Bütün hallarda sülh

“Vəziyyət ruscadır”

X yazı

Yazıçılar İttifaqı Tula bölməsinin rəhbəri hesabat verir; əgər inqilabdan əvvəlki illərdə əyalətin cəmisi bircə yazıçısı - qraf Tolstoy vardısa, indi yüzlərlə əli qələm tutanımız var. Ani bir sükutdan sonra salon gülüşlərə qərq olur. O vaxt hər şey planla imiş, hansısa rəqəmləri aşmaq da balaca bir "kətil" tutandan ən yüksək vəzifə sahiblərinə qədər hamı üçün hədəf imiş. Özü də bütün müqayisələr ya inqilabdan, ya da I Dünya müharibəsindən öncələrlə aparılırdı; niyyət Sovet İttifaqının yaranmasının necə böyük uğur, sevinc, xoşbəxtlik olduğunu aşılamaq idi. Bütün rəqəmlər, rəqəmlər deyirəm ey sizə, bu məlum "həqiqəti" təsdiq edirdi. Axı heç elə şey olar ki, xalqın mənəvi, estetik tərbiyəsi bircə nəfərin ümidinə qalsın?! Biabırçılıqdı, sadəcə... Amma nədirsə, hökumət yüzlərlə işıqlı, ümidverən təptəzə yazıçıdan yox, elə o bircə adamdan yapışmışdı. Əsərlərində Çar rejiminin mənfiliklərini axtarıb, (ya da boynuna qoyub) "baxın, hətta Tolstoy da biz deyəni yazırmış" ideyasını kütlənin beyninə yeritmək də ayrıca bir metod idi. Axı bütün tələblərə, verilən normativlərə və təbliğ olunanlara baxmayaraq, yuxarıdakılar gerçək sənətin gücünü yaxşı bilirdilər. Özü də sadəcə gerçək sənətin yox, Tolstoy sənətinin... Ona görə rejimin yazıçıya münasibəti və ondan lazımi istiqamətdə istifadəsi elə Leninin özündən başladı. Vladimir İliç bir neçə məqaləsində Lev Nikolayeviç ideyalarının təzadlı olmasını tənqid etsə də, yazıçını nələrisə tam anlamamaqda, bütöv görməməkdə (Tolstoy ha!) günahlandırsa da, hər halda mətnlərinin faydasını da vurğulayırdı. "Tolstoy rus inqilabının güzgüsü kimi" məqaləsi bu cəhətdən xarakterikdir və deyim ki, Sovet gəncliyi 90 cildlik külliyyatı oxumaqdansa, elə bircə dahi rəhbərin yozumlarını öyrənib yazıçı haqda hər şeyi bildiklərinə əmin olurdular. Hökumət bu gəncliyin işini bir az da "yüngülləşdirmək" üçün yazıçının beşcildliyini "ziyanlı ədəbiyyat" (daha çox dini görüşlərinə görə) kimi kitabxanalardan yığışdırmışdı. Beləliklə, bir vaxt çardan böyük sayılan və nüfuzu etibarilə rəqibsiz olan yazıçının əsərləri belə-belə adamların əlində qalmışdı. Amma zaman və rejimlər sənətin gücü qarşısında heçdir... Dünya dəyişdikcə dəyişdi, vaxt necə gəldi uçmağı öyrəndi, texnika sənəti öz bapbalaca hissəsinə çevirməyi də bacardı. Beyinlər bir cümləlik, iki aforizmlik, üçcə statusluq oldu! Cild-cild əsərləri daha qısa kim şərh edə, anlada bildisə, oxucu da onu seçdi... Hətta qalın roman oxuyanlara dəli kimi baxılan zamana da yetişdik! Yetişdik - deyəndə ki, hələ XX əsrin əvvəllərində Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin oxumaq arzusu ilə yaşayan və Ukraynaya təhsil almağa gedən "Studentlər"i bir-birilə - "Amma sənə heyfim gəlir, istəmirəm Tolstoy kimi dəli olub, ayaqyalın çöllərə düşəsən", - deyə zarafatlaşırdılar. Özü də bunu əsərin qəhrəmanı Cəlal dini kitablar oxuyan Rüstəm bəyə deyirdi. Yəni yenə də dəlilik əlaməti çox oxumaqdı. Yüz il keçib və böyük məmnuniyyətlə "heç nə dəyişməyib" deyərdim, intəhası ildırım sürəti yığmış mənəvi aşınma zamanında bu, sadəcə yalançı təsəlli olar.

Çağdaş aydınlar kitab oxutmağın yollarını axtarırlar, həcmi göz qorxudan əsərlərə diqqət çəkmək üçün üsul gəzirlər. Və sənətin, sözün hökmranlığının sona yetməsini göstərən bütün bu pessimist ab-havanın içində ümid də var. İstənilən halda gerçək sənət böhranı adlamaq üçün yollar tapacaq. Elə Tolstoyun da "Hərb və sülh" romanını bu gözlə oxuyuram. Bütün sadaladığım çətinliklərə və göz önündə olan reallığa baxmayaraq, əsər aktuallığını itirmir. Rus ədəbiyyatşünasları bunu Tolstoyun rus cəmiyyətini, rus xarakterini və dəyişilməz reallığını ən dəqiq yazması ilə bağlayırlar. Amma biz ki rus deyilik, niyə hər cümləsində, hər səhifəsində tanış mənzərələr, simalar görürük?! Yazıçı bir tərəfdən tarixiliyi qoruyur, illərlə zəhmət çəkib qələmə aldığı mövzuya aid ən incə məqamları öyrənir, hər şeyi olduğu kimi, dəqiq faktlarla təsvir edir, amma digər tərəfdən də bütün zamanlar üçün dəyişilməyəcək məsələləri qabardır. Bir də sadəcə qarşıya qoyulan məqsəd yox, hansısa yuxarıdan tənzimlənən missiya daha həlledicidir. Lap əvvəldə niyyəti başqa imiş yazıçının. Özü bunu belə izah edir: "Qəhrəmanım ailəsi ilə birgə Rusiyaya qayıdan dekabrist olmalı idi. İstər-istəməz mən bu gündən 1825-ci ilə keçdim. Amma elə 1825-ci ildə də qəhrəmanım yetkin, ailəli bir adam idi. Onu anlamaq üçün mən onun gəncliyinə keçid etməli idim və bu cavanlıq 1812-ci il epoxasına təsadüf edirdi. Hərgah bizim təntənəmizin səbəbi təsadüfi deyildi, rus xalqının və ordusunun xarakteri bunun özəyi idi və bu xarakter uğursuzluqlar, məğlubiyyət dönəmində də daha parlaq ifadə olunmalı idi".

Özünə qarşı böyük tələbkarlıqla yanaşan yazıçı həmin o düşündüyü "Dekabristlər" romanını yazmadı. Daha doğrusu, o əsərin parçaları yarı-yarımçıq qaldı və bu tezislərdən yeni bir roman - "Hərb və sülh" yarandı. Xanımı Sofiya Andreyevna ilə birgə 8 dəfə üzünü köçürdüyü bu əsər müəllifin özünü də təngə gətirmişdi, amma Tolstoy həm də icraçı idi, missiyasını dərk edirdi. Bununla belə, əsərlərinə skeptik yanaşması da maraqlıdır, şair-memuarist Afanasi Fetə 1871-in yanvarında yazdığı məktubunda deyirdi: "Necə də xoşbəxtəm... söz yığını olan "Hərb..." kimi cəfəngiyat yazmayacam daha". 1908-ci il 6 dekabrda gündəlik qeydində belə bir cümlə var: "İnsanlar məni "Hərb və sülh" kimi boş şeylərə görə sevirlər, çünki bu onlar üçün çox vacib görünür...".

Müəllifin özünün bütün bu lehinə və əleyhinə fikirlərini analiz edib, əsəri anlamağa çalışanda bir qənaətə gəlmək olar: Tolstoyun niyyəti maarifləndirmək və işığa çıxarmaq idisə, müharibənin canlı şahidi kimi məhz döyüş meydanını məkan seçməsi təsadüfi deyildi. Burda "döyüş meydanı" ifadəsini bütün çoxmənalılığı ilə qəbul edə bilərik. Həm konkret bir müharibə, Napoleona qarşı döyüş, həm də ümumiyyətlə insanlığın mücadiləsi - böyük ya kiçik anlamda.

Lev Nikolayeviçin xarakter yaratmaq məharətindən danışanda ədəbiyyatşünaslar bir məqamı xüsusi qeyd edirlər: o heç vaxt uzun-uzun təsvirlərlə, hərtərəfli portret yaratmaqla qəhrəmanının necəliyindən danışmır, sadəcə gözlər, təbəssüm və əllərlə hər şeyi deyir, yaxud da insan hərəkətdədirsə, özü haqda düşünürsə, deməli, Tolstoyun adamıdır. "Hərb və sülh" qəhrəmanlarının içərisində isə müəllifə ən yaxın, həmçinin də hadisələrin mərkəzində olub yazıçı ideyalarını dilə gətirənlər Knyaz Andrey Balkonski və dostu Pyer Bezuxovdu.

Elə başlanğıcdan Anna Pavlovna salonundakı qəbulda Andrey Balkonski Napoleondan sitat gətirir, onun kitabxanasında ən sevdiyi əsər Yuli Sezarın Qalliyanın fəthi haqqındadır. Pyer Bezuxovla Knyaz Andreyin hər dialoqu insan və insanlığın gələcəyi haqqında mülahizələrlə doludur. Yəni Tolstoy həm öz ideyalarını, həm də ayrıca, azad şəxsiyyət kimi qəbul etdiyi qəhrəmanlarının düşüncələrini ümumiləşdirmək, oxucusuna çatdırmaq yolunda heç bir boşluq buraxmır. "Hərb və sülh" müharibəni bütün həqiqətlərin aşkar olması, insanın ən dərin və gizlin qatlarının üzə çıxarılması üçün ideal şərait kimi göstərir.

Əsərin əvvəlindən hələlik yalnız ailəsində xəyal qırıqlığı yaşayan Knyaz Andrey böyük idealların arxasınca getmək və bəlkə ilahi həqiqəti açmaq üçün hər şeyə hazırdır. Dostuna - evlənmə - deyir, emosional həyatı tutduğu yolda maneə hesab edir. Amma axı həyatın da, müharibənin də öz qanunları var. Tolstoy bu əsəri ilə sadəcə "napoleonizm" fəlsəfəsini yıxıb sürümür, həm də insanın tarix və təbiət qarşısında acizliyini göstərir; hamı bir nəfər üçün, bir nəfər də özü üçün... Bax bu, bütün zamanların ən böyük bəlasıdır. Və böyük ideyalara qurban gedən talelər yazıçının fəlsəfəsinə görə hədər ömürlərdir. Amma ayrı-ayrı insan bədbəxtlikləri birləşib bütöv xalqın ağrısını yaradır; ümumi bəla, ya da "fərdi" əzab - fərqi yoxdu. Tolstoyu haqlı çıxaran təkcə olmuşlar deyil, həm də qarşıda baş verəcəklərdi. Əgər tarixdə öz mifini yaratmaq üçün çalışan Napoleon bütün qeyri-adi gücünə, şəxsiyyətinə baxmayaraq yazıçının qaraladığı adamdısa, qarşıdakı Hitlerlər, Stalinlər bu "qaralamaların", həyəcan təbilinin necə vacib olduğunu təsdiqləyir...

Bütün günahlar müharibədədir. Yazıçı yüzlərlə real, canlı qəhrəmanın yer aldığı qalereyada, "insan mənzərələrində" məhz bu acı reallığı ifadə edir. Tarixi mövzuda yazdığı əsərin içərisində ən kiçik məişət detallarını da, insan duyğularının incəliklərini də göstərməkdən çəkinmir. Knyaz Andrey Balkonskini bütün xəyal qırıqlıqlarından, bədbinliklərdən keçirib dəli sevgiyə - Nataşa Rostovaya da çatdırır... Amma elə ən böyük ruh iflası məhz bu məqamdadı. Həyatdan küsmüş, gələcəyə ümidləri solmuş Andrey gənc, gözəl Nataşanın eşqlə, şövqlə dolu halından havalanır, elə ilk təmasdaca onu özünə bağlayır. Dedim axı bütün günahlar müharibədədir... Dinc vaxt olsaydı, Andrey Nataşanı qoyub getməzdi, o da başını itirib başqasına - Anatol Kuryaginə bel bağlamazdı. Atasının məsləhəti ilə sevgilisinə bir illik sınaq müddəti qoyan Andrey Balkonski dörd aydan sonra xəyanətlə üzləşir... Cəmisi dördcə ay gözləyə bilir Nataşa onu! Və Tolstoy mətninin, ideyalarının çoxqatlılığı, genişliyi, dərinliyi... Əgər Napoleonun, yaxud Kutuzovun, lap elə Çarın timsalında sözü ilə əməli, göstərdiyi, yaratdığı obrazla əsl siması üst-üstə düşməyən adamlar iri plandadırsa və bunların fonunda böyük ideyalarla yaşayan Balkonski rəğbət hissi oyadırsa oxucuda... Tolstoy bircə detalla - hər zaman səhvlərin bağışlanmasını vacib sayan Balkonskinin Nataşanı əfv etməməsi ilə bir az daha dərinə aparır düşüncəni! Demək ki, bütün düzgün sözlər və ideal formalar insan özü o vəziyyətlə üzləşənə qədər effektivdir. Pyer Bezuxov - bəs deyirdin bağışlamaq lazımdı?! - deyə soruşanda, Balkonskinin cavabı qısa olur: lazımdı, amma mən bunu edə bilmirəm. Və yazıçı yenə də öz qəhrəmanına şans verir, özünə sadiq qalması üçün şərait yaradır. Balkonski Nataşanı yolundan sapdırmış, aldatmış Anatol Kuryagini duelə dəvət etmək üçün döyüşə gedir, amma o məqamda fikrindən daşınır. Austerlits döyüşündə ağır zərbə alan qəhrəman başı üstündə səmanı görəndə, Borodinoda ölümcül yaralananda və son günlərində Nataşanı bağışlayanda Tolstoyun insan və insanlığın xilası üçün düşündükləri oxucuya açılır. Əsərin sonuna əlavə etdiyi uzun-uzun didaktik parçalarda yox, məhz bu məqamda, bu anda...

"Hərb və sülh" haqqında çox yazılıb... Əsər haqqında təzadlı fikirlər lap çoxdur. Amma mənə görə hər kəsin öz "hərb və sülh"ü ola bilər; yaşın, ovqatın, zamanın və zəmanənin təsiri ilə... Bu mənada məhz indidən baxanda Balkonskinin olmazın çətinliklərdən keçib hələ üstəgəl, ölüm havası ilə sınağa çəkilməsi təsirlidir... Çünki insanın bütün varlığını, necəliyini üzə çıxaran məqam elə budur, ölüm anıdır. Bu anın sənətin əsas obyektlərindən biri olması da təsadüfi deyil... Elə Tolstoy özü də qəhrəmanlarını ölüm, yaxud son təhlükəsi ilə üz-üzə qoymağı, müşahidə etməyi sevirdi! Təkcə Tolstoymu?! Bu haqda gələn yazıda...

Pərvin

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 24 aprel.- S.12.