"Şühədanamə" və Azərbaycan dili tarixi

(Şühədanamə. Bakı, "Elm", 2019, 1017 səh. Əlyazmanın mətnini nəşrə hazırlayan, ön sözün müəllifi, izahlar və lüğətin tərtibçisi: Möhsün Nağısoylu, akademik)

"Şühədanamə" ("Şəhidlər kitabı") orta yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatının, mətnşünaslığının və ədəbi dil tariximizin qiymətli əlyazmalarından biridir. Əlyazma tarixi Kərbəla müsibətlərinə, faciələrinə həsr edilmişdir. Hüseyn Vaiz Kaşifi həmin hadisəni əks etdirən mövzunu fars dilində qələmə almış və əsərini "Rövzətüş-şühəda" adlandırmışdır. Bu əlyazmanı-kitabı Məhəmməd bin Hüseyn Katib Nişati Azərbaycan türkcəsinə çevirmişdir.

Həmin əlyazmanın mətnini nəşrə hazırlayan (ilk dəfə), ön sözün, izah və kommentariyaların müəllifi, tərtibçi, AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoyludur.

Azərbaycan dilinin XVI əsr yazılı abidələrindən olan "Şühədanamə", bəlli olduğu kimi, fars dilindən tərcümədir.

Qeyd edək ki, uzun illərdir, "Şühədanamə" orta əsrlər Azərbaycan tərcümə sənətinin və ədəbi dilimizin, tarixi qrammatikamızın dəyərli sərvəti kimi qiymətləndirilir. Dissertasiyalarda, elmi məqalələrdə, dərsliklərdə bir qaynaq kimi bu əlyazmaya da müraciət olunur, dilçi alimlərin geniş istinad etdiyi, fakt və dəlilləri sübut etmək üçün əllərində tutarlı bir mühüm mənbə kimi istifadə olunur. Həmin dövrün və digər bədii tərcümə əsərlərinin - "Şeyx Səfi təzkirəsi", "Kəvamilüt-təbib"in də bu xüsusda əhəmiyyətini göstərmək olar.

M.Nağısoylu kitabda yazdığı ön sözdə nəşrə hazırladığı tərcümə əsərinin üstün xüsusiyyətlərini nəzərə çatdırır: 1) "Şühədanamə"nin məhz təcrübəli tərcüməçi Nişatinin özü tərəfindən köçürülmüş yeganə avtoqraf nüsxəsi onun üstün cəhətlərindəndir. Bu baxımdan əlyazma düzgün, orijinal və mötəbərdir, mətnşünaslıq istiqamətində tədqiqatlara geniş yol açır; 2) başqa üstün cəhət "Şühədanamə"nin tarixi təhlil predmeti olmasıdır (ədəbi dil tarixi, tarixi qrammatika, yazı qaydaları və paleoqrafiya problemlərinin çözülməsi və s.); 3) dialektlər və ədəbi dillər bizim canlı tariximiz olduğundan "Şühədanamə"nin orijinal mətnlərində bol-bol həmin aspektləri əks etdirən xeyli sayda faktlar mövcuddur.

Bu baxımdan "Şühədanamə"nin dili bu gün bizə uzaq epoxada yaranmış qədim əlyazma haqqında əsaslı informasiya verə bilir. Dilin tarixi və dialektal xüsusiyyətləri əlyazmadakı hər bir dil səviyyəsinin özünəməxsusluğu ilə seçilir. Ayrıca mətnşünaslıq və dil xüsusiyyətləri öyrənilməklə yanaşı, tarixi qrammatika və ədəbi dil tarixi dərsliklərinin təhlil obyektini, örnəklərin əsasını, demək olar ki, bu əvəzolunmaz mənbə təşkil edir.

Özündən öncəki tədqiqatçıların (Həmid Araslı, Samət Əlizadə, Mədəd Məmmədov və b.) əməyinə M.Nağısoylu yüksək qiymət verməsi, əlbəttə, onun mənəvi-etik borcunu yerinə yetirməli olması ilə əlaqədardır.

Adama elə gəlir ki, cəmiyyətin, toplumun tarixi ilə dilin tarixi arasındakı münasibətləri yaxşı dərk etməkdən ötrü "Şühədanamə"nin də mətnləri müəyyən bir zaman kəsiyi üçün təhlil predmeti, obyekti kimi çıxış edir. Mətnlərlə yaxından tanışlıq da göstərir ki, burada insanı əhatə edən gerçəklik daim inkişafda, dəyişmədə təsvir olunmuşdur. Görünür, ətraf mühitdəki nəzərə çarpan dəyişmələr "Şühədanamə"nin dilində əksini bu və ya digər dərəcədə tapa bilmişdir. Bu cəhətdən müasir türk dilləri ilə müqayisədə abidənin dilindəki bütün səviyyələrdəki arxaik və dialektal təbəqəni qarşılaşdırmaq, müqayisə etmək kifayət edər.

Mətnlərin linqvistik faktları və təhlili göstərir ki, "Şühədanamə"də müasir Azərbaycan dili ilə müqayisədə tarixi baxımdan fonetik dəyişikliklər bir distinktiv olmayan variantın zərərinə digərinə tədricən üstünlük verilməsindən başqa bir şey deyildir.

Hiss olunur ki, dil "Şühədanamə"nin formalaşdığı mühitə uyğunlaşmış, həmin uyğunlaşma əlyazmanın dilində və üslubunda baş vermiş dəyişiklikləri (müasir türk dilləri və dialektləri ilə müqayisədə) istiqamətləndirmiş, bu dəyişikliklərin müəyyən hüdud çevrəsində baş verməsinə və bu sərhəddən kənara çıxmamasına nail olmuş, o dövrün danışıq-dil sistemini dağılmaqdan qorumuşdur.

"Şühədanamə" XVI əsrin nəsr və şeir dilini təmsil edir. 1017 səhifə həcmində olan bu kitabı müxtəlif istiqamətlərdə təhlil etmək mümkündür. Yəni bu əlyazmadan ibarət olan əsər haqqında fikir söyləmək üçün həddən ziyadə problematik məsələlər ortaya çıxır.

Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası üçün: Tarixən səslərin mexaniki dəyişmələri, onların sözün tərkibindən düşməsi, yenidən törəməsi, yerini dəyişməsi və başqa biçimlərdə təbii gerçəkləşir. Regional əvəzlənmə əsasında eyni söz hər bir tayfada fərqli fonetik tərkiblə müşahidə olunmaqdadır.

Əlyazmadakı fonetik özəlliklərin digər abidələrdəkilərlə və ya müasir dillərlə müqayisə olunan dil vahidlərinin məna və səslənmələrinin qarşılıqlı təsirində qədim türk dili-dialektlərinin fonetik inkişafının çox mürəkkəb səbəblərinin, sözün tərkibindəki səs keçidlərində, müxtəlif fonetik hadisə və qanunların mütləqliyində axtarmaq, təbii ki, lazım gəlir. Ona görə də orta yüzilliklərdə tayfaların Təbriz koordinatı üzrə yerləşməsi əlyazmada olan fonetik durumun necəliyini birbaşa aydınlaşdırmaq imkanlarına malikdir.

İndi dilimiz üçün arxaik hesab edilən elementlər mətnlərdə çox nəzəri cəlb edir. Bir çox formalarda anaxronizm özünü göstərir. Anaxronizm dilxarici amillərin, siyasi hakimiyyətin, fars mühitində Azərbaycan dilinin işləkliyinin qarşısının kəskin şəkildə alınması və s. təsiri ilə baş verir. Əsərdə tipik tarixi fonetika, tarixi leksika, söz yaradıcılığı, tarixi morfologiya faktları bol-boldur: Səs qanunlarında kombinator və fonoloji hadisələrin, səslərin qrafik təcəssümü və s. özünü göstərir. Bir sözlə, dilin inkişafı həmin əlyazmada bütün bütöv halında təsəvvür olunur. Əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşun qədimliyini dialektal səviyyədə əyaniləşdirən faktlar saysız-hesabsızdır. Həm də bu inkişafda qeyri-bərabərlik açıq-aşkar görünməkdədir. Lüğət tərkibinin dövrə uyğun və bir məhdud dairədə (deyək ki, Təbriz mühitində) "çevikli"yi təbiidir, əslində, mətnin milli orijinallığını, Təbriz dialektinin koyne rolunu təmin edir.

Qovuşuq nğ: iki min donğuz ilən (415),

Tərcümə əsəri olsa da, bu kimi faktlar o dönəmdəki Təbrizdə yaşayan yerli sakinlərin nitq arealını müəyyənləşdirir. İerarxiya qanunauyğunluğu bu vəziyyətin yönlərini reallaşdırır. Bu, ilkin köklərin mexanizminin aydınlaşdırılması baxımından da əhəmiyyətlidir.

Ümumiyyətlə, orta əsrlərə aid əlyazmaların lüğət tərkibi həmin mətni quran daşıyıcının, onu təmsil edən xalqın dialektinin tarixi keçmişi, maddi və mənəvi mədəniyyəti, onun həyat və düşüncə tərzi ilə bilavasitə bağlıdır. O dövrün dini, mədəni həyatının bir sıra spesifik cəhətləri lüğət tərkibində öz əksini bu və ya digər dərəcədə tapır. Əski vərdişlər, dini baxışlar, etnik-mədəni özünəməxsusluq, məişət həyatının və qarşılıqlı münasibətlərin müxtəsər lövhələrinə əlyazmada da rast gəlmək olur. Qədim mənalar konservləşmiş biçimdə mövcud mətn nümunələrində əks olunur.

"Şühədanamə", əlbəttə, çox geniş söz valğına malikdir. Buradakı kəlmələr çox şeyləri aşkar edir. Aşkar olunan faktlardan biri qədim türk sözləridir. Müasir dilimizlə müqayisədə elə qədim sözlər var ki, hətta dialektlərdə də "görünmür".

Dini mətnlərə frazeoloji ifadələr milli kolorit verir. Bədii fikrin ən dəqiq, ən tutarlı, ən gözəl frazeoloji nümunələrinə bu əlyazmada rast gəlmək olur. Oxucunu heyrətə gətirir. Aforistik ümumiləşdirmə qabiliyyəti, obrazlılığın fəlsəfəsi bu örnəklərdə bir sistem yaradır: köksümün sərvəti, boy çəkmək, ölmək yükünü çəkmək, uzun fikir və xəyalə düşmək, bəsirət gözini örtmək, könül bağləmək, köşkün dünyadə viran eyləmək, səbr qalxanın yüzinə çəkmək, qəflət panbıği qulağından çıxarmaq, dil uzadub səvaşlarinə gəlübsən, ağzına bir ox yeturmək, ümmid ipi kəsilmək və s.

Əlyazmanın morfoloji quruluşu "yüksək tarixi əlaqə"ni, "qədim yazı ənənələri"ni aşkar edir. Qrammatik quruluşu əhatə edən morfoloji kateqoriyalar müasir dildə olduğu kimidir, amma əski özəlliklər də çoxdur. Morfologiyada həddən artıq qarışıq dil hadisələri baş alıb gedir, yəni fars dilinin morfoloji quruluşu Azərbaycan dilinin, həmçinin də Təbriz şivəsinin quruluşuna qarışır, "hərc-mərclik yaranır".

"Şühədanamə"də cümlə tiplərinin hüdudlarını gəzən təyin etməkdən ötrü lazım olan ölçü tapılmır. Çünki cümlələr danışıq dili əsasında yoğrulub. Elə bil, ən mürəkkəb modelli sintaktik bütöv mətni təşkil etmişdir.

Sintaksis sahəsində şivə intonasiyası Təbriz şivəsinə aiddir. Bu sintaktik intonasiya fars dilindən tərcümələrlə və orta əsr ziyalılarının, din alimlərinin farsca təhsil görməsilə milliyəqədərki milli dilimizə nüfuz edə bilmişdir. Həmin intonasiya təhlil etdiyimiz bu dini əlyazmanın mətnlərində də istifadə olunmuşdur. Deyərdik ki, həmin sintaktik intonasiya bu əsərin dilində üslub faktı kimi özünü göstərir.

Mətnlərdə "Quran"dan, hədislərdən, dövrün məşhur kitablarından ("Şəvahid", İsmail Xarəzmi "Siylər", Qazı Sədiləddin "Rövzətül-islam") sitatlar verilir. Əsas mətndə "Quran"dan, hədisdən və digər dövrün mənzərəsini əks etdirən kitablardan sitatlar verilmişdir ki, bunu "Şühədanamə" mətnlərinin intertekstual xüsusiyyəti saymaq olar. Yəni "mətn içində mətn": "Vəs-sübhi iza tənəffəsə" (265). Mətnşünaslıq istiqamətində bu kimi sitatlar Azərbaycan dilinə M.Nağısoylu tərəfindən uğurla tərcümə edilmişdir.

İsmayıl KAZIMOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 14 avqust. S. 25.