün poetik mətnlər cidd-cəhdlə sözü layiq olduğu başlanğıcına qaytarma cəhdinin üzərində qərarlaşıb". Demək, söz "yoxdur", onu tapıb-bulmaq, layiq olduğu başlanğıca, ilk nəfəsə qaytarmaq cəhdi var. Bu amil (bəlkə də ömrümüzdə bir dəfə fəhm etdiyimiz, təkrarı olmayan işıq haləsi, işıqlanma-!) klassik poeziyada, ortaçağ poeziya örnəklərində daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Sözə bu şəkildə həssaslıq hər dəfə və yalnız məqamı yetişdikdə şairləri söz haqqında, sözün sehri haqqında danışmağa məcbur edir. Şairlərin bu cəhdi də elə yuxarıda bəllədiyimiz fikrin açımı təsirini bildirir: ilkin nəfəs dərməni, onun sehrini tuta bilməyəndə əlac özünü sözə çevirməyə qalır... Hər halda, bunun saysız örnəkləri də var. Hər kəs də özünü bu ilkin nəfəs dərmənin bir yerində görür, həmin sehrin əhatəsində.

2

İllər arxasından gələn salamın, ya da üz-üzə dayanan, lakin bir-birinə çata bilməyən iki mənanın fitrətindəki o nadir enerjinin sözün kimyasına qarışıb qeyri-adi metaforik sahə yaratması poeziya adına heyrət məqamıdır. Bu, elə nəhəng bir missiyadır ki, onun nə zaman sonsuzluq ölçüsündə tutulan nadir həqiqət, nə zaman da dərdə dəva tərəfinin üstün gələcəyini kəsdirmək mümkün deyil. Onunla münasibətdə gah onu poetik tamın bir parçası kimi qavramaq, gah da lokal miqyasda hisslərin ən səmimi ifadəçisi kimi dəyərləndirmək prosesin mürəkkəbliyinin təzahürüdür. Lakin bütün hallarda belə mətnlərlə bağlı müdriklik və səmimiyyət iki əsas dəyər ölçüləridir. Müdriklik - son nəticədir, səmimiyyətsə yol yoldaşı... Əslində, yaddaşın bu poetik gəzişmələri səbəbsiz deyil. Qarşımda şair Adil Məmmədin "Yağış yüklü bulud" şeirlər kitabı var. Bu kitab an-an, lövhə-lövhə bütöv bir ömür mətninin müxtəlif anımlarının məcmusu kimi qarşımıza çıxır. Elə mətnlər var ki, orda bir an əbədiləşir, sözlər heykəlləşir. Bu, təkcə onların semantik-semiotik sərhədlərilə bağlı imkanların göstəricisi deyil, mövcud kontekstdə daha çox, insan hekayələrinin qəlb yandıran tarixçələridir. İlk oxucularından olduğum "Yağış yüklü bulud" mənim üçün də bir görüşün tarixçəsi kimi simvollaşır.

Həyatın öz ritmi ilə axıb getdiyi bu günlərdə qəfil gələn bir telefon zəngi yaddaşda fırtına qoparacaq ani, bir o qədər də "gözlənilən" bir görüşün xəbərçisi idi. Bu, bir müəllimin tələbəsinə etibarı, etiqadı idi. Yaddaşımda onunla bağlı müxtəlif anımlar hərəkətə gəldi. Həyatının bütün qayəsi ədəbiyyat olan bu adamın bunca həyat qovğasında o böyük sevgiyə bütün səmimiyyətilə sadiq qalma gerçəyi təqdirəşayan idi. Dərhal yaddaşımda bir xatirə çözələndi. Bir dəfə Məsihinin "Vərqa və Gülşa"sını müzakirə edirdik. O, hər şeyi ruhundan keçirib danışırdı. Mən bəlkə də ilk dəfə hadisələri, məfhumları kosmoqonik miqyasda dərk etmənin fərqinə onun işıq saldığı yolda vardım. İllər sonra ondan və digər müəllimlərimdən filoloji istiqamətdə öyrəndiklərimin hesabatını verərkən, dinləyənlər arasında illər uzaqlığından gəlmiş yeganə qonaq - Adil müəllim vardı. Taleyin müxtəlif dönümlərində təkrarlanan nadir görüşlər sən demə, yeniləri üçün körpüdən başqa bir şey deyilmiş. Bu dəfə müəllimim könül dünyasını, ömür mətnini mənə etibar edir...

"Yağış yüklü bulud" müxtəlif zamanlarda yazılan şeirlərin məcmusudur. Bu kitab müəllifin ilk və son kitabı olmasa da, mətnlər elə seçilib ki, onun həyat xronikası kimi səslənir. İnsan həyatının ziddiyyətli, mürəkkəb, dolanbaclı trayektoriyasının gizli xəritəsidir bu poetik parçalar... Son zamanlarda, "filoloji fantaziya"lar dövriyyəyə daha çox daxil olur və ədəbiyyat adına çeşidli gedişlər edirik. Lakin Adil Məmməd bütün səmimiyyətilə:

"Sərhədlə əzablanmış

Bir balaca ölkəyəm.

Mən bir azca işığam,

Bir azca da kölgəyəm"

- deyir. Və bu, bütün ədəbi-nəzəri variasiyalardan kənarda, ömür sərhədini bəlləməkdir. Şair həm gözünün tutduğu, ondan da o yana var olan geniş məkanı, ucsuz-bucaqsız ərazini, həm də bu genişliyin bir balaca nöqtəyə dönüşdüyü anı hiss edir, bu ikisinin işiylə mistik şəkildə ucalan, insanı həm yola salan, həm də əlindən tutub saxlayan sərhəddi fəhm edir. "Kölgə" effekti bu poeziyanın çıxış nöqtəsi, həm də "Bermud üçbucağı"dır. Burada bildiklərimizlə bilmədiklərimiz, ancaq hər dəfə ad qoyduğumuz, bununla da bütün qəlbimizlə dərk etmək istədiyimiz nəsnələr qovuşur, onların ani görüş yeri işıqla kölgənin çarpazlaşmasını andırır. Bu parçada göz açıb yumunca keçən ömrün dastanlarda "yorulan", amma əslində, bir kiçik nöqtəyə sığan tarixçəsi var, elə bil istidən qovrulduğun anda hardansa, ərzin dərinliklərindən qopub gələn sərin mehi-cənnət küləyini hiss edir, ömründən düşüb itən anların dünyasında bircə məscid minarəsinə qəfil yağan qarın soyuğunu hiss edirsən. Bu şeirdə varlıqla yoxluq arasında qalan ruhun əzablı çırpınışlarını "kölgə" təsiri ifadə edir. Kölgələr o vaxt uzandıqca-uzanır ki, günəş zenitdə olur və bu, təbiətin diktəsidir. Bir də söz və mənanın harmonik vəhdətində mənanın misra daxilindəki şaquli hərəkətində "kölgə"yə dönməsi var. Bu məqamda poetik obrazla bağlı fransız tədqiqatçısı Qaston Başlyarın fikrinə istinad etmək istərdik: "...Belə çıxır ki, istənilən həqiqi şeirdə adi, çay kimi, külək kimi üfüqi istiqamətdə axan zamandan fərqləndirmək üçün şaquli adlandıra biləcəyimiz ölçüsüz, hərəkəti dayandırılmış zaman iştirak edir. Buradan dəqiq müəyyənləşdirmə tələb edən paradoks meydana çıxır; prosodiyanın zamanı üfüqidir, poeziyanın zamanı - şaquli. Prosodiya olsa-olsa səslərin ardıcıllığını düzüb-qoşur, kadans bölgüsünü müəyyənləşdirir, hiss və ehtirasları idarə edir, özü də çox zaman əbəs yerə. Poetik anın nəticəsini mənimsəməklə, prosodiya prozanı, deyilmiş fikri, yaşanmış məhəbbəti, situasiyanı - axan, axıb gedən, xətti, arasıkəsilməz həyatı "abadlaşdırmaqdan" yapışır".

Adil Məmmədin şair məni daha çox bu platformada qərarlaşır. Çünki onun özü də xarakter etibarilə xoşgörü insanıdır, bu mənada, orta həddi sevir. Bu xüsus, onun poetik mətnlərinin daxili tarazlığını da təmin edir. Məsələn,"Ölmədim də ölən kimi..." şeirində onun dərdlərilə "qol-boyun" olmağı var:

"Olmadım da olan kimi,

Ölmədim də ölən kimi,

Qabıq verən ilan kimi

Dərdə sarılıb gedəcəm".

Deyim ki, bu şeir müəllifin yaradıcılığında özünüifadə baxımından xarakterik nümunələrdən hesab oluna bilər. Qədim hind traktatından gətirilən nümunə kimi xatirimdə qalan təxminən belə bir qənaət var; şairlər bədbəxt kəslərdən hesab olunur, ona görə ki, onlar gözəlliyi dərk edirlər, xoşbəxtliyin koordinatlarını bilirlər. Yəqin, məhz bu üzdən həmin nöqtəyə çatmaları mümkünsüz görünür:

"Doğma eldə oldum qərib,

Məni bu dərd dilləndirib,

Bəlkə dünya lilləndirib,

Sonda durulub gedəcəm".

Müəllifin poeziyasında müxtəlif tərəflərilə görünən "dərd-ələm" xətti var və ənənəvi milli poeziyada olduğu kimi, burada da "dərd" obrazı rasional anlamda insanı didib-dağıdan, yox edən məfhum kimi yox, əksinə, dərinlərə nüfuz edən, insanı daxilən ucaldan faktor kimi çıxış edir. Biz Adil Məmmədin şeirlərinə çəkilən başqa obrazlardan da bəhs edə bilərdik. Ancaq məqsədimiz bu obrazların seçimindəki mistik xətti nişan verməkdir. Başqa bir şeirində "kömür" sadə və səmimi inamla içində yaşadığı nağıla sığınan, inanan, lakin bu duyğuların dəqiq ünvanını tapmaqda maneələrə rast gələn şairin boğulan hisslərinin, qaralan arzularının ekvivalenti kimi obrazlaşır:

"Ya qoymadılar tamam alışam,

Yanıb külə dönəm,

Yana-yana öləm.

Ya da söndürmədilər.

Beləcə qarala-qarala qaldım".

Müəllifin adını kitabına da verdiyi "Yağış yüklü bulud" onun bu günə qədər dediklərinin və deyə bilmədiklərinin saxlanc yeridir. Şair ömrünün qəribə təzadları, cilvələri var. Ömrü boyu özlərinə olan borcu ödəyə bilməmənin, "başqa biri" kimi yaşamanın faciəvi taleyini yaşayırlar. Mövcud zonada bu, həm də nə yağış olub, nə də bulud qala bilməmənin sərhədləri titrədən harayıdır.

Bu şeirlərdən boylanan - eşqə, gözəlliyə könül vermiş, son dərəcə sadəlövh, kövrək şair qəlbi var. Sanki müəllif həyatın qovğalarından, təngnəfəsliyindən eşq adlı daldalanacağa sığınır. Lakin onun sevgi pərdəsinin alt mətnində daha çox yaradana və yaradılana qarşı insancıl münasibətin bəlirtiləri duyulur. Həmin şeirlər obrazları, obyektləri, hekayələrilə, sanki vahid mətnin müxtəlif nümunələrə səpələnmiş fraqmentləri kimi çıxış edir. Onlar həm də itirilmiş sevgiyə rekviyem kimi səslənir. Təəssüf, gecikmişlik duyğusu, yuxu effekti və nəhayət, ömrün kamil çağında duyğu titrəyişləri yüngül yumor, özünə ironik münasibətlə müşayiət olunur:

"Bu yuxunu necə yozum?

Tanrı mənə versin dözüm.

Kor olsa da iki gözüm,

Soraqlayar əlim səni".

"Səni..." şeiri görünür, Adil müəllimin özünüifadəsinə ən çox inandığı şeirlərdəndir. Burda obyekt dayaq nöqtəsi, inanc yeri kimi simvollaşır. Müəllif bu hissin əbədiyyətinə o qədər inanır ki, dünyadan ötə sərhədlərdə də yalnız onun mövcudiyyətini qəbul edir. Bu poeziyada "eşq" mənzilbaşı deyil, səfər halında təzahür edir. Fikrimizcə, obrazlar və münasibətlərdəki çalarlıq bu səbəbdəndir. "Ruhum min illərdir səni axtarır/ Əbədi bir eşqin yolçusuyam mən"- estetik idealı həmin iddianı, sanki doğrulayır. "Eşq" anlamına bu yanaşma təbiətin danışan dili şair Musa Yaqubun "Karvan, götür apar məni özünlə" şeiri ilə müəyyən paralelliklər təşkil edir. Həmçinin, həsrət, ayrılıq yükü onun lirik təsvirlərinin məna dairəsinin əsas çərçivəsini təyin edir. "Sənsizəm" şeirində mövcud hadisə bütün metaforik sərhədsizliyi ilə görünür. "Cadar-cadar olmuş torpaq/ Ölü dodağında donub qalan söz" kimi idealizələr hadisənin dağıntı gücünü və effektini ifadə edir.

"Yağış yüklü bulud", həmçinin, şairin vətən, millət, tarix anlayışlarını özünəməxsus yozumlayır. Bu mənada lokal təsvirlər - xan çinarın, şah palıdın "vətən" kimi obrazlaşması maraqlı təsir yaradır.

Sözlər bəzən dualara bənzər, dua mətnlərindən çıxıb gələr, çünki şeir yazmaq an məsələsidir, zamanın, taleyin diktəsi deyil, bəlkə, itirdiyin, ömrünün içindən qeyb olan, elə buna görə də tutub yanında saxlamaq istədiyin anların sirrini çözmək cəhdidir, ancaq bilirsən ki, heç nə çözülməyəcək, bu anları nə qədər "məharətlə" tutsan, bir o qədər də uduzmuş olarsan və bunu bütün varlığınla hiss edib uzaqlaşmaq istərsən, amma bu müstəvidə ən uzaq yer də sənin öz içindir...

Samirə Məmmədli

Ədəbiyyat.- 2020.- 11 yanvar. S. 31.