Anna kimi...

"Vəziyyət ruscadır"

IX yazı

Hamının sevdiyi adamlar o qədər də cəlbedici deyillər... Belələri dümdüz yol kimi cansıxıcı görünürlər çox vaxt. Əvvəldə hamarlıq, rahatlıq özü də bir zövqdü, amma çox çəkmir ki, adamı yuxu tutur, gözü yorulur, qulağı yağır olur eynilikdən... Monotonluqdan ürək sıxılır; fərqi yoxdu yaxşı yerdi, ya pis, kütlənin axışdığı nöqtə taptaq-taptaqdı. Hansısa ümumi bir ideya uğrunda keçirsən ey o yerdən, amma bu hərəkətin sənə məxsus olmur, orijinal görünmür özünə, çünki hamıdan birisən! Hardasa gizlində qalanı tapıb çıxarmaq, heç kəsin xəbəri olmayana doğru addım-addım, həyəcanla irəliləmək maraqlıdı, unudulmazdı. Elə özünü qıfıllamış adamları da açmaq, kəşf etmək, ot basmış pillələrlə asta-asta dərinlərinə enmək daha böyük hisslər bəxş edir. Sanki nağıl, ya da macəra qəhrəmanısan: əlində bir ovuc açar, qarşında 40 tilsimlənmiş qapı, içində yerə-göyə sığmayan maraq, qabağında kəşf olunmamış dünya... Bilirəm, sadəcə insan münasibətləri üçün bu sözlər çox dəbdəbəli görünür. Amma sevgi, şövq və olduğun məqamla bağlı sevinclərin varsa, sözün duzu qədərindədisə, marşrutların bəllidisə, həyat ləzzətlidi. Bədii əsərlərə də münasibətim eynidi. Hamının bir ağızdan təriflədiyi və "xorla" sevdiyini oxumaq lazımdı, amma di gəl, araşdırmaq və təbliğ etmək o qədər də vacib görünmür. Təxminən - oxudum, bildim də nəyi bəyənirlər - ovqatı yaranır... Ona görə rus nəsrinə aid layihəyə başlayandan Anna haqda sualları hər cür uzaqlaşdırmağa, onun şöhrəti haqda danışmamağa üstünlük verirəm. Axı onsuz da Annanı sevirsiz, onun ölümünə, ya da cəsarətinə qibtə edənlər də tapılır. Elə isə mən daha nə deyim?!

Hə, mən onu deyim ki, Annanın keçmişini çoxları bilmir, xəbəri olanlar da bu haqda az danışır. Saçlarının qıvrımı ilə xasiyyəti bir-birini tamamlayan, incə ruhlu gözəl xanım keçmişdə yekəpər, kifir, şişman bir arvad olub. Yox, o müasir arıqlama çayları və fitnes menyularına, hətta plastik əməliyyatlara əl atıb özünü yaradan və Allahın səxavətinə ağız büzənlərdən deyil. Sadəcə, yazıçının niyyəti dəyişilib. Bəli, böyük, uzun, ağır, dəhşətli enerji aparan "Hərb və sülh"dən sonra Lev Tolstoy, özü dediyi kimi, "müasir həyat haqda roman" yazmaq qərarına gəlir. Hətta roman özü yazılmazdan öncə epiqrafını da seçir - "Мне отмщение и Аз воздам"... Roman yazıla-yazıla ideyası, hadisələr o qədər dəyişilir ki, bu epiqraf əsərə aidliyini itirir, amma müəllif ona toxunmur. Axı epiqraf təkcə yol göstərmək yox, həm də çaşdırmaq üçündü. Araşdırmaçılar epiqrafı çox çək-çevir ediblər, hətta onu da deyirlər ki, guya "Bibliya"dan götürülən bu misranı yazıçı "redaktə" edib, öz istədiyi kimi kodlaşdırıb. Daha sonra Tolstoy epiqrafı belə izah etdi: "İnsan özünə və başqalarına çox pisliklər edir, çünki zəif və günahkar insanlar başqalarını cəzalandırmaq hüququnu öz üzərlərinə götürüblər. Yalnız Allah cəzalandırır, özü insanın vasitəsilə".

Belə çıxır ki, müəllif insan vasitəsilə cəzadan danışmaq istəyirmiş. Və zəiflərin, günahkarların başqalarının taleyini müəyyənləşdirmək, qınamaq, yarğılamaq kimi riyakar xüsusiyyətini anlatmaq imiş niyyəti. Yəni qadın-kişi, onlar arasındakı sevgi, qısqanclıq, ehtiras, əzab, ayrılıq Tolstoyu düşündürmürdü. Onun fikrincə, zadəgan cəmiyyəti kütlənin maariflənməsi, yaxşı yaşaması və işığa çıxması üçün çalışmalıdı, amma tam əksinədir. Ona görə müəllif harınlamış bir mühit, aşağılardan xəbəri olmayan və onları veclərinə almayan üst təbəqə və bunların içərisində başını itirmiş qadın qəhrəmanı öz üsulları ilə "cəzalandırmaq" üçün yazırdı romanı.

Tolstoyşünaslar yazıçının saysız-hesabsız əlyazmalarını araşdıranda onu da aşkar ediblər ki, əvvəlcə əsərin adı "Молодец, баба" ("Afərin, arvad") imiş, əsas qəhrəmanın da adı Tatyana, sonralar Nana (Anastasiya), ən sonda isə Anna olur...

Uzun müddət bu ideyanı özüylə gəzdirən Lev Nikolayeviç, nəhayət, bir gün Puşkinin "Belkin povestləri" və "Kapitan qızı" əsərlərini, ümumiyyətlə nəsrini vərəqləyir... Onun "Qonaqlar bağa yığışırdılar..." cümləsindən od götürüb - "Oblonskilərin evində hər şey qarışmışdı..." yazır və bu da romanın ilk cümləsi olur. Yeni redaktələrdə bu cümlə xoşbəxt və bədbəxt ailələrin fərqi haqqında fikirlərdən sonraya keçir, amma hər halda, əsərin başlanğıc nöqtəsi məhz "qarışıqlıqdı"... Bəli, deyilən kimi, müasir roman, əslində, "müasir xaos" haqqında idi; Xeyir və Şərin mübarizəsi və bu dartışmada yaranan xaos idi ön planda.

Amma necəsə Annanın sevgisi üstün gəldi, bir yandan da yazıçının "Russkiy vestnik" ilə razılaşması... Roman hissələrlə çap olunur və oxucular maraqla növbəti bölümləri gözləyirlər. Beləliklə, zamanla nəfəs-nəfəsə yaranan, doğulan əsər, sanki bir təbiət hadisəsi - bulaq suyu kimi öz yolunu, axarını tapır... Qadınsevməz Tolstoy bölümdən-bölümə keçdikcə - "Bu arvad bezdirdi məni" deyir Anna haqda. Elə mühitdə də roman barəsində təzadlı fikirlər səsləndirilir. Saltıkov-Şedrin yazır: "Yalnız cinsi ehtiraslar üzərində roman yazmağın mümkünlüyünü təsəvvür etmək çətindi. Gözünün önündə səssiz-sözsüz kişi fiquru Vronskini görmək dəhşətdi. Məncə, bu, alçaqlıq və mənəviyyatsızlıqdı". Şedrin daha sərt ifadə işlədib "İnək romanı" adlandırır, hətta əsəri, Nekrasov isə yazıçını birbaşalıqda, "qadın anadırsa, aşiq olmaq yasaqdı" yarlığında günahlandırırdı. Lakin sadə oxucuların Annaya sevgisi, həsrətlə əsərin ardını gözləmələri yazıçını həvəsləndirir və son bölümlərə doğru bu söz-söhbətlər də çəkilib gedir. Və Tolstoy özü də qəhrəmanını sevməyə başlayır, ağlaya-ağlaya yazır onun son anlarını...

Tolstoyu Annaya qarşı qəddarlıqla davrandığına, onu "qatarın altında ölməyə məcbur etdiyinə" görə dəfələrlə ittiham da edirdilər. Yazıçı belə cavab verirdi: "Puşkin deyir: "Təsəvvür edirsiniz, Tatyana necə bir hoqqa çıxardı, evləndi e, bunu ondan heç gözləmirdim". Anna haqqında da eyni şeyi deyə bilərəm. Qəhrəmanlarım real həyatda etməli olduqlarını edirlər, mənim istədiklərimi yox".

Bəli, bu ürəyi istəyən kimi yaşayan və öz seçdiyi məqamda, qərar verdiyi anda ölümə atılan Anna Karenina yüz ildən çoxdur ki, dünyanın az qala bütün dillərində sevilir, oxunur, təbliğ edilir. Əlbəttə, Dostoyevskinin bu əsərdən sonra Tolstoya "Sənət Tanrısı" deməsi romanın sənətkarlıq xüsusiyyətləri baxımından səviyyəsini dəqiq ifadə edir. Və hər il keçirilən müxtəlif sorğularda dəfələrlə, məhz bu əsər bütün zamanların ən gözəl romanı seçilib.

Oxuduqca adama elə gəlir ki, çağdaş dünya ədəbiyyatını yönləndirən bir çox cərəyanlar elə bu romandan çıxıb. Mən indi ensiklopediya açıb termin yağışına tutmayacam heç kəsi. Amma bircə Annanın vağzala getdiyi məqamda düşüncə axınının necə yazılması çox şeyi deyir... Coys və Prust belə şüur axını vasitəsilə XX əsrin əvvəllərində yazacaqlar...

İndi isə XIX əsrdi və Tolstoyun qəhrəmanı Anna ərinin səliqəli münasibətinə, ailəsində sülhün, əminamanlığın varlığına baxmayaraq aşiq olub. Özü də yüksək zümrədən olan hərbçi Knyaz Vronskiyə. Annanın əri də öz zəhməti ilə üst təbəqəyə yüksəlmiş dövlət xadimidir. İntəhası ən böyük problem ailəsindəki anlaşılmazlıqları, hətta Annanın haqqında gedən söz-söhbətləri görməzdən gəlməsidi. Nəticədə nə baş verir? Anna Vronskinin onu qazanmaq, özünə ram etmək cəhdlərinə heç bir müqavimət göstərmir. Hətta şıltaq Vronskinin Annaya marağı ilk vaxtlar dostları tərəfindən zarafat mövzusu kimi müzakirə olunsa da, sonradan hər şey ciddiləşir. Tolstoy özünəxas ustalıqla elə başlanğıcdan sonu simvollaşdırır; Anna ilə Vronskinin ilk tanışlığında qatar gözətçisinin relslər üzərinə yıxılıb ölməsi, sanki bu münasibətin lənətlənmiş olduğunu öncədən deyir. Həm də bu, Annanın təhtəlşüuru üçün variantdı, belə ölməyin mümkünlüyünə işarədir...

Anna evindən də gedir, Vronski üçün qız da dünyaya gətirir. Amma zamanla hisslər solur, ən azından Vronskinin duyğuları...

"Dəfələrlə o öz-özünə deyirdi ki, Annanın məhəbbəti onun üçün xoşbəxtlikdir; və budur, Anna həyatda hər şeyi məhəbbətdən üstün tutan bir qadın kimi onu sevir, amma buna baxmayaraq, Vronski Annanın arxasınca Moskvaya gəldiyi zamanlara nisbətən indi xoşbəxtlikdən daha çox uzaq idi. O vaxt Vronski özünü bədbəxt hiss edirdi, lakin xoşbəxtlik hələ qabaqdaydı; indisə o hiss edirdi ki, ən yaxşı xoşbəxtlik anları artıq arxada qalıb. O, Vronskinin ilk zamanlar gördüyü Anna deyildi. Həm mənəvi, həm fiziki cəhətdən dəyişilib xarab olmuşdu. Anna indi şişmişdi, enlənmişdi və indi aktrisa barədə danışarkən onun üzü kin və qəzəbdən eybəcər hala düşmüşdü. Vronski indi Annaya qopardığı bir çiçəyi soldurmuş və onu gözəlliyinə görə qoparıb məhv etdikdən sonra indi solğun çiçəkdə əvvəlki gözəlliyi güclə tanıyan bir adam kimi baxırdı".

Annanı bu yerə çatdıran ikiqat "terror" idi... Bir yandan mühitin basqısı, insanların ağıllarına gələn dedi-qoduları onun haqqında uydurması və ona əxlaqsız biri kimi baxması, digər tərəfdən, Vronskinin onun gözləntilərini doğrultmaması. Yazıçı məhz Annanın təkidi ilə italyan operasına baxmağa getdikləri məqamda reallıqla teatr tamaşasını-oyunu üz-üzə qoyur. Oynayan təkcə səhnədəkilər deyil, həm də Annanı ittiham edib özü ən murdar həyat yaşayan zaldakılardı... Arxa sıralardan onu söyənlər, atmaca ilə öz aralarında danışıb söz eşitdirənlər nə qədər istəsən! Bütün bunlara ancaq bir halda dözmək olardı, Vronski bütün qəlbi ilə sevsə və Annanı dimdiyindən qoymasaydı... Bu isə ayrı bir gücdü, sadəcə, ehtirasın diktəsi ilə bunu etmək mümkün deyil!

Tolstoy elə əsərin başlanğıcından xoşbəxt və bədbəxt ailələri müqayisə etməklə sevginin yalnız ailə dəyərlərinin olduğu yerdə sevinc gətirdiyini deyir və romanda ideyalarının əksini Levin adlı personajın vasitəsilə verirsə, epizodik bir qəhrəman Vronskinin dostu Serpuxovskinin də dilindən səsləndirir:

"Bir qadını sevmək və nəsə iş görmək çətin məsələdir. Bunun yalnız bir çarəsi var, heç bir çətinlik çəkmədən, rahatca sevmək üçün - yalnız evlənmək lazımdır. Bilmirəm bunu sənə necə başa salım, necə deyim, - bənzətmələrlə danışmağı sevən Serpuxovski dedi, - dayan, dayan! Məsələn, necə ola bilər ki, yük aparasan və əlinlə bir iş görə biləsən, bunu yalnız o zaman eləmək olar ki, apardığın yük sənin kürəyinə bağlanmış olsun - bu isə evlənməkdir. Mən də bunu evləndikdən sonra hiss etdim. Birdən-birə mənim əllərim boşaldı, sərbəst qaldı. Lakin evlənmədən bu yükü arxanca sürümək o deməkdir ki, əllərin həmişə dolu olacaq və sən heç bir şey edə bilməyəcəksən".

Məsələ də elə yük olmaqdadı... Qadın nə zaman gedir?! Özünü yük kimi hiss edəndə, sevinc gətirmədiyini görəndə... Və qadın getmək qərarı veribsə, heç nə onun qarşısını ala bilmir. Annanı da heç nə saxlaya bilməzdi. Hətta bəzən onu qızını sevməməkdə də günahlandırırlar. Mənə görə Annanın körpə balasını sevməyə zamanı da qalmadı. Və ədəbiyyatda da, real həyatda da hissləriylə yaşayan qadınları düşünəndə heç bir qohumluq bağlarının onları tutduğu yoldan çəkindirmədiyini görürük... Füzulinin Leylisini ana nəsihəti "ağıllandıra" bilərdimi, Cülyetta Romeonun öldüyünü görəndə başqa kimisə düşünərdimi, ya da Floberin Madam Bovarisindən ötrü kimin nə deyəcəyinin mənası vardımı?! Yox! İntəhası, Anna Tolstoyun "xoşbəxtlər haqlıdılar" ideyasını son məqama çatdıra bildi! Zirvədəykən getməlidi qadın! Ya da gedişi ilə zirvə olmalıdı!

"Anna Karenina" romanının ümumdünya uğurundan danışanda Tolstoyşünaslar bir məqamı da zarafatyana deyirlər: əslində, "Hərb və sülh" daha mükəmməldi, sadəcə, çoxları o həcmdə əsəri oxumağa cəsarət etmədiyi üçün Annanı seçirlər...

Beləliklə, vaxtım azdı... Gedim oxuyum, gələn dəfə danışarıq!

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 10 aprel.- S.13.