Ölüm
ayrılıq deyil...
Camal Yusifzadənin
80 illiyinə
"Camal Yusifzadə kimdir? Bilmirəm. Cavandır, ya oturuşmuşdur? Bilmirəm.
Çoxdandır yazır, ya onun ilk şeiridir?
Bilmirəm. Bildiyim budur ki, "Ədəbiyyat
və incəsənət" qəzetinin 15 mart tarixli 11-ci
(1825) nömrəsində Camal Yusifzadənin
"Qışın nəğməsi" adlı bir
şeiri dərc olunmuşdur. Şeir-nəğmə belə
başlayır:
Qışam,
Qışam,
Qışam mən.
Bağçalara,
bağlara
Qar olub qonmuşam mən.
Dəstəsindən
ayrılmış
Bir ağ qaranquşam mən
Bahardan qalmışam mən.
Dovşanın
qorxusuna,
Ayının
yuxusuna
Quşbaşı yağmışam mən.
Necə yaxşı, təbii,
obrazlı deyimlərdir. Qış
sözünün təkrarında bir melodiya yaranır.
Sağ ol, Camal. Deyirlər, bir güllə bahar
olmaz. Ancaq bağçada bir gül də
açılıbsa, bu, baharın yaxın
sorağıdır".
Unudulmaz Xalq şairi Rəsul Rzanın 1967-ci ildə iki
cavan şair (Camal Yusifzadə və Rəhman Babaxanlı)
haqqında yazdığı bu məqalədə öncə
Camal Yusifzadənin "Qışın nəğməsi"
şeirindən söz açılır. O illərdə Camal Yusifzadə
imzası hələ geniş oxucu kütlələrinə məlum
deyildi, Amma Rəsul Rza Camalın elə bircə şeirindən
onun gələcəyin istedadlı bir şairi
olacağını təxmin eləmişdi və böyük
şairin ümidləri çox tezliklə özünü
doğrultdu.
İki
ildən sonra -1969-cu ildə "Azərbaycan gəncləri"
qəzetinin 15 aprel sayında Əli Kərimin "İntellekt
və poeziya" yazısı dərc edildi və həmin
yazıda Əli Kərim gənc şair Camal Yusifzadənin
şeirlərindən böyük ürək
açıqlığı ilə söz açır.
Baxın: "Camal tamam-kamal bir şairdir və
arzuladıqlarımın hamısının da öhdəsindən
gəlmişdir. Camalda nə xoşuma gəldi.
Onun elmi, savadı, həyata dərin meyli. Camal sözün yaxşı mənasında təmkinli
şairdir, bu onun misralarını yersiz hay-küydən,
pafosdan, obraz ədasından təmizləyir. Camal sözləri qənaətlə "xərcləyir",
hökm vermir, heç nəyi sübut etməyə
çalışmır. Məncə, (bəlkə
də hələlik) Camalın ilk proqram şeiri "Dərinləşmək
istəyirəm"dir.
Boğulsun
içimdə
Xırda-xuruş tör-töküntü.
Bir məhəbbət
dərinləşmək
İstəyirəm.
Çox gözəl arzudur. Bu misralardan əsl sənət
eşqi ilə çırpınan bir ürəyin sədasını
eşidirəm".
Altmışıncı
illərin cavan bir şairi haqqında tanınmış Xalq
şairinin səmimi ürək sözləri, onun
"bağçada bir gül açılıbsa"
inamı, bənzərsiz bir şairinsə etirafı çox
nadir bir hadisə idi. Mən onda tələbə
idim və o zamandan Camal Yusifzadənin qəzetlərdə dərc
olunan heç bir şeirini gözdən
qaçırmırdım. Nə idi məni
Camalın şeirlərinə çəkən? Son dərəcə həzin, kövrək hisslərin
ürək dililə nəql edilməsi, adi sözlərin,
ifadələrin poetik düzümü... lirik notlar... elə
hisslər ki, bunları sən də yaşamısan,
yaşayırsan. Hiss, həyəcan dalğası,
şeirin verdiyi emosional effekt (bəzən kədər
doğursa da)... Və ən əsası, ana
dilinin bir şeirdə yaratdığı rəngarəng
söz ilmələri, naxışları. Hansı şeirlər idi? Anasının
xatirəsinə həsr etdiyi "Ay qonşu, bu evin yiyəsi
hanı?" şeirinin düz 51 yaşı var, amma elə
bilirəm, hər nəsil üçün yenidən
doğulur bu şeir.
Uzaqdan, uzaqdan,
Çox-çox
uzaqdan,
Darıxıb
gəlmişəm, qaçıb gəlmişəm,
Ay
qonşu, bu evin yiyəsi hanı?
Şeirimizdə ana itkisindən söz açan yüzlərlə
şeirin içində bu şeirin yeri birincilərdəndir.
Külək
şüşəsini döyür bu evin,
Sükut hay-küyünü qovur bu evin.
Zaman
taxtasını ovur bu evin,
Ay
qonşu. Bu evin yiyəsi hanı?
Qapıda
soyumuş bir əl yeri var,
Həyətdə qurumuş ayaq yeri var.
Alça
ağacının sol tərəfində
Külü laxtalanmış ocaq yeri var.
Camal Yusifzadə də
müasiri olduğu şairlərin müraciət etdikləri
mövzulara üz tuturdu, amma hər hansı nəsnəyə,
predmetə tamam fərqli bir düşüncə tərzi ilə
yanaşırdı. Hiss olunurdu ki, o, şeirə hamar
yolla şütüyərək gəlməyib,
hazırlıqlı gəlib. "Diplomlu
şair" kimi gəlməyib. O illərdə
Böyük Vətən müharibəsində həlak olan əsgərlərə
kəndlərdə, şəhərlərdə abidələr
ucaldılırdı, şairlər isə bunlardan təsirlənib
şeirlər, poemalar yazır, qəhrəmanlığı tərənnüm
edirdilər. Camal Yusifzadə də
"Piskaryov"da dəfn olunan naməlum əsgərlərin
xatirəsinə "Əsgər harayı" şeirini
yazmışdı. Şeirdə tərənnüm, vəsf
yox idi, sadəcə məzarda yatan naməlum əsgərin
harayı səslənirdi:
Ehey, kim var orda?
Ehey, kimsən orda?
Eh, nə
yaman darıxdım,
Görəsən, bayırda necədir hava?
Yağış yenə yağırmı?
Günəş yenə doğurmu?
Anam necədir görən?
Mən də yaşıdlarım kimi şairlərimizin
sevgi şeirlərini oxuyurdum. Axtarırdım ki, bu
şeirlərdə ah-nalə olmasın, elə duyğulardan
söz açılsın ki, sənə sevgidə əsl həqiqətləri
anlatsın. Camalın sevgi şeirlərində
məhəbbətə ağıllı, düşüncəli
bir yanaşma hiss etdim, bu şeirlərdə
ayrılıq-hicran motivi ah-nalədən,
hıçqırıqdan uzaq idi. "Ən
sərt həqiqət belə məhəbbətlə deyilmirsə
yalandı" deyirdi.
Əllərim
əlində qalsa
Qaytarma mənə
-
Nəyimə lazım?!
Belinə
dolarsan
Mən
olmayanda,
Saçına
çəkərsən
Mən
olmayanda!
Gözünü
silərsən
Mən
olmayanda!
Əllərim
əlində qalsa
Qaytarma mənə
-
Nəyimə lazım?
Əllərim
əlində qalsa
Kədəri
dörd əllə
Boğazlayarsan
mən
olmayanda.
Vaxtilə
Camala uğurlu yol yazan Əli Kərim demişdi: "Camal
Yusifzadə bir atım barıtı olan şairlərdən
deyil". Əli Kərim də hiss etmişdi ki, hələ
ilk şeirlər kitabı işıq üzü görməsə
də, bu cavan şairin daxilində güclü poetik enerji
var". O, nədən yazır-yazsın, şablondan, trafaretdən
uzaq olacaq. Məhəbbətdən söz açanda da...
Mənim
yaşımda
heç
kəs məhəbbətdən
üzülməyib hələ.
ölməyib hələ.
Mən də ölmərəm.
Məhəbbət
həmişə
Uzaqdan gəlir
-
Dünyanın o başından.
Göydən
gəlir -
qardı,
qar.
Yerdən
çıxır -
güldü, gül.
Göydən
baxır -
Aydı,
Ay.
Yerdən
axır,
çaydı, çay.
60-70-ci illərdə "şeirdə
intellektuallıq" və ya "intellektual şair" ifadələri
ilə tez-tez qarşılaşırdıq. Əlbəttə,
bu ifadələri həm o dövr üçün, həm də
indiki şeirimiz üçün qondarma ifadələr hesab
etmək olmaz. Qoy deyim: Bəziləri
intellektuallığı şeirdə fikrin aparıcı rol
oynamasında, bəziləri fikrin fəlsəfi axarında, bəziləri
isə dövrün, zamanın bütün texniki nailiyyətlərinin
şeirdə ifadəsi kimi yozurdular. Ancaq bu
fikirlərin hamısı havaya sovruldu. Əsl
intellektuallıq şeirin, poeziyanın kənarında, xaricində
deyil, içində idi - gözlənilməz və heç
kimin ağlına gəlməyən deyimlər, bənzətmələr,
assosiativ təfəkkürdən doğan məcazlarda idi.
Əli Kərimin, Ələkbər Salahzadənin,
İsa İsmayılzadənin, Vaqif Səmədoğlunun
poeziyasında olduğu kimi. Camalın
"Cırtdanın əmisi oğlu", "Gecənin gecə
söhbəti", "Dənizin səsi", "Küləyi
döymək olmaz", "Sübh yuxusu", "Avara
qorxu", "Səs" və başqa şeirlərini bu
baxımdan xüsusilə fərqləndirmək olar.
Əlbəttə, Camal Yusifzadənin şeirlərini mən
heç cür "izm"lərə, hardansa gələn cərəyanın
təsirinə qoşmaq istəmirəm. Camal Yusifzadə
sırf milli şairimizdir, folklorla, dastanlarımızla,
xalqımızın etik, etnik düşüncə tərzi ilə
bağlı olan, tariximizi, təbiətimizi,
yaddaşımızı poetik obrazlarda təcəssüm etdirən
bir şair idi. Öncə qeyd etdim ki, fərqli,
özünəməxsus düşüncə tərzi ilə
seçilirdi.
Camal poetik obraz ustası idi. Yalnız bir misal
göstərim, Camalın doğulduğu Lənkəran
haqqında onlarca, bəlkə yüzlərlə şeir
yazılıb, Lənkəranı "Cənub mirvarisi"
adlandırıblar. Amma C.Yusifzadənin "Bu şəhər
yağışa düşüb ömürlük"
şeirində Yağış obrazı vasitə olur Lənkəranın
özünəməxsus poetik tablosu yaradılır:
Bu şəhər
yağışa düşüb ömürlük,
Bu şəhər yağışda islanıb tamam.
Gözümü
açanı
Dəniz
görmüşəm;
Kükrəyən,
çağlayan,
Təmiz görmüşəm.
Bu dəniz
yağışa düşüb ömürlük,
Bu dəniz yağışda islanıb tamam.
Gözümü
açanı
Meşə
görmüşəm
Qızılı
yarpağı,
Yaşıl
talanı
Yuyulub-silinmiş
Şüşə görmüşəm.
Camal təbiəti, onun fəsillərini, (xüsusilə
payızı), dənizi, küləyi çox sevirdi və əgər
belə demək mümkünsə, təbiət onun
içində idi. Öz ruhi aləmi ilə təbiətin
qışı da, payızı da, dənizi də,
ağacı da bir yerdəydi. Payızı məhəbbətə
oxşadırdı: "Vallah, məhəbbətə
oxşayır payız". "Sapsarı
yarpaqlara Ölmək öyrədir payız! - Payızda
sevmə, ay qız! - Köhnə şərabdı
payız". "Payızdı da -
Göz yaşardır məhəbbətin Kədər dolu
tüstüsü".
C.Yusifzadənin 75 yaşı münasibətilə elə
bu qəzetdə dərc etdirdiyim məqalədə (27 avqust
2016) yazmışdım: "Fikrimcə, bütün bu
payız duyğulu şeirlər yaşanılan ömrün,
həyatın öz fəlsəfəsindən doğur. Ömrün payızı olumla ölüm
arasında bir körpüdür".
Məhəbbət
böyük dərdmiş -
Payıza
bənzəyirmiş -
sapsarı yarpaqları,
bulanıq buludları,
uzun-uzun
yolları.
Camal Yusifzadənin son illərdəki şeirləri
("Azərbaycan" jurnalı 2011 ¹ 3, 2015 ¹ 3) dünyaya, həyata,
insan talelərinə həssas bir münasibətin şahidi
oluruq. O,
ömrün-günün, yaşanılan hisslərin,
duyğuların izinə düşür, gerçəkləşməyən
arzuların artıq xülyaya dönməsindən söz
açır. Bu şeirlərdə kədərdən,
üzücü hisslərdən əsər-əlamət
yoxdur. Sanki XXI əsrin Camal Yusifzadəsilə XX əsrin
Camal Yusifzadəsi arasında dialoq başlanır, olanlara,
ötənlərə, keçmişə bu günün həqiqətlərindən
boylanır, dəyişilən dünyanın insan mənzərələrini
göz önünə gətirir: "Hamı sabahdan qorxur,
Allahdan qorxan yoxdur!!! Bəndeyi-həqirə.
Külli-aləmə Allahlıq eləmək çətindi,
Allah, çətindi, Allah!!". Əli Kərimin
"Qorxu, ürəyinə yol tapsa qorxu, insan da ölməyə
başlar o gündən" fikrini Camal qorxu ilə
bağlı bir neçə şeirində
ardıcıllaşdırır: "Dünyaya qorxunun
gözüylə baxma. Nə mən arzunun
sonuyam, nə sən sevdanın ilki. Dünyaya qorxunun
gözüylə baxma - Dünyaya özümüz gəlməmişik
ki!". Xoşbəxtlik haqqında
düşüncələrinə xitam verir: "Kədərli
olsa da, ağır olsa da, Mənə kədərimin, Ümidlərimin
külü qalacaq!.. Xoşbəxtlik
əbədi olmayır ancaq".
Camal Yusifzadə uzun müddət Azərbaycan
Televiziyasının Ədəbi dram verilişləri
redaksiyasında çalışırdı və bir sıra ən
gözəl televiziya verilişlərinin müəllifi olmuşdu. Onun dramaturgiya
sahəsində də çalışmaları vardı,
neçə pyesi teatrların səhnəsində tamaşaya
qoyulmuşu. Ancaq Şair Camal Yusifzadə
daha öndə idi.
Çox təəssüf ki, ədəbi tənqid (mən
və Cavanşir Yusifli istisna olmaqla) Camal Yusifzadənin
yaradıcılığı haqqında geniş söhbət
aparmadı. Amma yaradıcılığı ədəbi tənqidin
geniş dairəsindən uzaq düşsə də,
"Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı"
ikicildliyinə düşməsə belə, Camal Yusifzadənin
müasir poeziyamızda yeri itmir.
Heyif, çox heyif ki, Camal Qarabağın işğaldan
azad olunmasını görmədi. Amma o da bunu arzulayırdı:
Göy
üzündən
Yer
üzünə qar gəlir,
Kişilikdən
danışmaq
Yaman mənə ar gəlir.
Ümidi
vağam olan
Torpağım
oy, daşım oy!
Ovcumun
arasında
Havalanmış başım oy.
Payızın
başı üstdən
Birər-birər
qar gəlir...
Niyə belə soyuqdu?
Vətən
mənə dar gəlir!
Vətən mənə dar gəlir.
2001-ci ildə çap etdirdiyi "Hara gedim?" (Seyran Səxavətə
ünvanlanıb) şeiri C.Yusifzadənin vaxtilə
yazdığı - Vətənə həsr elədiyi
şeirlərinin məntiqi davamı kimi səslənir. Camal şair dostuna üz tutub deyir ki, havam
çatmır Bakıda. Hara gedim? Hayana? Turanamı? İranamı? Londonamı? Parisəmi? Dubayamı? Yox,
heç birinə getmək olmaz..
Bəlkə?..Bəlkə Qarabağa?:
Silahla, tək!
Kim öləcək biz getməsək?
Bəlkə gedək?
Çətin
olmaz orda ölmək!
Camal Yusifzadənin 80 illiyi münasibətilə qələmə
aldığım bu yazıda mən mərhum bir şairdən
yox, mənim üçün ölməyən, mənən
diri qalan bir şairdən söz açdım.
Vaqif YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 14 avqust. S. 28-29.