Muradın nağılları

“Ədəbiyyat qəzeti”nin yeni rubrikası "Biri var, biri yox"

"Siz yaysınız, uşaqlarınız isə sizdən çox irəlilərə atılmış oxlar..."

Xəlil Cibran

Estetik tərbiyənin formalaşmasında uşaqkən baxılan filmlər, dinlənilən musiqilər, oynanılan oyunlar qədər və daha da çox, mütaliənin rolu var. Odur ki, fikrimcə, uşaq ədəbiyyatı yalnız müstəqil bir ədəbiyyat sahəsi olmaqdan daha çoxudur - gələcəyimizin yetişməsində müstəsna rolu olması səbəbi ilə ədəbiyyatşünaslıqda özünə yer, yol, istiqamət açmış bir sahədir.

"Ədəbiyyat qəzeti" artıq 2 ildir ki, 1 iyun - Uşaqların Beynəlxalq Müdafiəsi günü münasibətilə xüsusi buraxılış hazırlayır və bu işi, əsasən, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Uşaq ədəbiyyatı şöbəsi ilə birgə həyata keçirir. Həmçinin mütəmadi olaraq qəzetdə uşaq ədəbiyyatı nümunələri çap olunur, bu sahə ilə bağlı məsələlər işıqlandırılır. Elə 2 aprel - Beynəlxalq Uşaq Kitabı günü münasibətilə start verdiyimiz bu yeni rubrikamızın da məqsədi çağdaş uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı ədəbi tənqidi mətnləri, müzakirə və müsahibələri, yeni uşaq kitabları haqqında resenziyaları oxucuların nəzərinə çatdırmaqdır - məziyyətləri təqdir etmək, aradan qalxacağı ümidi ilə çatışmazlıqlar və problemlərdən, yeri gəlsə, təkrar-təkrar söhbət açmaq və bu yolla uşaq ədəbiyyatının daha perspektivli gələcəyini qurmaq arzusu ilə cəhdlər etmək.

Uşaq ədəbiyyatı nümunələrini yalnız uşaq yazarları yaratmırlar; demək olar, əksər yazıçı və şairlərin təcrübəsində balacalar üçün əsərlər yer alır. Anarın da yaradıcılığında uşaq ədəbiyyatı nümunələri, əsasən, epizodik xarakterlidir. Xalq yazıçısı müxtəlif illərdə uşaqlar üçün yazdığı bütün mətnləri ötən il nəticəsi Muradın 1 yaşı münasibətilə çap etdirdiyi kitaba topladı. "Muradın nağılları" məktəbəqədər yaşda uşaqlar üçün, həqiqətən, gözəl bir uşaq ədəbiyyatı nümunəsidir. Həm də nəfis tərtibatı ilə seçilən kitabın sanki sehrliymiş kimi aurası var. Xalq rəssamı Arif Hüseynovun kitab üçün çəkdiyi illüstrasiyalar elə ilk toxunuşdaca uşaqları ovsunlamağa, nağıl dünyasına aparmağa qadirdir. Burada Anarın yeni yazılmış mətnləri ilə yanaşı, uzun illər öncə qələmə alınmış hekayələri və "Yuxum qaçıb" adlı radiopyesi də yer alır.

"Muradın nağılları" kitabındakı "Əlifba" nağıl-hekayəsində hələ oxumağı bacarmayan uşağın hərflərlə tanışlığı onlarla "söhbət"dən başlayır. "Əlifba" kitabı oxumağı öyrənməyə onunla başlamağı tövsiyə edir və hərflər "özlərini təqdim edir". Hər hərf irəli çıxıb, özünü, yaratdığı sözləri tanıdır, onlarla öyünür. Nağılda uşaqlar bu vasitə ilə "a", "b", "v", "q", "d" hərfləri və məktəbə başlayacaqları sentyabr ayının ilk hərfi olan "s" ilə tanış olur, əmələ gətirdiyi sözləri öyrənirlər. Nağılın qəhrəmanı yaşıdlarına məsləhət görür ki, onlar da kitablarla "danışmağa" "Əlifba"dan başlasınlar.

Müasir dövrdə hərfləri tanımayan uşaqlarına nağıllar oxuyan, nitqlərinin düzgün inkişafına, dünyagörüşlərinin formalaşmasına bədii nümunələr vasitəsilə təsir göstərməyə çalışan valideynlər azlıq təşkil etsə də, var. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarına oxumaq üçün mətnlər seçərkən valideynlər məzmunla yanaşı, səslənməyə, dilin leksik, qrammatik vasitələrinə də diqqət yetirsələr, yaxşı olar. Anarın "Əlifba" nağılı bu baxımdan azyaşlı uşaqlara oxunula bilən kifayət qədər uğurlu mətndir.

Kitabdakı daha bir öyrədici hekayə saylarla bağlıdır. "Sayların sərgüzəşti"ndə uşaqlar sərgüzəşt-nağıl vasitəsilə rəqəmləri həm vizual olaraq tanıyır, həm də hansının hansından "güclü" və "zəif" olduğunu, yəni sırasını öyrənmiş olur. "Meyvələrin söhbəti"ndə (Füzuli) meyvələr öyündüyü, öz gücü barədə bəhsə girdiyi kimi, burada da hər bir rəqəm daha güclü olduğunu iddia edir, heç biri mənəmliyindən əl çəkmir. Lakin onların mübahisəsini adamlar çözür: "Əziz dostlar, bunu bilin ki, hər sayın öz yeri var. Bir olmasa, on da olmaz, yüz də, min də, milyon da. Doqquz Sıfıra uyub çox yüksəkliklərə qalxdı, amma yalqız qalıb başa düşdü ki, sizsiz o heç nə eləyə bilməz. Odur ki, hərəniz öz yerinizi tutun, öz işinizi görün. Tez-tez görüşün. Cihazlarda, məktəb taxtalarında, kitablarda, layihələrdə..." Anarın 1967-ci ildə yazdığı bu alleqorik hekayə uşaqlara rəqəmlərin timsalında mehribanlığı, bir-biri ilə uyum içində yaşaya bilməyi də təlqin edir. Fikrimcə, bu cür mətnləri uşaqlara oxuyarkən valideynlər, yaxud bağça, hazırlıq sinfi müəllimləri daha yaxşı qavramaları üçün onlara mətnlə bağlı suallar verməli, müəyyən kiçik izahlarla qavramanı bərkitməlidirlər.

Öyrədicilik baxımdan kitabdakı daha bir maraqlı mətn "Sözü tap, yerinə qoy" hekayəsidir. Burada məqsəd uşağı əyləndirərək öyrətməkdir. Məsələ hekayənin qəhrəmanı Muradın anasına "Mənə çay bişir" deməsi ilə başlayır. Anası nəvazişlə ona başa salır ki, çayı bişirməzlər, dəmləyərlər, xörəyi isə bişirərlər. Sonra ana uşağına milli mətbəximizə məxsus bəzi yeməklərin bişirilməsinin müxtəlif cür adlanmasını öyrədir: "Dolmanı bükərlər, dovğanı bulayarlar, qovurmanı qovurarlar, toyuğu qızardarlar, kartofu pörtlədərlər, halvanı çalarlar." Beləcə, anası Murada Azərbaycan mətbəxinə aid bəzi yeməklərin, ərzaqların əvvəlcə adlarını, sonra isə xüsusiyyətlərini öyrədir. Yeni ifadələr öyrədilərkən sözlərin yerində nöqtələr verilir və təklif olunur ki, özləri boş yerlərə gərəkli sözü və ya hissəciyi tapıb qoysunlar.

Xalq yazıçısının nəticəsi Murada həsr olunmuş "Muradnamə" şeiri 1 yaşlı körpənin xüsusiyyətlərini bir az zarafatyana, əyləncəli təsvir edir. Şeirin sonluğu isə uşaqlar üçün zaraftyana olduğu qədər də düşündürücüdür:

Bir yaşına yetmisən,

Yetər ki iməklədin,

Ayağa dur, yeri sən.

Addım-addım, yavaş-yavaş,

dar-dar...

İndi necə yeriyir

Bax, ulu baban Anar.

Bu şeirdə ahıl insanın - babanın "uşaqlaşması", uşaq kimi "addım-addım, yavaş-yavaş" yeriməsi uşaq yerişi ilə qiyaslanır və yəqin ki, şeiri oxuyan və ya eşidən uşaqlarda mütləq sual doğurur.

Uşaq nəşrlərində verballıqla qeyri-verballığın bir-birini tamamlaması, mətnin kommunikativ effekti xeyli vacib məqamlardandır. Xüsusən məktəbəqədər yaşlı uşaqlar üçün kitablar, jurnallar hazırlanarkən dizaynına fikir verilməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, uşaq nəşrləri yalnız məzmunca deyil, görünüşcə də onların dünyanı dərketmə vasitələrindən birinə çevrilir. Bəzən annotasiyasında uşaqlar üçün yazıldığı qeyd olunan, lakin sadəcə, çap olunmaq xatirinə ərsəyə gəlmiş solğun, maraqsız, üstündə müəllifin portreti, arxa cildində bioqrafiyası yer alan başdansovdu kitabları vərəqləyəndə onu oxumaq həvəsi tamamilə yoxa çıxır. Amma yaxşı ki, hazırda bu cür çatışmazlıqlarla ərsəyə gələn kitablar ötən əsrin sonlarındakı qədər çoxluq təşkil etmir. Uşaq ədəbiyyatı nəşrləri bazarındakı rəqabət artdıqca bu, keyfiyyətin də artmasına müsbət təsirini göstərir.

Adətən, bizim uşaq nəşrlərindən gözlədiyimiz onların öyrədici, etik və estetik olmasıdır. Bu üç komponentdən biri əskik olanda uşaq ədəbiyyatı nümunəsi qüsurlu olur. Kitabda, jurnalda mətni izah və şərh etmək məqsədilə onu tamamlayan istənilən rəsmi illüstrasiya hesab etmək olar. Çünki latın dilindəki "illustrare" (aydınlaşdırmaq) feilindən əmələ gələn "illüstrasiya" sözü gözlə görülən şərh, izahdır. Odur ki, nisbətən böyük yaş qruplarındakı uşaqlar üçün daha mürəkkəb illüstrasiyalar çəkmək mümkün sayılsa da, azyaşlılar üçün bunlar sadə və anlaşılan olmalı, göz oxşamaqla yanaşı, həm də mətnlə bağlı təsəvvür formalaşdırmalıdır. "Muradın nağılları"nda, məsələn, "Sözü tap, yerinə qoy" mətnində ana uşağa ona tanış olmayan ifadələri öyrədərkən həmçinin "nənə", "baba", "nəvə", "nəticə", "kötücə", "yadıca", "iticə" sözlərinin də mənasını başa salır. Bu mətnə çəkilən illüstrasiyaya nəzər salsaq, orada nəvələrindən əvvəl dayanmış Anar babanın siluetini görmək mümkündür. Bu sahənin mütəxəssisləri qeyd edirlər ki, azyaşlı uşaqlar hələ məfhumları öyrənmək mərhələsində olduğundan, yaxşı olar ki, illüstrasiyalar onlara sadəcə göstərməyi hədəfləsin, şüuru çətinə salmasın.

Qeyd edək ki, mətnlərin intermedial analizində illüstrasiya əsərin məzmun və formaca bütövlüyünə, qavrama üfüqlərinin genişliyinə xidmət edən vasitə olaraq şərh edilir. Uşaq nəşrləri üçün hazırlanan illüstrasiyalar hər zaman uşağın bədii-estetik zövqünün formalaşması vasitəsi kimi qəbul olunur. Anarın "Muradın nağılları" kitabına çəkilmiş illüstrasiyalar rəngarənglik, millilik və uşaqların estetik dünyagörüşünü formalaşdırmaq baxımından bitkin rəsmlərdir. Nəzərə alsaq ki, azyaşlılar üçün hazırlanan nəşrlərdə kitabın, jurnalın 70-80 % hissəsi illüstrasiyanın payına düşür, onda rəssamı, bir növ, həmmüəllif hesab etmək olar.

Fikrimcə, "Muradın nağılları" məktəbəqədər yaşlı uşaqların estetik zövqünün formalaşmasında rolu ola biləcək bir kitabdır. Çünki balacalar üçün hazırlanan kitablara çəkilən illüstrasiyalar mətnin məzmunu ilə bağlanaraq vizual hekayəni formalaşdıra bilirsə, məsələnin funksional tərəfi həll edilmiş sayılır, lakin rəssam estetik zövqün inkişafına yönəlik yerində və qədərində olan ştrixlər əlavə etməyi də bacarırsa, gerçək incəsənət nümunəsi ilə qarşılaşmaq şansı əldə edirik. Beləliklə, deyə bilərik ki, Anarın azyaşlılara ərməğanı olan "Muradın nağılları" kitabı üz qabığından son səhifəsinə kimi həm uşaqlara xitab edən mətnlər, həm də rəng seçimi və miniatürlər, müxtəlif milli ornamentlərin istifadəsi baxımından yüksək zövq nümunəsidir.

Mətanət VAHİD

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 3 aprel.- S.21.