ŞEKSPİR “YALAN” OLDU

"Vəziyyət ruscadır"

VIII yazı

1862-ci ildə Peterburqda "Apraksin dvor" deyilən yaşayış yerində yanğın baş verir. Əhatə etdiyi əraziyə və vurduğu ziyana görə fəlakət səviyyəsində qəbul olunan bu hadisə gündəmin baş mövzusuna çevrilir. Hətta Çar II Aleksandr yanğın yerinə gəlir və meydanda xalqın gözü qarşısında hönkürüb ağlayır, kütlənin heyranlığını qazanır. Özü də, xanımı da ziyan çəkən ailələrə böyük ianələr edir, köməkliyi əsirgəmirlər. Bəli, bir il öncə təhkimçilik hüququnu ləğv edən, reformator kimi seçilən Çara sevgi elə bu millətlə qaynayıb qarışmasına görə min qat çoxalır. İntəhası, burda məsələnin başqa tərəfi də varmış. Deyirlər, bir qrup gənc, "nihilistlər" adlandırılan cavanlar II Aleksandrın xoş münasibətindən faydalanmaq və şəhərin müxtəlif yerlərində yanğınlar törədib yeni imtiyazlara nail olmaq, "mülayimləşməni" qlobal istiləşməyə çevirmək istəyirmişlər. Hər halda qeybət sevdalıları orda-burda danışıb deyirmişlər ki, bu xına o xınadan deyil... Hətta Gertsen səviyyəsində "xına"dan və qeybətdən uzaq intellektual da Turgenevin "Atalar və oğullar"ından danışanda və onun qəhrəmanını indiki cavanlarla yanaşı qoyanda - Bazarov bu donuzlarla müqayisədə Allahdı, bunlar "nihilizm" adı altında analarını da döyürlər - deyirmiş. Nə qədər dəqiqdi bu yozum... Hətta müasirlərimizi yada salır e... Goruna and içmək üçün atasını öldürənlər, gözünü çıxarıb Koroğlu ilə yarışa girənlər həmişə olub. Elə o vaxt da belələrinin yenilik arzusundan, azadlıq tələbindən şəhər əziyyət çəkirmiş. Amma bu yanğının səbəbləri ilə bağlı ehtimallar pıçıltı ilə danışılırmış. Günün birində isə (30 may 1862-ci ildə) "Severnaya pçela" qəzetində Nikolay Leskov məqalə ilə çıxış edir və bütün şübhələri ümumiləşdirir. O zamana kimi orda-burda danışılanların belə sistemli şəkildə təqdimatı oxucular tərəfindən danos kimi qəbul olunur. Müəllifi hakimiyyətə xəbərçilik etməkdə qınayırlar və qəribədir ki, Çar II Aleksandr da məqaləni bəyənmir, yazılanlar yalandı - deyir. Buna qədər aşağı sinfin problemlərini əks etdirən bir neçə oçerki ilə tanınmış müəllifin yarlığı yapışdırılır. Vəssalam, indən sonra nə etsə də, hansı bəraətə çalışsa da, xeyri olmur. Hətta işlədiyi dərgi müəllifin "reabilitasiyası" üçün onu imperiyanın Qərb əyalətlərinə ezamiyyətə göndərir, xalqın problemləri haqda yazmasını tapşırır, amma yenə də xeyri olmur. Reputasiyası korlanmış Nikolay Leskovun yazıları istər sadə xalq, istər ədəbi tənqid, istərsə də senzura tərəfindən zərrəbinlə oxunur, hər sözü, hər cümləsi yanğın əhvalatının davamı kimi yozulur. Düz deyirlər, qazanmaq sadədi, qoruyub saxlamaq çətin və sonradan nə isə sübut etmək mümkünsüz... Hər halda Nikolay Leskovun elə ilk romanı - "Heçliyə" ("Nekuda") böyük səs-küyə səbəb olur. Yenə də nihilistlərin məişəti ilə xalqın zəhmətsevərliyini, ailə dəyərlərini qarşı-qarşıya qoyur və əlindən iş gəlməyən iddialı cavanlara gülür yazıçı. Romanda o zaman fəaliyyətdə olan radikalların bir çox nümayəndələrinin prototipləri tanınan olduğu üçün yazıçıya qarşı çıxanlar daha amansız danışırlar. Nikolay Semyonoviç bu çağdaş dillə desək, "trollinq"i belə şərh edir: "Bu roman mənim məşhurluğumun günahıdı... Ən ağır təhqirlərin sonsuzluğudu. Yazırlar ki, roman III şöbənin sifarişi ilə yazılıb. Əslində isə hələ heç bir əsəri senzura belə amansızlıqla sıxıb-boğmayıb...".

Həmin o senzura bundan bir neçə il sonra yazıçının oxşar mövzuda yazdığı "Qanlı-bıçaq" ("Na nojax") əsərini elə hala salıb, sonra çapına icazə verir ki, hətta müəllif özü romandan imtina edir, zəifliyini boynuna alır... Hakimiyyətə də, xalqa da qəzəbinin sonucu kimi ölüm ayağında olanda vəsiyyətini yazır: qəbrimin üstündə kimsə çıxış etməsin. Sənətkarın bu küskünlüyü başadüşüləndi. Çünki yuxarılar bir cür döyür, aşağılar ayrı cür. Hakimiyyət "kəsib doğrayır", xalq ortaya çıxana ağız büzür və bu vəziyyətdə yaşamaq da, yazmaq da çətinləşir. Yazıçının bioqrafiyasını və yaradıcılığını araşdırdıqca səbəbləri axtarıram. Kütlənin savadsızlığı, hakimiyyətin sənətkara skeptik münasibəti, ədəbi mühitdə qruplaşmalar və sözün düzünün acı olması? Bu səbəblərdən hansıdı görən... Cavab vermək çətindi. Bir də bütün günahları cəmiyyətin kifayət qədər inkişaf etməməsinin boynuna yıxmaq olardı, əgər tarixdə və elə bugünümüzdə də başqa nümunələr olmasaydı. Misal üçün, Amerika yazıçısı Dos Passos Heminqueyin dostu, müasiri olub və kifayət qədər diqqətəlayiq əsərlər yaradıb. Amma o da zamanında siyasi baxışlarına, əqidəsinə görə damğalanıb və yazdıqları da kölgədə qalıb. Əvvəldən sol meyilli yazıçı SSRİ-yə gələndə xəyalları darmadağın olur, inqilabın və kommunizmin acı nəticələrini görəndə təzadlı fikirlər səsləndirir, İspaniya vətəndaş müharibəsinin dəhşətlərini gözləri ilə görəndən sonra isə düşüncəsi tam dəyişir. Heminqueyin də onu qorxaq adlandırmasından sonra mühitin sənətkara acımasız münasibəti alovlanır... Bax belə, XIX əsr Rus İmperiyası, XX yüzilliyin azad Amerikası, ya da XXI əsr ... nöqtələrin yerinə istənilən ən demokratik ölkənin adını yaza bilərsiniz, sənətkarı siyasi əqidəsindən, hətta onun şəxsi həyatından ayrı qəbul edə bilmir, bacarmır... Açar deşiyindən gördüyünü, çayxanada eşitdiyini mətnin yozumu üçün əsas da saya bilir hətta!

Ancaq zaman çox ciddi və obyektiv şəkildə nizamlayır bu işləri. Bu gün Nikolay Leskov Tolstoyun təbiri ilə desək, ən rus yazıçı hesab olunur. Xalq dilində, təmiz rusca yazması, millətin xarakterinə aid çoxlarının görmədiyi incəlikləri təsvir etməsi çağdaş ədəbi tənqidin daim vurğuladığı məqamlardır. Misal üçün, təkcə elə məşhur "Solaxay" əsərində ingilislə yarışa girib birəyə nal düzəldən rusun yerə-göyə sığmaması, amma sonra lazımi aləti sındırması rusların özünəironiyası üçün mövzudu. Bu mənada dünyəvi, ümumbəşəri və hətta ən üst səviyyənin düşüncə və ağrılarını balacalaşdırıb kiçik rus əyalətlərinə sığdırması da xüsusi məqamdı. "Mtsensk əyalətinin Ledi Maqbeti" povestinin adından çox şey bəlli olur. Şekspir ehtiraslarını hansısa Mtsensk əyalətinin sakinlərinə aid etmək əslində, insan duyğularının məkana, zamana, mühitə dəxli olmadığını göstərir. Ümumiyyətlə, o zaman rus nəsrində Şekspir mövzularının "ruslaşdırılması" dəbə düşmüşdü. Elə Turgenev də "Şiqrovsk əyalətinin Hamleti"ni yazmışdı bir vaxt. Amma Leskovun Maqbeti - Katerina Lvovna Şekspirin qəhrəmanından seçilir. Maqbet hakimiyyət uğrunda hər şeyə hazır olur, Katerina isə sevgi... 24 yaşlı gənc Katerina tacir xanımıdır, uşaqlığını kasıblıqla yaşasa da, bu gün yemək-içmək sarıdan korluğu yox, qabağında qulluqçuları, əri səfərə gedəndə onu qoruyan, nəzarət edən nüfuzlu qayınatası... Amma sevgi yoxdusa, darıxmaq çoxdusa, bunun adı - "Hər şey var, heç nə yoxdu" da ola bilər! Və elə bu ovqatda, biganə ərinin uzun səfəri boyu sıxıntıdan özünə yer tapmayanda qulluqçusu Sergey ona hisslərini açır... Yazıçının süjeti necə qurması, quru yerdə məhəbbət yaratması, yer-göy uzaq təbəqə insanlarının bir-birinə necə aşiq olmasını dəqiq çatdırması heyrətamizdir. Misal üçün, hələ Katerina sadəcə bağçanı gəzməyə çıxıb xidmətçiləri ilə söhbət edəndə mətbəxdə işləyən Aksinya arvad Sergeyi tərifləyir, zirək olduğunu, amma əvvəlki işindən eşq-məhəbbət üstündə qovulduğunu bildirir. Yazıçı bu cür toxumları mətnin içinə səpə-səpə al-əlvan mənzərə yaradır və oxucunu inandırır ki, hər kəsin sevməyə haqqı çatır. Lakin sevgini necə yaşamaq, hansı səviyyədə saxlamaq və ona görə nələrə qadir olmaq şəxsiyyət işidir. Yəni özün nəsənsə, hansı yerdəsənsə, sevgin də odu... Katerina isə bu məşəqqət içində əldə etdiyi xoşbəxtliyi heç vəchlə itirmək istəmir və bu yolda qabağına çıxan hər kəsi aradan götürməyə, öldürməyə hazırdı.

Leskovun bu əsəri real faktlar əsasında yazdığı iddia olunur. Bir müddət Orlov məhkəməsində çalışması və ordakı cinayət işlərindən faydalanması dəqiqdir. Təsadüfi deyil ki, müəllif özü əsərin janrını oçerk kimi müəyyən edib və niyyətini də gizlətməyib; imperiyanın müxtəlif quberniya və əyalətlərində yaşayan qadınların xarakterini silsilə şəklində yazmaq istəyirmiş. Ardını yaza bilməyib, elə bircə Mtsensk gözəlini tanıdıb oxucusuna.

Bu əsəri də, onun qəhrəmanlarını da başqa rus klassik nümunələri ilə, qadın xarakterləriylə çox müqayisə edirlər. Misal üçün, Ostrovskinin "Fırtına" əsərinin qəhrəmanı Katerina Kabanova ilə müqayisədə mtsenskli Maqbetin necəliyi daha aydın görünür. Ostrovskinin Katerinası hisslərinə və yaşantılarına görə əzab çəkir, utanır, Leskovsa hər şeyi daha çılpaq yazır və sevginin insanı bir az da "tsinik"ləşdirdiyini göstərir. Bu mənada başqa bir məqam da ağlıma gəlir, Dostoyevski də ən ağır cinayətkarların xarakterini qələmə alıb, amma onların Allah qarşında peşmançılığını da göstərib. Katerina Lvovna isə qayınatasını, ərini, hətta yeniyetmə oğlanı öldürdüyündən heç təəssüflənmir. Katorqa da qorxutmur onu, çünki sevdiyi kişi təkcə hisslərində yox, həm də törətdiyi cinayətdə ortaqdı onunla, deməli, cəzanı da birgə çəkəcəklər. Doğrusu, bu tükürpədici xislət insanda ikrah hissi də doğura bilərdi, əgər ortada bütün zamanların ən böyük bəraəti - Sevgi olmasaydı. Cinayətkarların cəzasını yüngülləşdirən affekt vəziyyəti elə bəlkə budur?

Yazıçının ustalığı bütün düyünlərin açılmasına yardımçıdır; Sergeyin xarakteri, ondan ötrü hər şeyə hazır qadın üçün nələrə getməsi və əslində, sevginin dozası bircə faktla aydın olur. Sergey Katerinanın tacir ərini birgə öldürdüklərini etiraf edir. Bəli, əslində, qadının ondan ötrü etdiyini açır... Günahı öz boynuna götürmür! Bax bu, əsərin açarıdır. Katerinanın katorqaya gedən gəmidə dəlilik səviyyəsində qısqanclığının, yüngüləxlaqlı Fionanı qucaqlayıb suya atılmasının, özünü də, onu da boğmasının izahıdı... Bu qədər cinayətləri törədəndən sonra, həm də kimə görə etdiyini anlayıb çilik-çilik olandan sonra yaşamaq mümkünsüzdü. Amma bu xasiyyətdə qadın sadəcə intihar edə bilməzdi, məhz bu yerə, bu zirvəyə çatmalı idi onun taleyi!

Maksim Qorki Nikolay Leskov haqqında danışanda deyir ki, bu yazıçı zamanında qiymətini almayıb, amma əsərlərinin səviyyəsinə görə Tolstoy, Qoqol, Dostoyevski, Turgenev və Qonçarov kimi sənətkarlarla yanaşı tutulmağa layiqdir. Elə "Mtsensk əyalətinin Ledi Maqbeti"ni oxuyanda da məhz klassikaya xas olan bütövlük, tamlıq, qüsursuzluq oxucunu heyran qoyur. Görünür, tənqidçi-alim Lev Aninskinin də onu Tolstoy, Dostoyevski ilə yaxın qatda görməsi gəlişigözəl təsvir deyil. Aninski deyir ki, dünyanı bütöv qəbul ediriksə, Tolstoy səmadı, insanın başının üstündəki problemləri, görüntünü yazıb, Dostoyevski torpaqdı, dibdəki çətinlikləri, qorxuları, əzabları qələmə alıb, Leskov isə bunların arasında qalandı, gerçək həyatdı. Doğrudan da, elə təkcə haqqında söz açdığım əsəri təhlil edəndə istər-istəməz Tolstoyun eyni ağrını yaşayan üst təbəqə qadın qəhrəmanını düşünürdüm... Olduğu yerdə nəfəs ala bilməyən, hisslərinin əsiri olan, sevdiyi ilə bağlı xəyal qırıqlığı yaşayıb çıxış yolunu... Nə isə, uzatmayım, bu haqda gələn dəfə...

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 3 aprel.- S.14.