Düşüncə zənciri
Son dövrlər Azərbaycanda detektiv əsərlər
dəbə minməyə başlayıb. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
üçün bu janr o qədər də xarakterik olmasa da,
son onillikdə xarici filmlərin, serialların təsiri
altında bir çoxları detektiv yazarı olmaq eşqinə
düşür, kriminal romanlar, ssenarilər yazırlar... Çünki bu janr hamıya çox asan görünür.
Hətta nə vaxtsa hüquq mühafizə orqanlarında
çalışan və sonradan təqaüdə
çıxan bir çox mütəxəssislər də,
vaxtilə apardıqları cinayət işlərini bir az ədəbi formaya salıb detektiv əsərlər
kimi ortaya qoyurlar, ilk baxışdan həqiqətən də
asan görünür. İstənilən bir kriminal hadisəni
götür, istintaqı təsvir elə, vəssalam, oldu
detektiv roman və ya serial ssenarisi...
Yəni həqiqətənmi bu qədər asandı
detektiv roman və ya ssenari yazmaq? Əgər bu qədər
asan prosesdisə, bəs onda niyə dünya səviyyəli
detektiv yazarlarını hamı bu qədər dəyərləndirir,
mükafatlandırır? Hamının
bacardığı bir işi görən adamın nəyi
qiymətlidir ki?
Əfsuslar
olsun ki, detektiv yazmağın çox asan bir proses olması, ən
böyük illüziyalardan biridir. Düzgün
quruluşlu detektiv roman və ya ssenari yazmaq üçün qələm
sahibi ilk olaraq, dəqiq riyazi quruluşa malik olan strukturlar
qurmağı bacarmalıdır. Burda ən
kiçik bir səhv belə bütün strukturu
dağıdır, məhz bu səbəbdən də nəinki
ölkədə, hətta bütün dünyada belə, Xalq
yazıçısı Çingiz Abdullayevin detektivləri bu
qədər yüksək dəyərləndirilir.
Çünki sadə kriminal hadisə təsvirlərindən
fərqli olaraq, Çingiz Abdullayevin, hətta 30 il əvvəl
ilk çap olunan detektivlərində belə, dəmir məntiq
və dəqiq həndəsi strukturu müşahidə etmək
mümkündür. Başqa sözlə desək, heç
kimin tanımadığı bir yazarın əsərlərinin
birdən-birə populyar olub, böyük tirajlarla çap
olunması məhz həmin dəqiq həndəsi strukturun və
dəmir məntiqin qurulması hesabına idi...
Nəzərə
alsaq ki, hətta səksəninci illərin ortalarında belə,
postsovet məkanında detektiv yazarlar az deyildi və heç
kimin tanımadığı Çingiz Abdullayev ilk əsərilə
böyük tirajlara yüksələ bilmişdisə, deməli,
ortaya belə bir məntiqi nəticə çıxır -
detektiv həvəskarları məhz onun əsərlərində
elə bir dəqiqlik, elə bir dəmir məntiq
gördülər ki, müqayisə etdikdə onu digər
detektiv yazarlardan daha üstün tutdular, onun süjetlərini
sevdilər, təsvir etdiyi hadisələri maraqla izlədilər...
Və beləcə,
bir neçə ilin içində onun adı detektiv həvəskarlarının
yaddaşına həkk olundu...
Deməli, yaxşı detektiv yazmaq
göründüyü qədər də asan deyil. Hətta deyərdim
ki, çox-çox çətindir. Çünki
istənilən detektiv əsərin quruluşu ilk olaraq abstrakt
şəkildə beyində qurulmalıdı. Bundan əlavə,
detektiv sadəcə qurulmur, o həm də arxadan qabağa
qurulur... Məhz bu baxımdan mən həmişə
detektiv əsərləri əruz qəzəlləri ilə
müqayisə etmişəm. Bəlkə ona görə
özüm də həvəskaram detektiv süjetlərə...
necə ki, detektivdə ilk olaraq hadisənin düyünlərinin
açıldığı məqam
düşünülüb tapılmalıdı və sonradan
bütün hadisələr o bağlantı nöqtəsinə
doğru hərəkət etməlidi, eynən də qəzəldə,
ilk olaraq rədif dəqiqləşdirilməli və hər
beytin məzmunu həmin rədifə doğru hərəkət
etməlidi...
Düzgün detektiv yazmaq üçün yazıda həm
peşəkar yazıçılıq xüsusiyyətləri,
həm də dəqiq strukturlar qurmaq qabiliyyəti birləşməlidi. Analitik düşüncə
zənciri gərək sona qədər qırılmasın...
Bunun
üçünsə uzunillik təcrübə zəngin
mütaliə, mütləq şərt olaraq qalır... beynin
analitik düşüncə xətti gərək saat kimi
işləsin, beyin yalnız düzgün strukturlara öyrəşsin...
Çingiz Abdullayevin ilk əsərləri oxucuları
necə maraqla qırmağa keçirə bildisə,
sonrakı əsərlərində də eyni uğuru
saxladı. Adətən bunun əksini görürük. Yazıcı öz oxucu kütləsini qazanandan sonra
bir qədər rahatlaşır, daha qurduğu hekayət zəncirinin
bütün incəliklərinə diqqət yetirmir,
xırdalıqlar üzərində çox işləmir.
Lakin Çingiz müəllimə bu, xarakterik
deyil. İlk əsərlərində onun
qurduğu detektiv süjetlər necə incəliyinə qədər
zərgər dəqiqliyi ilə işlənilirdisə, son əsərlərində
də eyni dəqiqliyi görürük.
Yazıçı həm oxucuya, həm də öz adına böyük diqqətlə
yanaşır. Axı boşluqlar getdikcə
artsa, hətta sadə oxucu bunu hiss etməsə də, məhz
detektiv həvəskarları hər şeyi başa düşəcək
və yazıçı, sanki əsəri yola verdiyini hiss edəcək...
bu isə yüksək səviyyəli peşəkar
üçün yolverilməz haldır. Zənciri
boşaltmaq, halqalarını zəiflətmək olmaz. Elə uzun illik oxucu sevgisinin də sirri məhz
bundadır. Keyfiyyəti aşağı
salmadan, uzun illər əziyyətə qatlaşmaq, ilk əsərlərdə
olduğu kimi hər bir detalı, məntiqi zəncirin hər
bir halqasını dəqiqliklə işləmək.
Bəs görəsən, bu dəqiqlik nəyə
lazımdır? Hər xırda faktın üzərində
bu qədər əsməyə nə ehtiyac var?
Burda incə bir məsələ ortaya çıxır,
detektiv oxucusu bir qədər fərqli təbəqədir. Janrlardan fərqli olaraq bu
janra köklənən adam ordan müəllifin
hiss və duyğularını, hansısa mənəvi məsələlərin
həllini o qədər də istəmir. Detektiv
oxucusu oyun istəyir. Maraqlı dinamik
gözlənilməz döngələr üzərində
qurulan bir intellektual oyun.
Detektiv yazarı bilməlidir ki, əsər yazmır, həm
də oxucuyla gizlənpaç oynayır və bu oyunun
qaydaları əvvəlcədən müəyyən olunub. Oxucunu və ya
tamaşaçını maksimum azdırmaq, müxtəlif
yanlış tərəflərə yönəltmək və
yalnız əsərin sonunda onunçün həqiqəti kəşf
etdirmək...
Burda obrazların xarakterinin incəlikləri, bədii təsvirlər,
hansısa ədəbi tapıntılar bir o qədər də
rol oynamır, burada əsas maraqlı tapıntılar məhz
oyunun quruluşu üzərində olmalıdır. Və detektiv əsərdən
də yaddaqalan məhz bu tapıntılar olur.
Məsələn,
Çingiz Abdullayevin ilk əsərlərindən olan
"İnanılmaz qətl" romanındakı
tapıntı bir maqnitofon yazısının üzərindədi...
Bir otaqdan
güllə səsi eşidilir, hamı ora gəlir,
öldürülən adamı tapırlar, lakin məlum olur
ki, həmin vaxt onun yanına heç kim
girməyib.
İnanılmazdır. Qətl baş verib, intihar da deyil,
lakin qapalı otaqda kim olub, qatil kimdir?
Yalnız uzun axtarışlardan sonra məlum olur ki, qətl
hadisəsi bir müddət əvvəl baş verib, güllə
səsi isə qatilin maqnitofona qoyduğu kasetdən gəlib...
Bəli, detektiv əsər üçün bədii
tapıntı dediyimiz detal məhz bu cür olur, ona görə
də uzun illər yadda qalır. Əsərdə
belə tapıntı yoxdursa, istintaq sadəcə bir xətli
gedirsə, bu əsərə detektiv demək olmaz, bu, sadəcə,
kriminal bir süjetdir.
Çingiz
Abdullayevin romanlarında yüzlərlə belə
tapıntını misal göstərə bilərik və bu
tapıntılar oxucunu, sanki maraqlı bir oyuna cəlb edir, sona
qədər nəticəsi bilinməyən bir labirintə
salır...
Məhz bu baxımından detektiv əsərin mütaliəsini
şahmat oyununa bənzətmək olar. Bir tərəfdə
şahmatçı, bir tərəfdə oxucu
(tamaşaçı) əyləşib. Əgər
şahmatçı zəifdirsə və oxucu
(tamaşaçı) elə ilk gedişlərdən nəticənin
nə olacağını başa düşürsə, onda
deməli, bu detektiv əsər uğursuz qurulub... Yalnız
yüksək səviyyəli qrossmeysterlər oyun zamanı
oxucunu (tamaşaçını) son gedişə qədər
qeyri-müəyyənlikdə saxlaya bilir... Çingiz
Abdullayev də belə qrossmeysterlərdəndi...
Yenə də son dövrlərdə bizdə ərsəyə
gələn detektiv romanlar və ya film-seriallara qayıtmaq istəyirəm. Bunların
yazarı və ya ssenaristi görəsən, bilmirmi ki, bizim
ölkənin belə bir dünya səviyyəli qrossmeysteri
var? Bilirsə, bəs onda niyə ən
azından onun yazdıqlarından nəsə öyrənməyə
çalışmır?
Bəlkə öyrənmək istəmir? Bəlkə
oxucunu, tamaşaçını avam hesab edir,
düşünür ki, bu kütlənin qabağına kriminal
elementləri olan istənilən bir material atsam, detektiv kimi qəbul
etdirə biləcəm?
Bilmirəm,
bəlkə də tənbəllikdir, bəlkə də
naşılıq... Hər halda, ümid edirəm
ki, belə bir peşəkara sahib olan ölkədə onun həqiqi
ardıcılları olan gənc detektiv yazarlar yaranacaq və
saxta yox, məhz həqiqi detektiv əsərlərlə
oxucularımızı da
tamaşaçılarımızı da sevindirəcəklər.
Əgər
belə yazarlarımız ərsəyə gəlməsə,
yaxın onilliklərdə yenə də detektiv adıyla bizə
min cür səviyyəsiz materiallar təqdim ediləcək...
Və biz də həmişə olduğu kimi təəssüflə
deyəcəyik ki, bizdə detektiv də alınmır...
"Bizdə
alınmır" deməyi necə də
xoşlayırıq... Hərçənd Çingiz Abdullayev
bu "alınmır"lardan heç olmasa birini
"alındıra bilən" sənətkarlardandı...
Ağız
büzməyək, əl yellətməyək, əksinə,
qədrini bilək, öyrənək, bəhrələnək...
Və nəhayət, ad gününü təbrik edək...
İlqar FƏHMİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 10 aprel.- S.5.