Dan yerinə çapıb gedən atlar

Bircə şeir yazmaq üçün dünyaya gələn şair yüzlərlə səhifə qaralasa da, o bircə şeirin bir-iki misrasını bəlkə yazar, ya yazmaz. Ya arada o arzusu yaddan çıxar, yollarda qalar və geri dönüb onun qanadlarının necə qırıldığını görmək istəməz. Əgər o bircə arzu - bircə mətn yazmaq eşqi anında baş tutsaydı, dünyada həsrət də olmazdı, bəzi şeylərin düşünülə bilsə də, heç zaman yazılmayacağını bilməzdik. Bu mənada hər bir poetik yaradıcılıq, bütövlükdə poeziya yazılandan artıq yazılması mümkün olmayan şeylərə işarədən başqa bir şey deyildir, bütün bunları unutdurmaq üçün həmin axar-baxarlı yaradıcılığın içi ən müxtəlif, ağla gələn və gəlməyən nəsnələrlə aşıb-daşar, sona qədər, son dayanacağa qədər bir şeyi unutdurmaq onu boyaboy, tam olaraq görüntüləməyə xidmət edir. Poeziya tarixi dünyadan gənc yaşında köçən ismlərlə doludur, indiyə qədər bu məsələdən nə qədər yazılsa da, elə o yazılması mümkünsüz mətləblər kimi bu məsələ də açıq qalmış, səbəbin kökünə getməyi kimsə düşünməmişdir.

Gənc yaşında dünyadan köçən şairlərin böyük əksəriyyəti naturaca dəli-dolu, qızğın temperamentli, daxilən müdrik və ahıl təsir bağışlayırlar. Çünki gənc yaşında bəzi şeyləri duyub fəhm etmək ömrə bədəl bir şeydir, duyduğun şeyin içindən silkinib çıxmaq və heç nə olmamış kimi yoluna davam etmək çox-çox müşkül məsələdir. Bəzi şairləri fəhm edilən mətləblər, bəzilərini mühit, repressiya, zamanın ağırlığı qocaltdı və gənc yaşında dünyadan apardı. Birincilərdə, yəni çox nadir halda insanın duyğu orqanlarının tuta bildiyi mətləbləri icad edən şairlərdə müdriklik elə uşaq sadəlövhlüyü, uşaq uzaqgörənliyidir...

Vaxtilə dənizdə "yoxa çıxan" İsmayıl - professor Tofiq Hacıyevin oğlu və kitabları ölümündən sonra nəşr edilən Faiq İsmayılov da bu sıradadır. Hər şey nazilib-incələn xətlər - ürək kardioqrammasındakı xətlər kimi gözlərin önündən sayrışıb keçir, sən ancaq bu şəkli görə bilərsən, arada dilini bilməyəcəyin zaman dayanıb, amansız və qarışıq...

Faiqin əksər mətnləri miniatür biçimlidir, o, yalnız bu anda, anın bu kəsimində duyub-fəhm etdiyini yazır və buna görə də onun şeirlərindəki, mətnin canındakı həssaslıq səni heyrətləndirir, yəni bu tipli poeziya Tanrının icad etdiyi, amma hələ heç kəsin danışmadığı dil kimidir, ilk dəfə əlini vursan yox, nəfəsini versən səslənib qeybə çəkilər...

"Dünyada payızdı" şeiri var. Ağac. Payız. Yarpaqlar bir-bir, iki-bir tökülür. Addım atmağa yer yoxdu, sənə pəncərədən baxmaq qalır. Dünyanın bu görünüşü daha tutqun mənzərələr doğurur. Cansız budaqların rəngi qaralıb, budaqlar sanki səmaya, göyün yeddinci qatına mıxlanıb, ağaclarsa çarmıxa çəkilib. Bircə misra qalır deməyə: mələklər hardadı qeybə aparsın. Daha sonra:

Payıza baxıram pəncərələrdən,

yarpaqlar hamısı

ürək şəklində.

Saralmış ürəklər,

solmuş ürəklər

son dəfə xırıldar

əgər tapdasan...

Kitabda şeirlərin düzülüşü elədir ki, hər bir mətn o birini tamamlayır, mətnlər sanki hecalanaraq gücünü, içindəki sirri o biri səhifədəki mətnə verir və burdan sonra qədər. Yan-yanaşı iki şeirdə iki assosiasiya, iki tərz, yəni ifadə üsulu: biri ürəyə daman hissin metaforaya çevrilib şeir dilində ifadə olunması, ikincisi - hissiyyat o qədər dəqiq və həm də qeyri-müəyyəndir ki, bu ikisinin anidən qovuşduğu məqam rastına çıxan bütün əşyaları tam olaraq göstərir, deyəndə ki, "misralarım şoranlıq otu kimi // qırıq-qırıq", yaxud "misralarım quş balası kimi // yoluq-yoluq" sən bu nəsnələrin anidən gəlib, anidən yox olacaqlarını da dərhal anlayırsan. Məna heç yerdən, heç bir müqayisə və toqquşmadan hasil olmur, insanın içindən doğur və misralar arasına dolur, illər keçdikcə o "aralıq məsafə" sıxlaşdıqca sıxlaşır ki, nəzərdə tutulan "günəş" doğsun, nəğmə oxunsun, - deyə və sair.

Bəzən sanki fırça, sadəcə, kətanın üstüylə, ona toxunmadan hərəkət edir, fırlanır, baxıb görsən elə biləcəksən nəsə çəkməkdən yorulub, ancaq çəkildiyi anda qəlbindən düşən bir damcı boya bunun hələ başlanğıc olduğunu bildirir, yəni bütün başlanğıclar, poeziyada yeni şeylər deyə bilmək istəyi yorğunluğun son anından başlar. "Bənövşə" şeirində olduğu kimi. Şeirdə məzmun anidən tamamlanır, oxuyanda bilirsən kətan üzərində cızılan nədir: quş şəkli, lələk, bənövşə və sair, ancaq bu proses poetik ana dönüşəndə həmin məzmun pozulur, sən o metafizik anın içiylə gedən, şütüyən bir ömrü düşünürsən və ordan çıxmaq imkanı olmur. Şeirlərində belə bir obraz da var, içimdən bir at çapır və onun nallarının torpağa dəyib çıxardığı səsi eşidirəm və bunu məndən başqa kimsə bilməz, bu, dəqiq ifadədir, sənin içində dolub şeirə dönüşən, bədii mətnə çevrilən nəsnəni səndən başqa onlarca, yüzlərlə insan bilirsə, bu, artıq bədii mətn deyildir, sadəcə, sözdür, ifadədir, çünki hamınındır.

Torpağın altında dözə bilmədin,

Ah çəkdin, ahından torpaq söküldü.

İstəyin, diləyin özgəydi sənin,

Baxdın bu dünyaya, belin büküldü.

Bu dördlükdə, dörd misrada bənövşə dəqiq rəsm edilib, ancaq bu, yəni dəqiq cızılan rəsm hələ şeir demək deyildir, şeir - bütün səslərin, səs və küylərin əvvəlcə bir küncə sıxılıb hörümçək toru yaratmasından və sadəcə bir nəğməlik pıçıltıya çevriləndən sonrakı həyatıdır və bu da oxucunun qəlbində yaşanır, orda bilinir, Jak Derrida bu mənada əbəs yerə demirdi ki, şeir - ürəyi kəşf etmək, qəlbə yiyələnmək, könülü sözə çevriməkdir.

Bu bucaqdan baxanda bəzi şeirlər, sadəcə, bənzətmələrə görə yazılar (o anda ürəyin artan, çoxalan və becidləşən döyüntüləri də səni o metaforanın rəsmini çəkməyə itələyər, sənin boyun əyməkdən başqa çarən və xilas yolun qalmaz, sonra bu inadın yazacağın mətnin məsamələri arasındakı "normadan artıq" küyü qovmaq olduğunu anlarsan...), onu şeirə çevirib rahat olarsan və elə bəlkə də həmin rahatlıqda bunun poeziya olmadığını anlarsan, ancaq bəzi, bəlkə də bu dünyada tək-tük şeirlərdə şairin getdiyi yoldan, mətnə naxış kimi saldığı bənzətmələrdən xəbəri olmaz, üstündən illər keçsə də, çünki mükəmməl poetik nümunələrdə bədii mətnin yaranma anını özündə əks etdirən metafora hər baxanda özünü bildirməz, arxa pərdədən, kadr arxasından deyilən sözlərə bənzər. Elə Faiqin işlətdiyi obrazlar kimi, onlardan tez-tez rastlananı iynədir (daha sonra: ağac, yarpaq, budaq, yağış, külək...). Bu tipli şeirlərdə yuxarıda poeziya haqqında deyilən fikir də özünü göstərə bilir, yəni "varlıq" elə "yoxluq" qiyafəsinə bürünür.

Biz xoşbəxtliyi

həmişə çıraqla gəzmişik.

Guya xoşbəxtlik iynədir,

düşüb samanlığa...

Xoşbəxtlik çiyinlərimizə

qonanda heç bilməmişik!

Şeir, bədii mətn ümumidən başlanğıc götürüb son nöqtəsi və hüceyrəsinə qədər fərdiləşən, son dərəcə intim bir nəsnəyə çevriləndir, bu mənada onu özününküləşdirmək, ordakı bəzi tapıntı və hissləri oğurlamaq istəyən gərək bütün mətni götürsün, bu, bir növ əks edilən hiss və duyğuların içinə kömülən, onlardan ayrılması mümkün olmayan nəsnədir. Oğurlana bilən misra, deyim, metafora hələ şeir, poeziya halına düşməmiş şeylərdir.

Hələ şirinliyi

pətək balına bənzədirlər,

insan dilinə yox.

Hələ təmizliyi

dağ çiçəyinə bənzədirlər,

insan gözlərinə yox.

Hələ kövrəkliyi

kəpənək qanadına bənzədirlər,

insan ürəyinə yox...

Faiqin şeirlərində yönlər, ifadə üsulları çoxqatlı və rəngarəngdir - son nöqtəsinə qədər gördüyünü görmədiyi kimi də yaza bilir, içi mənalarla dolu nəsnələrin arxasındakı, böyür-başındakı "mənasız" şeylərdən də bəhs edə bilir...

Mən heç zaman həyatdan çox gənc yaşında köçən şair və yazıçı, ümumən, qələm adamı haqqında "yaşasaydı..." sözünü yazmıram, çünki yaxşı, gözəl sənət nümunəsində, bədii mətndə əslində nə başlanğıc, nə son var, Jak Derridanın dediyi kimi, yazılan hər bir mətn özündən sonra gələcək digər mətnlər üçün bitib-tükənməyən ön söz rolunu oynayır (ən sonuncu, uçurumun kənarındakı ümid halqası...) və bundan qeyri bir şey düşünməyin.

Bunu belə izah edək. Antik fəlsəfədə "aporiya" adlı bir anlayış var. Aporiya - konkret müşahidə və təcrübə ilə onları fikrən analiz etmək arasındakı ziddiyyətdən doğan, çətin həll edilən, yaxud heç bir həll üsuluna yatmayan problemdir. Biz hər hansı şeiri təhlil etmək istəyəndə buna "asanca" nail oluruq, ancaq prosesin içində bunun heç də belə olmadığını da hiss edirik və yazdıqlarımızın artıq olduğunu fəhm edirik. Bu, bədii mətnlərin təhlilində "başgicəlləndirici" hallardan başlıcasıdır.

İnsanın, gənc bir insanın həyatından bir məqam alına bilər: gəncliyində bütün sevən, vurulan, bir ayüzülünün vüsalı üçün dəli olan hər kəs şeir yazar, ancaq... Jak Derrida poeziya və sevgi, ölüm və həyat... çevrəsini düşünərək aşağıdakı sətirləri yazmışdı: "Sevirsiniz - bunu həmişə tək halda düşünün, bu, heç də ümumən şeirlə bağlı bir şey deyildir, əgər belə olsaydı, hərflər hardansa gəlib ağ vərəqə doluşar və siz bircə sözlə (bir ovuc hərflə...) bunu deyə, danışa bilərdiniz. Ancaq bizim sevgimiz ismlərə (adlara) və sözlərə sığmaz. Hər şeydən əvvəl o özünü tarlalara, yollara səpələr, yəni dilin sərhədlərindən kənara çıxar. Ancaq haçansa, hansı şəraitdəsə qıvrıldığında, öz içinə yumaq kimi çəkildiyində, bir anın dəhşətində bir dilə geri dönsə belə, səni həmişəkindən daha böyük təhlükəyə atar: özünü qoruduğunu zənn etdiyində özünü biryolluq qeyb edərsən... Mən ürəyi icad edənə, qəlbi, könlü "oxudana" şeir deyirəm...". Faiq də bunlardan xəbərsiz deyirdi: Oturmuşam // Ay işığının // ot ətrinin // böcək nəğməsinin içində // Qu tükütək yüngüləm // Heç bilmirəm // nə var, nə yox // Ay işığının // ot ətrinin // böcək nəğməsinin çölündə...

Sözlər, cümlələr dağılıb gedir, pıçıltısa bir ömrə sığmır, dilə sığmır, onun sərhədlərindən kənarda yaşayır, sən istənilən təsadüfdə onun hənirini hiss edərsən. Faiqin üslubundakı yığcamlıq, daha doğrusu, mətləbi həmin o dildən dışarıdakı pıçıltıya çevrirmək cəhdi bəzən impressionist cizgilərin sıxlaşmasına səbəb olur, hissiyyatı bu şəkildə vermək, ötürmək üsulu poetik mətni prozaik olanla sərhəddə yerləşdirir, bu isə məhz poetizmin ən parlaq şəkildə duyulmasına şərait yaradırdı. Söz olmaq üçün səs və hecaların ayaq açıb yeridiyini hiss edərsən... Arxa planda hisslərin birləşmək, nəyisə tam ifadə edə bilmək anlamında bütünləşmək cəhdləri də "sürət" (şeirdə sağa-sola şütümək...) və "yorğunluq" obrazlarının - iki əks anlayışın yaratdığı duyum mətni bir deyimə çevirir. Həmin ilahi pıçıltının qonşuluğunda...

Gecəni yükləyib vaqonlara

qatarlar şütüyür sağa-sola.

Qatarlar gecəni aparır,

Qayıda sabahla.

Gecə də qurtarmır

Qatarlar yorulacaq, vallah...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 7 avqust.- S.5.