SƏS

Qarabağ haqqında esse

Şəhidlərimizin ruhuna

1. "Bayat atiğ birle sözüğ başladım..." (Yusif Balasaqunlu). Söz, səs, rəng... Söz göydən düşür, səslənir və rənglənir. Onun başlıca işi yerlə göyü birləşdirmək, birlik yaratmaqdır. Təbiətə məxsus ikilik - işıq və qaranlıq, isti və soyuq, xeyir və şər sözlük deyil. Sözün son məqsədi xeyrin əbədi hökm sürdüyü nizama qayıtmaqdır.

2. Allah kimi şair də sözlə işləyir. Amma Allah dünyanın materialını da özü yaradır, şair isə hazır materialı (dil) işlədir. Odur ki, "yaradıcılıq" sözünü insana şamil etmək düz deyil. Doğrudur, dil "yaradan" şairlər var, məsələn, İsa Muğanna və ya Vaqif Bayatlı Odər. Amma onlar dili yoxdan var eləmir: Muğanna məlum dili artıq rənglərdən təmizləyir; Vaqif Bayatlı isə dilin rənginə rəng qatır. Muğanna Nizaminin "İqbalnamə"sindəki Çin nəqqaşı, Vaqif Bayatlı isə Rum rəssamına bənzəyir. Muğanna dil "yaradıcılığı"nda intuitiv, Vaqif Bayatlı isə məntiqi-rasional metoddan istifadə edir. Muğanna mükaşəfə, Vaqif Bayatlı isə istidlal yoluyla gedir.

3. "İlkin forma"ya (Ərəstu) qayıtmaq üçün maddi dünyanın iki başlıca şərti - zaman və məkan yox olmalıdır. Görəsən, "yox olmaq" ifadəsindən də ziddiyyətli bir şey varmı? Əsl oksimorondur! Axı, "yox" necə "ola" bilər? Bu ifadədə hansı ontoloji sirr gizlənir? O sirr ki, "yox" özü də "var" və odur ki, varlığın özülü yoxluqdur. Qutsal polyarlıq qanununa görə, dil burda düşüncənin elə bir qatındadır ki, orda nə "var" var, nə də "yox" yoxdur. İki əks qütb burda bir nöqtədə birləşir və birləşən andaca özlərini itirib, eyni bir şeyə çevrilirlər. "Yoxluq və nizamsızlıq insan ağlına məxsus iki illüziyadır" (Anri Berqson, "Yaradıcılıq təkamülü").

4. Postmodernistlər fikri ağac obrazıyla açıqlamağı köhnə metafora sayırlar. Çünki ağacda yetkin düzən var, postmodernizm isə xaosu sevir. Nəsə mürəkkəb bir fikrin sadə izahında ağacdan daha üstün metafora yoxdur. Varlıq və yoxluq konusu da bu yöndən istisna deyil. Çünki ağac polyarlıq qanununun canlı təcəssümüdür: yarısı "var" - yerin üstündədir, yarısı "yox" - yerin altındadır; yarı diri, yarı ölüdür; yarı işıq, yarı zülmətdir. Bu polyarlıqla ağac dünya və axirətdəki hər şeyi özündə birləşdirir. Dünya ağacı haqda mif, olsun ki, burdan yaranıb və əslində, o, həqiqətdir. Ağacın toxumunda onun kökü, gövdəsi, budağı, çiçəyi və meyvəsinə aid ilkin şərtlər var. Onlar kökə qayıdan kimi özəl biçimlərini itirib, hamısı üçün ümumi olan ilkin formaya - toxuma çevrilir. Orda hər şey bir şey - toxumdur. Sözün ali görəvi insanı hər şeyin bir şey olduğu toxuma qaytarmaqdır.

5. Şair də, peyğəmbər də zaman və məkan buxovlarından azad olduqca Allaha üz tuturlar. Amma bəlli bir fərqlə: şair Allaha doğru enir; peyğəmbər isə yüksəlir. Şair daha çox keçmişə, peyğəmbər gələcəyə baxır. Allah eyni vaxtda hər yerdədir. O hər yeri özündə birləşdirən bir yerdir. Peyğəmbər, - "Sən hardasan, İlahi?" (Həzrət İsa) deyə oranı axtarır, şair isə oranı "Sənsən hər yer, İlahi" (Qulu Ağsəs) deyə tap(m)ır.

6. Şair insanın min illərdir keçib gəldiyi yolla geri dönür. O yol qaranlıqdır, orda düşüncənin işığı sönüb. Keçmiş atılmış məkan, xaraba ev, "Mədain xərabələri"dir (Əfzələddin Xaqani). Keçmişin fəna rüzgarlarından titrəyən şamını şairlər və tarixçilərdən başqa yandıran yoxdur. Şairlər də tarixçidir, amma arxeoloji qazıntını öz könlündə aparan tarixçi:

İbrətlə bax, ey könlüm, bu aləmə, gəl bir an,

Eyvani-Mədaini ayineyi-ibrət san!

Şair daim keçmişdə - insanlığın uşaqlıq dönəmində yaşayır. Onun uşaqlar kimi "ağılsız" olması, görünür, bununla bağlıdır. Baxın, ağacdakı quş saatı bildiyi halda şair bilmir: "Qumru, saat neçədir, sən qonduğun budaqda?" (Vaqif Səmədoğlu).

7. Peyğəmbər insanlığın keçib gedəcəyi yolla irəliləyir və Allahın nuru onun bələdçisi olur. Düzdür, son Peyğəmbər ilk peyğəmbər Adəmdən ta özünəqədərki tarixə nəzər salır. Çünki Həzrət Məhəmməd peyğəmbərlərin, "Quran" qutsal kitabların sonuncusudur - təhvil-təslim işi aparılır. Tarix Peyğəmbərə indi və gələcək üçün, şairə isə öz-özlüyündə lazımdır. Peyğəmbər futuroloji, şair tarixi varlıqdır. Buna görə şair zamandan və zəmanə adamlarından həmişə narazıdır. İstənilən şairin "zəmanədən şikayət"i var: "Zəmanə saldı əcəb möhnətü məlalə məni" (Natəvan). Şair zamanın gedişini dayandırmaq istəyir: "Saxlayın Yer kürəsini, düşmək istəyirəm" (Vaqif Səmədoğlu). Amma onun bu çabası yel dəyirmanlarıyla döyüşən Don Kixotu yada salır. Ağlını itirmiş qoca idalqo kimi şair də zamanın pərlərinə ilişir. Don Kixot öz Rosinantının, şair isə alov qanadlı Peqasın belində zamana qarşıdır. Don Kixot da, şair də istəyir ki, adları əbədi qalsın. Amma bu fani dünyada əbədiyyət mümkünsüzdür. Buna görə Don Kixot bütün zamanların ən böyük şairi, şair isə öz zamanının ən böyük Don Kixotudur.

8. Şairlə şüuraltının dağıdıcı, peyğəmbərlə şüurüstünün yaradıcı gücü işləyir. Şüuraltı şeytanın, şüurüstü Allahın əlindədir. İnsan nə şüuraltı, nə də şüurüstü yox, şüurla yaşayır. O, şeytanla Allah, şairlə peyğəmbər arasında durur. Nə şair, nə də peyğəmbər insan deyil, nəsə ayrı bir məxluqdur. Çünki insanı insan edən şüurdur. Şair şüuraltına, peyğəmbər şüurüstünə söykənməklə insan olmaqdan çıxırlar. İnsanlıq aşağıyla yuxarı arasında orta pillədir. Arada durmaqla insanın seçmək imkanı yaranır. Daşlar, ağaclar, quşlar bu seçimə hələ çatmayıb, mələklər bu seçimi əzəldən keçib. Lakin sonuc birdir - hər iki halda seçim şansı yoxdur. İnsanın insanlığı onun seçim azadlığındadır (Dostoyevski). İnsanı bu haqdan məhrum eləmək onu daş, ağac, quş yerinə qoymaqdır. Çağdaş dünyadakı seçkilər insanı nağıllarda olduğu kimi ya daş, ya quş eləməyin ən "demokratik" üsuludur. Çağdaş demokratiya bir nağıldır.

9. Şeytan insanın irəli getməsini istəmir, çünki bunu Allah istəyir, şeytan isə hər işdə ona qarşıdır. İrəli gediş dünyanın sonu və şeytanın taxtının devrilməsi deməkdir. Şeytan Allahdan üz döndərəcəyi halda Həzrət İsaya dünyanın şahlığını vəd etmiş, lakin bu təklif rədd olunmuşdu ("İncil", Luka, 4:5-8). Çünki Allahdan üz çevirmək gələcəyi itirməkdir. İsa isə yalnız indiki yox, həm də gələcək zamanındır və dünyaya bir də gələcək. O, dünya yox, səma səltənətinin şahıdır. Onun taxtı göylərin Günəş qatındadır.

10. Şeytan hər kəsi öz yanına çəkməkdə başarılıdır, çünki keçilmiş yolun nişanları hər kəsin şüuraltında var. Hətta Həzrət Məhəmmədin özü də qəlbində şeytan olduğunu, amma onun əl-qoluna zəncir vurduğunu etiraf edirdi. Çünki bütün olağanüstü ruhi özəllikləriylə yanaşı, cismən o da hamı kimi insan idi.

11. Şüuraltı kodların açılması yetər ki, insan öz içindəki qaranlığa düşsün və yolundan azsın - keçmişə üz tutsun. İsgəndərin dirilik suyu dalınca üz tutduğu qaranlıq dünya şüuraltının oyanmasıyla öz içində açılan zülmət idi. Amma keçmişə dönüşlə ölməzliyə çatmaq olmur və İsgəndərin dirilik suyu axtarışları heç bir sonuca varmır. Geriyə yol yoxdur! Yol ancaq və ancaq irəliyədir.

12. Ax, bu acgöz insan! Onu ilahi vəhy hesabına verilən hazır bilgi doyurmur. O bu bilgini öz daxili gücüylə yenidən qazanmaq istəyir. Buna görə Cırtdan ithürən əvəzinə işıqgələnə enir, Məlikməmməd ağ yox, qara qoçun belinə minir. Bu, hər iki halda gələcəyi qoyub, keçmişə dönməkdir. O keçmişdə Cırtdanı div, Məlikməmmədi əjdaha gözləyir. Hər iki halda problem qnoseoloji, idraki xarakter daşıyır, yəni şüurla bağlıdır. Hər iki qəhrəman yuxuya getmək, yəni şüurunu itirmək qorxusuyla üz-üzə qalır. Cırtdan div yuxusuna iradi qüvvə hesabına qalib gəlir - hamı yatsa da, o yatmır. Məlikməmməd buna fiziki ağrı hesabına nail olur - barmağını kəsib yarasına duz basır. Hər iki halda problem insanın dilemma (işıqgələn - ithürən, ağ qoç - qara qoç) qarşısında qalmasından başlayır, onun seçimi (işıqgələn, qara qoç) ilə davam edir və ağlı, iradəsi, hünəri hesabına çözülür. Hər iki halda insanın irəliyə gedişinə əngəl olan şər qüvvənin (div, əjdaha) kökü kəsilir.

13. İstər şüuraltından, istərsə də şüurüstündən keçən yol Allaha gedir. Hər şeyin əvvəli və sonu Odur. Örkən nə qədər uzun olsa da, hərlənib-fırlanıb, axırı doğanaqdan keçir. Amma hər şair nəfsin tələlərindən keçib Allaha - metafizik, ilahi aləmə vara bilmir.

14. Metafizik aləmlə maddi dünyanın bağlanma nöqtəsi olur. Bu nöqtə şairin qəlbidir. Hər şair kimi, hər qövmün, hər xalqın da öz qəlbi var. Və bu qəlb o qövmü, o xalqı metafizik, ilahi aləmə bağlayır. İllah da ki, xalq şair xalq ola! İlahidən verilən söz də, səs də, rəng də həmin ümummilli qəlbin burulğanlarından keçərək dünyaya gəlir. O burulğan həblül-mətin - Allahın kəndiridir ("Quran", "Ali-İmran", 103).

15. Antik yunanlar üçün göyü yerə bağlayan kəndir Olimp dağı, əski türklər üçün isə Ötükən ormanı idi. Homer öz dastanlarında Tanrılar məskəni Olimpin dik, uca zirvəsini coşqun ilhamla tərənnüm edirdi. Orxon-Yenisey daş bitiklərinin müəllifi Yolluq Tigin isə yazırdı: "Türk kağan Ötükən yış olursar, ilte bung yok" - "Türk xaqanı Ötükən ormanında olarsa, elin sıxıntısı olmaz".

16. Tanrı öz xalqıyla bu qutsal yer vasitəsilə bağlanırdı. Ona görə,

Adımı soruşsan, bil, Rövşən olu,

Atadan-babadan cinsim Koroğlu.

Mənəm bu yerlərdə bir dəli-dolu,

Gündoğandan ta günbatan mənimdir!

- deyə ("Koroğlu") dünyanın dörd bir yanına qoşun çəkən türklərin qəlbində ədəbi və əbədi bir Ötükən həsrəti var.

17. Yalnız ağacın deyil, dilin də "toxumu" var və o toxuma doğru getdikcə hər şey birləşir. Bütün dünya dillərinin toxumu olan siryani dili özünü qədim sanskrit mətnlərində daha yaxşı saxlayıb. Hindistan insanlığın toxumu olan ölkədir. Təsadüfi deyil ki, hübuti-adəm Hindistanda baş tutub, yəni ilk insan və ilk peyğəmbər (Adəm) yer üzünə orda enib. Görünür, Hindistanın bilgələr ölkəsi və qutsal biliklərin beşiyi olması bu üzdəndir. Hindistanın son dönəmlərdə yaranan militarist meyilləri, özəlliklə də Qarabağ məsələsində təcavüzkar ermənilərə dəstək verməsi onun mentalitetində gedən travestiyadan (əksinə çevrilmədən) xəbər verir. Bu o deməkdir ki, müharibə tanrısı Skanda müdriklik tanrısı Qaneşanı qorumaq əvəzinə özü onun yerinə keçir, brahmanizm (qələm) öz yerini kşatriyaya (qılınca) verir, ölkənin neçə minillik kasta quruluşu dağılır. Hindistanı Hindistan edən isə bu quruluşdur.

18. Əslində, deqradasiya eramızdan yeddi yüzil öncə - Çində Konfutsidən, Hindistanda Buddadan başlamışdı (Rene Genon, "Mənəvi nüfuz və dünyəvi hakimiyyət"). Bu təlimlərin hər ikisində ilahilik insaniliyə qədər tənəzzül edirdi. Buddizmə görə, əgər insan cəhd etsə, peyğəmbər ola bilər və onun iradəsi ilahi, metafizik qata nüfuz etmək gücündədir, yəni peyğəmbərliyi insan özü seçir.

19. İslam Ərəbistanla bağlıdır və Allahın verdiyidir. İslama görə, "seçilən bəndədir, seçən Allahdır" (Məmməd İsmayıl). Peyğəmbərlik seçimi insan iradəsi və istəyi dışındadır. Buna görə, Həzrət Məhəmməd peyğəmbərliyə ilahi dəvətdən sonra da özünün seçilmiş olduğuna uzun müddət inanmamış, şübhə və tərəddüdlər içində qalıb əzab çəkmişdi.

20. Buddizmin torpağın simvolu olan qonur, islamın isə əbədi həyatın rəmzi olan yaşıl rənglə işarələnməsi də təsadüfi deyil. Buddizm yer və insan, islam göy və Allahla bağlıdır. "Quran"da adıkeçən iyirmi səkkiz peyğəmbər arasında Budda yoxdur. Çünki Budda özü-özünü seçmişdi, Allah isə yalnız özünün seçdiklərini kitablardan ("Tövrat", "Zəbur", "İncil") kitaba ("Quran") salırdı.

21. Buddizm qadın inancıdır - bir yarpağa da toxunma, şərə dirəniş göstərmə... Buddizmi dahiyanəliklə açmaq şərəfinin məhz qadına (Yelena Blavatskaya, "Faş olunmuş İzida") məxsusluğu da, görünür, təsadüfi deyil. Zülmə və zalıma qarşı cihada çağıran islam isə kişi dinidir: "Ey iman gətirənlər! Yaxınlığınızdakı kafirlərlə vuruşun. Qoy onlar sizdə sərtlik görsünlər. Bilin ki, Allah müttəqilərlə birlikdədir" ("Quran", "Tövbə", 123). Buddizmdəki "ifrat mərhəmət" türklərin döyüş ruhuyla düz gəlmədiyindən bu inanc onlar arasında geniş yayılmamışdı. İslamın türklər arasında sürətlə və əksərən könüllü qəbulu da eyni məntiqlə bağlıdır. Bu din türklərin döyüş ruhu və türk "Törə"sindəki ədalət anlayışına tən gəlirdi. Biz 30 ilə yaxın buddistlik eləyib, "yaxınlığımızdakı kafirlərlə" vuruşmadıq, nəticəsi göz qabağındaydı. Otuz il sonra axır ki, qutsal kitabın "vuruşun" hökmünə əməl etdik və bunun da sonucu göz önündədir.

22. Buddizmdə insan Allahın dililə danışır, islamda isə Allah insanın. Ona görə bütün tərki-dünyalığına baxmayaraq, buddizm insani, bütün dünyəviliyinə baxmayaraq, islam ilahidir. Buddizmin çağdaş batıda dəbdə olması da, yəqin ki, bununla bağlıdır. Praqmatik batı ilahilikdənsə insaniliyə üstünlük verir.

23. Delfa adasındakı Apollon məbədinin qapısı üstündə "Özünü dərk et!" yazılmışdı. Nədən ki, Allaha yol insandan keçir. İnsan özünü anlayaraq Allahı dərk edir. "Quran"ın "xatırlama" poetikası da (Əflatun) yəqin ki, bununla bağlıdır. İnsan özünü xatırlaya-xatırlaya dərk edir.

24. Məkkənin Allaha bağlanmaq üçün özəl vasitəyə (dağa) ehtiyacı yoxdur. Allah istəsə, öz bəndələriylə səhrada da danışa bilər. "Həqiqətən də, Allah hər şeyə qadirdir" ("Quran", "Nur", 45). Amma Allah insana ağıl, bununla da seçim haqqı və fəaliyyət muxtariyyəti verib. Çünki Allah diktator deyil və dünyanı insanla birlikdə fırladır, özü yuxarıdan, insan isə aşağıdan. Bu paradiqma təkcə yeri deyil, göyün özünü də formalaşdırır. Göy və yerin təsiri birtərəfli yox, qarşılıqlıdır. Göy yerə təsir etdiyi kimi, insan da öz əməlləriylə səma səltənəti yaradır və onun səciyyəsini müəyyən edir. Məsələn, Leonardo da Vinçinin "Mona Liza"sının Səma Liza versiyası da var (Daniil Andreyev, "Roza mira"). Gecələr Bakının işıqlarına baxın və əmin olun ki, gördüyünüz bu çıraqbanın göylərdə möhtəşəm əksi var. Çünki yerin göyə, göyün yerə əksi düşür və "yuxarıda necədirsə, aşağıda da elədir" (Hermes Trismegist). Qutsal analogiya qanununa görə, bunların biri olmasa, o biri də olmaz.

25. Yer və göyün qarşılıqlı təsiri yalnız məkana deyil, zamana da aiddir. Tarix, ateistlərin dediyindən fərqli olaraq, allahsız dünyadakı siniflər qarşıdurması deyil. Amma o, dindarların dediyi kimi, səma diktatorunun qamçısıyla da idarə olunmur. Tarix Allah və insanın əbədi dialoqudur. Allah mesaj göndərir, insan ona cavab verir və bu, dialoqdan tarix yaranır (Arnold Toynbi, "Tarixin dərki"). Baş verən olaylarda Allahın rolunun dərki tarixi metatarixə çevirir. Mən bu yazıda tarixi hadisələrə, özəlliklə də, Qarabağ olaylarına metatarixi rakursdan baxmağa çalışacam.

26. Allahın hər xalqa mesaj göndərdiyi vaxtlar olur. Bu vaxt o xalq mənəvi oyanış keçirir və "passionarlıq" (Lev Qumilyov) dönəminə girir. Yəhudilərlə Allah İsanın mövluduna qədər, yunanlarla İsgəndərin zamanında danışırdı. Belə mesajlar monqollara Çingizin, özbəklərə Teymurun, fransızlara Napoleonun vaxtında gəlmişdi. Bütün qəsbkarlığına baxmayaraq, Napoleonun qəribə bir ədalət duyğusu vardı. Həzrət Məhəmmədə təhqiramiz münasibətinə görə onun Volteri necə tənqid etməsi yadınızdadırmı? Napoleon ilahi iradəylə zühur etmişdi və onun diliylə Allahın özü danışırdı. Çingiz də, Teymur da, Napoleon da Allahın Qəhhar (qəhr edən, cəza verən) üzünün təcəllası idi. Onların zühuruyla ilahi ədalət tərəzisi tarazlaşır, haqq-nahaq öz yerini alırdı. Napoleon əsrinin yazıçıları - Stendal, Hüqo, Balzak, Dostoyevski, Zolya, Tolstoy bu həqiqəti fərqli dərəcələrdə başa düşmüşdülər. Onların yaradıcılığının əsasında ya napoleonizmin təqdiri, ya da tənqidi dururdu (Georgi Steyner, "Tolstoy, yoxsa Dostoyevski"). Jülyen Sorel, Rastinyak, özəlliklə də, Raskolnikov özlərini Napoleona bənzətmək istəyir, amma finalda öz cılız varlıqlarıyla üz-üzə qalırdılar. Bu iddiaların milli bədii fikrimizdəki təmsilçisi yüz il fərqlə Cabbarlının Aydını idi. Batılı-doğulu bu aydınlara Allah tərəfindən mesaj gəlməmişdi. Onlardakı böyüklük iddiası başına buyruqluq idi. Məhz buna görə janrından asılı olmayaraq, onlar hamısı faciə qəhrəmanları idi. Bu, aydınlığın faciəsi idi.

27. Bizə səmavi mesaj bir xalq olaraq səfəvilər dönəmində gəldi. Qızılbaşlar şahı İsmayıl bir vaxtlar Musa İbrahim, Mənsur Həllaca gələn ilahi mesajı aldığını böyük vəcdlə bəyan edir, özünü yalnız dünyəvi deyil, həm də səmavi səltənətin şahı sayırdı:

Musa ilə Turda idim,

Xəlil ilə narda idim,

Mənsur ilə darda idim,

Qazilər deyin, şah mənəm!

28. Millət kimi formalaşma öncəsi biz Qarabağı seçdik və Allah bu seçimə səs verdi. Qarabağdan çıxan onlarca böyük səs incəsənəti nümayəndəsi yuxarının bu seçimə "hə" deməsini göstərirdi. Qarabağ Azərbaysan türklərini göyə bağlayan bir bağdır. Onun neçə yüzildən bəri Azərbaycan mədəniyyətinin Ötükəni olması bununla bağlıdır.

29. Yox, biz bu sözlərlə o dövrdə digər bölgələrdən çıxan istedadları danmırıq. Əsla! Nəinki Azərbaysanın bu və ya digər bölgəsi, hətta onun hüdudları dışında da (məsələn, Gürsüstan) milli mədəniyyətimizin təmsilçiləri (məsələn, Molla Vəli Vidadi) yaşayırdı. Amma bizi istənilən yox, prioritet istiqaməti bəlirləyən faktlar maraqlandırır. Bu yöndən yanaşanda gələsək Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf istiqamətini Gürsüstanda yaşayan Vidadi yox, Qarabağ xanının vəziri Molla Pənah Vaqif müəyyən edirdi. Molla Pənahı Vaqif edən, onun poeziyasını istiqamətverici amilə çevirən doğulub böyüdüyü Qazax deyil, vəzirlik elədiyi Qarabağ olmuşdu. O, inəkləri süd versin deyə, kənd qadınlarına dua yazan baməzə "molla"dan söz dünyasının vaqifliyinə Şuşada çatmışdı. Vidadinin fəaliyyəti isə anaxronizm - "işdən-güdən bekar olub ağlamaq" (Vaqif) idi. Halbuki, o öz poetik istedadının güsünə görə həmyerlisindən nəinki geri qalmır, əksinə, öndə gedirdi. Bunu onların "Ağlarsan" rədifi üstündə düzülüb qoşulan deyişməsindən də görmək olur:

Küllü Qarabağın abi-həyatı

Nərmü-nazik bayatıdır, bayatı.

Oxunur məclisdə xoş kəlimatı,

Ox kimi bağrını dələr, ağlarsan!

Ünlü deyişmədə Vaqifin heç bir cavabı öz poetik gözəlliyi baxımından Vidadinin bu misralarıyla tutuşdurula bilməz. Bəs, onda Vidadi-Vaqif məsələsindəki paradoks hardan doğur? Niyə Vaqif tarixən də, bu gün də daha populyardır? Onların hər ikisi qazaxlı deyildimi? Səməd Vurğun niyə özünə Vidadi yox, Vaqifi ustad sayır, oğluna Vidadi yox, Vaqif adı verir, Vidadiyə yox, Vaqifə pyes yazırdı? Bəlkə, Vaqifin nikbinliyi "sovet şairi"nin kommunist optimizmiylə üst-üstə düşürdü? Bu da vardı, amma daha ciddi səbəb antisovet xarakter daşıyırdı. Millətin gələsək taleyinin özülü Gürsüstan yox, Qarabağda qoyulurdu. Vidadinin "durnaları" keçmişə, Vaqifinkilər gələsəyə uçurdu. Vidadi üçün sadəcə Gürcüstan yox, bütün dünya bir qürbətiydi. Vaqif isə dünyanın sirrinə vaqifiydi. O, Vidadidən daha müdrikiydi. Onun nikbinliyi dünya kədərini aldatmaq üçün taxdığı maska idi. Bu maskanın altında kədər yatırdı. Vidadinin dünya kədəri Vaqifdə olsa da, Vaqifin həyat nəşəsi Vidadidə yoxuydu. Vaqifin idrakında kədər sevincin tərs, sevinc kədərin avand üzüydü. Onlar bir-birinə qovuşmuş, əksliklərin vəhdəti baş vermişdi. Vaqifin sözü insan ruhunun can atdığı vəhdətə daha yaxınıydı:

Toy-bayramdır bu dünyanın əzabı,

Əqli olan ona gətirər tabı.

Sənintək oğlana deyil hesabı,

İşdən-gücdən olub bekar, ağlarsan.

Əsəd CAHANGİR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 3 aprel.- S.22-23.