Sonunu düşünən qəhrəman olmaz! Salatın Əsgərova

Azərbaycan qadını silsiləsindən dördüncü yazı

İnsanın adı, soyadı onun ömür bələdçisidir. Təsadüfi deyil ki, dastanlarımızda bu məqama xüsusi həssaslıqla yanaşılır. Salatın isə soyadında olduğu kimi Əsgər idi. Vətəninin əli qələmli əsgəri.

Azərbaycanın çaxnaşma dövrlərində cəbhədən, qızğın döyüşlərdən çox uzaqda yaşamağımıza baxmayaraq, şəhərdə uzun-uzadı çörək növbələrində, günlərlə işığa, qaza həsrət zamanlarda ömür sürdüyümüz vaxt, səngərdə düşmənlə üz-üzə oğullar dayanırdı. Onların gününü, güzəranını, yaxından müşahidə etmək, cəbhədə gedən olayları təsvir etmək üçün azsaylı insanlar cəsarət nümayiş etdirib cəbhə bölgəsinə yollanırdı.

Deyilənə görə, "Molodyoj Azerbaydjana" redaksiyasında iclaslar zamanı "kim könüllü reportajlar hazırlamaq üçün cəbhəyə yollana bilər?" sualını verincə, çoxu baxışını yerə diksə də, Salatın mərd-mərdanə "Mən gedəcəm" - deyirdi. Əminliklə ifadə edirdi fikirlərini. Evində onun yolunu gözləyən azyaşlı oğlunun olmasına baxmayaraq getmək istəyirdi.

Salatın haqqında müsahibələri, döyüş hekayələrini ələk-vələk etdikcə onu qadın kimi də yaxından tanımaq istəyirdim. Həyatda olan, yaşayan dost-tanışlarının olmasına baxmayaraq, cürət edib, "cəsarətli, dönməz, mərd qadın olmasıyla bərabər, Salatın xoşbəxt qadın idimi?" sualını soruşa bilmədim. Düşündüm, adama deyərlər ki, onun jurnalistika xətti ilə tanış ol bəs edər, qadınlığına, analığına, xoşbəxtliyinə toxunma. Yaralanmış ailənin keçmiş dərdini təzələməmək üçün soruşa bilmədim. Amma qadın psixologiyası ilə bilirəm ki, insan uçurum ilə üz-üzə dayandıqda, anlamaz biri ilə ömür sürdükdə, məngənə arasında sıxıldıqda daha çox qaçmaq istəyir, daha çox cürət nümayiş etdirir, övladının, yaxınlarının olmasına baxmayaraq özünüsübut üçün istənilən ekstremal vəziyyətlər önündə cəsarət nümayiş etdirə bilir. Tanımadığı yollardan, aid olmadığı məkanlardan keçmək istəyində bulunur. "Mən bacardım, mən bacaracağam, məndə alınacaq", - deyir.

İyirmi doqquz yaşlı gənc xanımı təsəvvür edir. O, asudə zamanlarını sevimli, bircəcik oğlu Ceyhunla keçirirdi. Günlərin birində jurnalistika sevgisindən irəli gələrək oğluna oyuncaq deyil, diktofon alır. Getdikləri məkanlarda oğlundan insanlara yaxınlaşaraq müsahibə almağı xahiş edir. Sanki onu növbəti həyata, anasız həyata alışdırmağa, yeni peşəyə sahiblənməyə səsləyir.

Belə müsahibə oyunlarının birində masada əyləşmiş xanımlar balaca Ceyhununa bilərzik hədiyyə edirlər. O isə bu bilərziyi anasına bağışlayır. Öldüyü günə qədər oğlunun hədiyyəsini qolundan çıxarmır, Salatın.

İlk dəfə idi ki, yazını yazdıqdan sonra rahatlığa qovuşmamışdım. Məsələn, Əzizə Cəfərzadə haqqında ürəkaçıqlığıyla, Şükriyyə xanım haqqında qürurla, Sara Aşurbəyli haqqında inamla yazmışdım. Amma Salatın Əsgərova haqqında məhdud mənbələr arasında axtarışlar edincə, güllələnmiş avtomobil, içindəki hərbiçi və jurnalistin erməni terrorçuları tərəfindən vəhşicəsinə öldürülməsi səhnəsi haqqında oxuduqca, həmin dərmə-deşik avtomobilin videogörüntülərinə baxınca yazını yazdığım günün gecəsini boğularaq yatmışdım. Bütün gecəni yuxudan ayılıb yalnız onun haqqında düşünmüşdüm, heç rahatlıq tapmamışdım.

Rəfiqəsinin söylədiyinə görə, bir dəfə ölümün astanasından qayıtmışdı, Salatın. Atışma zamanı xəndəkdən qalxıb nə baş verdiyini öyrənmək istəyibmiş və güllə onun saçlarının arasından keçibmiş. Atası, rəfiqəsi nə qədər onu növbəti gedişdən saxlamaq istəsələr də, növbəti şansın bir daha verilməyəcəyini söyləsələr də, oğlunu, yaxınlarını düşünməsini istəsələr də o, evinə-eşiyinə sığışa bilmirdi. Sanki ölümə tələsirdi.

Salatın ixtisasca geofizik idi. Jurnalistikaya olan marağı onu öncə 1984-cü ildə "Bakı" qəzetinə, dörd il sonra isə "Molodyoj Azerbaydjana" qəzetinə gətirib çıxarmışdı. 1988-ci ildə dırnaqarası rejim daxilində qardaş respublikalar kimi qolboyun yaşadığımız xalqların əslində, qardaş deyil də, mənfurcasına özünün olmayan torpaqdan pay ummasını müşahidə edincə ziyalılarımız baş verən olaylara qarşı susmadılar. Onların çılğınlığı, patriotizmi Sovetləri bərk narahat edirdi. Həmin illərdə - Dağlıq Qarabağ problemi başlayanda Ali Sovetin deputatı olmuş Xalq artisti Rəşid Behbudov belə ərazi məsələləri üstündə SSRİ prezidenti Mixail Qorbaçovla dalaşır və erməni tarixinin uydurma olduğunu sübut etməkdən ötrü Hindistan səfəri zamanı Şaumyanın orada basdırıldığını faktlarla sübut edən kaseti Qorbaçova verir. İllərdir oyun içində yaşayan xalqın gözləri açılmağa başlayır. Elə bu səbəbdən vəzifəsindən, mənsəbindən asılı olmayaraq əsl vətənpərvərlərin daxilində rejimə, yalançı xalq qardaşlığına qarşı nifrət oyanır. Hamı öz səngərində, öz cəbhəsində vətəninə xidmət etməyə başlayır. Eləcə də Salatın Əsgərova 1988-ci ildən "Molodyoj Azerbaydjana" qəzetində ard-arda gedən məqalələri ilə od püskürürdü. Üstəgəl, qulağının eşitdiklərinə yox, hələ gördüklərinin də şahidi olunca nifrəti, üsyanı yerə-göyə sığmırdı. Elə bu səbəbdən də istədiyi, sevdiyi adamların "getmə" deməsinə rəğmən yolundan dönmür. Ürəyinə daş bağlayaraq başladığı döyüşü sona qədər davam etdirməyə qətiyyət nümayiş etdirir.

Onun sonuncu yazısı Xocalıdakı xüsusi təyinatlı polis dəstəsinin fəaliyyətindən, çətin döyüş əməliyyatlarından bəhs edən "Omonçular" idi. O, "Molodyoj Azerbaydjana" qəzetinin 1991-ci il 3 yanvar tarixli sayında, təkcə azərbaycanlı döyüşçülərin igidliyindən yazmır, həm də imperiya nökərlərini kəskin tənqid edirdi. Yazı belə bir məntiqi yekunla bitirdi:

"SSRİ prezidentinin DQMV-də qanunsuz silahlı birləşmələrinin tərksilah edilməsi barədə fərmanına əməl olunmursa, o zaman prezident idarəçiliyinə nə ehtiyac var? Azərbaycan nəyə görə Mərkəzi rəhbərliyin yeni idarəetmə üsullarının sınaq meydanına çevrilməlidir? Bu suallara mütləq cavab alınmalıdır. Başqa cür ola bilməz".

1991-ci il yanvarın 8-dən 9-na keçən gecə Bakıdan Şuşaya, batalyon komandiri, podpolkovnik Oleq Larionovun yanına getməyi qərara alır. Deyilənə görə, sonuncu gedişində əynində hərbi paltar ilə evdən çıxmışdı, oğlu yuxuda olduğu üçün onun alnından öpüb evini tərk etmişdi. Yaxınlarının onu yoldan çəkindirmələrinə baxmayaraq fikrindən dönməmişdi, Salatın. Hətta dünyanın ən böyük məhəbbəti olan övlad məhəbbəti belə, onu qapıdan geri qaytara bilməmişdi. Başına 10 min rubl mükafat vəd edilən Larionovun əlindən erməni terrorçuları zəncir çeynəyirdi. Eyni dini mənsubiyyətə malik birisinin niyə azərbaycanlıları qoruduğunu anlaya bilmirdi daşnaklar. O səbəbdən də batalyon rəhbərini aradan götürmək üçün günlərlə pusquda dayanırdılar. Yevlax-Laçın yolunun 141 km-də Qaladərəsi kəndi yaxınlığında Gəncə şəhərinin 44682 saylı hərbi hissəsinə məxsus "UZ 469" markalı 30-14 NB dövlət nömrə nişanlı avtomaşın atəşə tutulur. Həm avtomatdan, həm də snayperlə açılmış güllələrdən avtomobil deşik-deşik olur. Sonra araşdırmaçılar avtomobil üzərindən 113 güllə yeri saymışdılar. Larionov canı üstündə olana qədər, gülləsi bitənə qədər döyüşmüş, mayor İqor İvanov, serjant İ.Qoyek yerindəcə keçinmişdi. Əslində, onlar bronejiletdə idilər və düşmən onları öldürmək üçün hədəf nöqtələrini yaxşı bilirdi. Avtomobilin qapısını açan qatillər canı hələ də üzərində olan Salatın Əsgərovanın gicgahından vuraraq onu öldürürlər.

Aylar öncə Litva jurnalisti Riçard Lapaitisin Azərbaycan Televiziyasında Azərbaycan qadın əsirləri haqqında söylədikləri indi də qulağımda cingildəməkdədir. El-aləm, dünya hansı vəhşiliklərin başımıza gətirildiyindən xəbərdardı. Sadəcə maraqlar üzərində qurulmuş bəşəri münasibətlər həqiqət önünə örtük çəkir. Lapaitsi əsirlikdən dönən qızcığazların nə vəziyyətdə olduğunu və onların qısa müddət ərzində həkimlərin gözü qarşısında öldüklərini söyləyirdi. Qızların başına gətirilən oyunlar, canı üstündə olan igidləri yarıb orqanlarını çıxarmaq... yəni vəhşiliyin həddi-hüdudu yoxdurmu...Və mən düşünürəm ki... bu qədər ağrı-acı, qaçqınlıq, köçkünlük, repressiya, sürgün görmüş bir xalqın kişili, qadınlı bəzi nümayəndələrinin eyni dam altında bir-birini həzm etməmələrini görüncə, günü-gündən tirajlanan ailə zəminində baş verən qətl hadisələrini oxuyunca özümüzə yazığım gəlir. Yəni bizə unutqanlıq, şərəfsizlik dərmanı içiriblərmi, anlamıram. Hardan hara gəldik...

Salatın Əsgərovanın yaxınlığında həlak olduğu kənd indi Salatınkənd adlanır. Ora illərdir azərbaycanlı ayağı dəymir. Yağı düşmən yeriyir üzərində. Biz də yaddaşmızı çeynəməklə, şoulara baxıb ömür çürütməklə məşğuluq. Yazıq bizə...

Günel EYVAZLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 18 yanvar. S. 6.