Qəşəm İsabəylinin
çağdaş dövr
uşaq şeirləri təhlil kontekstində
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində uşaq ədəbiyyatı
özünün zəngin tarixi, inkişafı ilə
seçilən və daim diqqət mərkəzində olan sahələrdəndir. Birbaşa gələcək
nəslin yetişməsində, şəxsiyyət kimi
formalaşmasında mühüm rolu olan uşaq ədəbiyyatı
daim bir çox tədqiqatçıların
araşdırdıqları, müəyyən təhlillər
apardıqları, nəzəriyyələr irəli
sürdükləri bir ədəbiyyat bölməsidir.
Sovet dövründə ilk əsərlərini qələmə
almağa başlayan Qəşəm İsabəyli
yaradıcılığının böyük hissəsi
müstəqillik illərinə təsadüf edir. Çağdaş dövrdə
də uşaqlar üçün müxtəlif poeziya
nümunələrini yaradan sənətkarlar içərisində
Qəşəm İsabəylinin yaradıcılığı xüsusi tədqiqata layiqdir.
Şairin şeirlərində Vətən
anlayışı aparıcı mövqe tutsa da, uşaq
psixologiyasına dərindən bələd olması
yaradıcılığının bununla məhdudlaşmadığını
deməyə əsas verir. O, bir çox mövzulara müraciət
etmişdir. Vətən haqqında
yazılmış "Vətən, yəni biz..."
şeirində şair bu sözə elə açıqlama
verir ki, bu üsulla balaca oxuculara "Vətən nədir?"
sualına cavab tapmaqda yardımçı olur. Aydındır ki, uşaqlara yalnız obrazlı ifadələrlə
"Vətəni sevək, onu qoruyaq, Vətən yolunda
canımızdan keçək" desək, uşaq bu
sözün məna yükünü anlamayacaq, bizlər
üçün Vətən nəyi ifadə edir bilməyəcək.
Məhz bunu düşünən şair adıçəkilən
şeirdə balacaların anlayacağı dillə
sözü hecalara ayırır, hər hecanın mənasını
açır və bu yolla Vətənin müqəddəsliyini,
bölünməzliyini, doğmalığını izah etməyə
çalışır:
Böldüm
hecaya "Vətən"i - "Və - Tən",
Nə deməkdi "Və", nə deməkdi "Tən"?
Bağlayıcıdır
"Və", dərslikdə var,
Min fikri, sözü açar, bağlayar.
Bəs
"Tən"?
"Tən
- bədən",
"Tən
- düz",
"Tən
- yarı -
Hansı uyardı bu mənaların?!
Əlbəttə,
"Yar"ı,
"Yarı",
yəni "Tən",
Eləysə onda nədir bəs "Vətən"?
...Vətən,
yəni biz - bir qəlbdə - canı...
Güneyli,
Quzeyli Azərbaycanım!
Müəllif
bu şeirlə demək istəyir ki, Vətənimiz iki yerə
parçalanıb, ona görə də "Tən və tən"
olmalıykən "vətən" olub.
Qəşəm İsabəylinin şeirlərində təbiət
təsvirləri, onlara uyğun bənzətmələr
çoxdur.
"Ədəbiyyat qəzeti"nin ötən
ilin iyun ayında çap olunmuş "Qış, yaz,
yay" şeiri maraqlı süjet xəttinə malikdir. Şeirin lirik qəhrəmanı babasını,
atasını və özünü ilin müxtəlif fəsillərinə
bənzədir. Bu bənzətmə
onların - babanın, atanın və nəvənin xarakterini
açır. Baba sərtdi, ata yumşaqdı, nəvə
dəcəl... Baba ki, səbirsizdi, nəvənin
hay-harayına dözmür, hirslənir, yəni
"qış qarlayıb, soyuq məni vuranda, Günəş
doğur başım üstə o anda". Bir sözlə,
ata nəvəni danlaqdan, qulaqburmasından xilas edir:
Üç
fəsil yaşayıram
Gündə mən.
Biri
qış,
Biri
yaydı,
Biri yaz -
İçində mən.
Babam - qar
- yağışlı qış...
Atam - al
günəşli yay...
Mən də ki, yaz - hay-haray.
Qış
qarlayıb,
Soyuq məni
vuranda,
Günəş
doğur
Başım üstə o anda.
Şeirdə müəllif bu bənzətmələri
yaratmaqla həm uşaqların təfəkkürünün
çalışmasına xidmət etmiş olur, həm də
onların mənəvi aləminin zənginləşməsinə
şərait yaradır. Şairin şeirlərində təbiət qüvvələrinə
aid nümunələr çoxdur: "Qar", "Günəş",
"Külək", "Bulud" və s. "Ay qar",
"Ay qış" şeirlərində, sanki qarın gəlişini
səbirsizliklə gözləyən uşağın səsini,
çağırışlarını duyuruq.
Qəşəm İsabəyli poeziyasında incə bir
yumor, gülüş xarakterikdi. "Yalan"
şeirində xoruzu nallayan lirik qəhrəman onunla
Şahdağa yola düşür, yolda nalı
düşdüyündən qırt toyuqlar ona
gülüşür və nəhayət, şeirin sonunda məlum
olur ki, bu nəql olunan hadisələr nağıl imiş.
Şairin yaradıcılığını geniş təhlil
edən Aysel Xəlilova müəllifə həsr edilmiş
monoqrafiyasında bu barədə yazır: "Elələri
var ki, yumoru elə qəliz ifadələr, süjetlər
arasından keçirirlər ki, adamın onu duymağa
halı da qalmır. Nə yaxşı ki, Qəşəm
İsabəyli sözün qədrini bilən,
yığcamlığa fikir verən şairlərimizdəndir".
Uşaq ədəbiyyatı nümunələri yaradan
yazıçı uşaqların psixologiyasını,
onların yaş səviyyəsini nəzərə
almalıdır. Bu barədə Zahid Xəlil və Füzuli Əsgərli
"Uşaq ədəbiyyatı" dərsliyində
yazır: "Uşaq əsəri yaratmaq üçün sənətkardan
böyük bir məharət tələb olunur. Uşaq ədəbiyyatı nümunələri
özünün forma yığcamlığı, məzmun
aydınlığı, dil sadəliyi, axıcılıq,
oynaqlıq və ahəngdarlığı baxımından
böyüklər üçün yazılan ədəbiyyatdan
fərqlənir. Həmçinin, bu ədəbiyyatda
obrazlı ifadələrdən gen-bol istifadə etmək məqbul
sayılmır". Şairin şeirlərində
gözəgörünməz bir sehr, uşaqları
özünə cəlb edən bir mərhəmət,
doğmalıq hissi hökm sürür, bu da uşaqların qəlbini
rövnəqləndirir, onları ədalətli, ləyaqətli
bir insan kimi yetişdirmək üçün tərbiyələndirir:
Dağa-daşa
qar ələnib,
Evdə bülbül xəstələnib.
Qar
alında yeyir yalı,
Köpək gəzir ayaqyalın.
Çöldə
yatır il uzunu,
Almayır
da yuxusunu...
Bu barədə Xanım Mustafayevanın da maraqlı
mülahizələri var. O yazır ki, "nağıllarda
xalqın məişəti, düşüncəsi, etnik ənənələri
qorunub saxlanılır. Nağıllarda zülmə, ədalətsizliyə
qarşı mübarizə hissi çox güclüdür.
Burada xeyirlə şərin mübarizəsi bir
qayda olaraq xeyrin qələbəsi ilə bitir". Bu fikirdən yola çıxaraq deyə bilərik
ki, Qəşəm İsabəyli də yüksək bəşəri
ideyaları, daim xeyirli, işıqlı gələcəyi
uşaqlara arzuladığından məhz bu janra müraciət
etmişdir.
Şairin
"Əlifba krossvord" şeirində tapmaca formasında
yazılmış şeirlər uşaqların zehni qabiliyyətlərini
yoxlamaq, inkişaf etdirmək məqsədi
daşıyır.
Boğazdan
aşağıdır,
Amma bəladır başa.
Bizi əsir
eləyib,
Salıbdır dağa, daşa.
***
Bal
deyil, ancaq "balı"ı
Keçiribdir başa o.
Xırda-xırda
doğranıb,
Qat-qatılar aşa o.
Qəşəm İsabəylinin şeirlərində
hadisə və predmetlərə uşaq təfəkkürü
ilə yanaşmaq, onların mövqeyindən münasibət
bildirmək aparıcı xətt olaraq qalır. Adətən,
uşaq şairlərinin çoxu təbiət
mövzularına üstünlük verir. Təbiət
təsvirlərinə müraciət edən, onu uşaqlara
sevdirməyi, qorumağı, gözəlliyini dərk etdirməyi
missiya kimi seçən yazıçılar uşaqlar
üçün böyük xidmət göstərirlər.
Lakin çağdaş uşaq şeirlərində əsas tələblər
məzmunun müasirliyi, idrak imkanlarına uyğun sadə dil
və üslub xüsusiyyətləri olduğundan
yazıçılar bu istiqamətdən
çıxış etməli və buna uyğun əsərlər
ərsəyə gətirməlidirlər. Qəşəm
İsabəylinin "Zeynəb cığalçılıq
edir", "Şəm-Şəmin şikayəti",
"Kimi çox istəyirsən",
"İldırım", "Külək",
"Küçük və Çaqqal",
"Şirni-quş" şeirlərində yuxarıda
sadaladığımız keyfiyyətləri aydın sezmək
mümkündür:
Çaqqallar
Ulaşır
çöldə çaqqallar,
Evdə Zeynəbi qorxudur.
Çaqqalları
qorxutmaqçun
Zeynəb
gah it şəkli çəkir,
Gah yazığı gəlir - pozur.
Qəşəm İsabəylinin "Zeynəb
cığalçılıq edir" silsilə şeirlərində
Zeynəb dəcəl, sözəbaxmaz uşaq kimi xarakterizə
olunur. O,
sözə baxmır, valideynlərinin dediklərinə əməl
etmir. Müəllif sxematik şəkildə məsləhət
vermir, Zeynəbin timsalında uşaqları mənfi keyfiyyətlərdən
uzaq etməyə çalışır:
Zeynəb
cığalçılıq edir,
Guya bizə acıq edir.
Yeməyi
vaxtında yemir,
Yeməyən vaxtlarda yeyir.
Durmağın
vaxtında durmur,
Durmayan vaxtlarda durur.
Yatmağın
vaxtında yatmır,
Yatmayan vaxtlarda yatır.
Üstünü
örtürsən - açır,
Üstünü açırsan - örtür.
Guya bizə
acıq edir,
Zeynəb cığalçılıq edir.
Bu şeirdə işlənən qafiyələnmiş
sözlər bir-birilə uyum təşkil etdiyindən
uşaqların əzbərləməsi zamanı onların
dil və nitq qabiliyyətinin daha da təkmilləşməsinə
imkan yaradır.
"Bərəkət" şeirində
babasının bir parça çörəkdən
ötrü torpağa əyilməsinin sirrini başa
düşməyə çalışan uşaq
yavaş-yavaş bəzi həqiqətləri dərk edir. Çörəyin
ağır zəhmətlə hesabına başa gəldiyini
ona öyrədən baba sayəsində nəvə onun
müqəddəsliyini dərk edir:
Gün
yuvalandı, durma,
Yer havalandı, durma.
Əz
daşı, kəltəni, əz,
Əz bala, yer təni əz.
Əzməsən,
əzər dəni,
Səp yerə sən zər dəni.
Yerə bərəkət
ensin,
Təndirin tüstülənsin.
Ümumiyyətlə, Qəşəm İsabəyli
yaradıcılığı haqqında əminliklə deyə
bilərik ki, şairin müraciət etdiyi hər bir mövzu
gələcəyimiz olan uşaqların mənəviyyatca
sağlam, yetkin şəkildə yetişməsinə,
onların bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına xidmət
edir.
Eyni zamanda Qəşəm İsabəyli uşaqların istər zehni inkişafına təsir edən, istərsə də nitqinin təkmilləşməsinə xidmət edən bir-birindən maraqlı ədəbi nümunələr ortaya qoymağa nail olur. Bu da müasir dövrümüzdə uşaq ədəbiyyatı sahəsində daim ardıcıl fəaliyyət göstərən şairin öz yaradıcılıq dəst-xəttinə də sadiqliyini deməyə əsas verir.
Gülnar
QƏMBƏROVA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 17 aprel.- S.26.