Əhməd
Əhmədov kimdir?
Dörd-beş il əvvəl atamın 1928-ci
ildə 10 il iş alıb Colovkidə cəza çəkmiş
dayısı haqqında bir kitabça yazmaq qərarına gəldim.
Onun atasının o zamankı Bakı neftli ərazi
bölgüsü ilə Ramanadakı 52-ci sahədə 5 neft
quyusu vardı. Bunu on il qabaq rusca çap olunmuş kitabdan
öyrəndim: Baku 1918. Poqromı, B., 2009. Bu kitab 1918-ci ilin
yazında Demokratik Cümhuriyyət hələ Gəncədə
olduğu zaman öz qərarı ilə yaratdığı
Fövqəladə İstintaq Komissiyasının şahidlərin
dindirilməsi yolu ilə topladığı çoxcildlik
materiallar əsasında buraxılmışdı.
Atamın dayısının adı Abtalıb
Atamoğlan oğlu idi. Evimizdə onun barədə
bir dənə də material qalmamışdı.
Eşitmişdim ki, atamın xalasının əri Mirzəbəy
qayını Abtalıb dayının kitabxanasını arabaya
yükləyib 1937-ci ilin baharında Buzovna bağına
aparıb, orada təndirə töküb
yandırmışdı. O zaman evdə ərəb əlifbası
ilə yazı saxlamaq cinayət kimi idi. Amma kitabları
yandırmaq Mirzəbəy kişini xılas etmədi, onun
özünü də 10 illik Qazaxıstana sürgün etdilər.
Həmin kitablardan nənəmin evində üç cild kitab
qalmışdı: 1906-1907-ci illərdə
"Quran"ın qazi Hacı Kərim Cəfərov tərəfindən
yazılmış 3 cildlik təfsiri. (Hacı Zeynalabdin
Tağıyev tərəfindən çap edilib).
***
Mən II Nikolayın 1917-ci il martın 2-də
baş vermiş istefasından sonrakı dövrü əks edən
kitabları vərəqləməyə başladım. Məni
məyus edən ilk kitablardan biri Azərbaycan Kommunist
Partiyasının 1933-cü ilə qədərki qərar və
qətnamələri Toplusu idi (1958). Bütün qurultay və
plenumların qətnamələri vardı, amma hamısı
şərh kimi verilirdi. Bir dənə familiya yox idi.
Yazırdı ki, MK Siyasi Bürosuna 11 adam seçildi, Təşkilat
Bürosuna 7 adam. Həmin adamların ad və familiyaları rəsmi
"Kommunist" və "Bakinskiy raboçiy" qəzetlərində
çıxmışdı. Amma niyə belə edilmişdi?
Kitabın redaktorları sayıqlıq göstərib
saymışlar ki, azərbaycanlı oxucu rəhbər vəzifələrə
seçilən rus və ermənilərin 90 faiz təşkil
etdiyini görüb, birdən Moskvanın bu siyasətinə
nifrət edərlər. Bu, redaktorluq yox, öz xalqına
qarşı şüur senzorluğu idi.
Sonra müstəqillik dövründə
çıxan kitablara baxdım. 1918-1920-ci illərə dair ən
mötəbər mənbə ABŞ-da çıxan
Svyataxovski və başqa müəlliflərin kitabları idi.
Bu dövr haqda bugünkü qənaətim isə belədir:
sözügedən illər haqda Bakıda rus və ana dilində
buraxılan kitab və tarixi məlumatların azı 80 faizi
yalandır. Bu rəqəm heyrət yaradır. Amma onun həqiqət
olduğunu aydınlatmaq üçün iki misal çəkəcəm.
AMEA-nın Tarix İnstitutu iki cildlik "Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Ensiklopediyası" buraxıb büdcə
puluna. Orda göstərilir ki, Cümhuriyyət
"devrildi". Yumşaq desək, bu, doğru deyil. Sadə həqiqət
isə odur ki, Cümhuriyyət Milli Məclisi son iclasında
yeddi-səkkiz bəndlik rəsmi Qərarla hakimiyyəti Azərbaycan
bolşeviklərinə təhvil verib, əsas bir şərtlə
ki, Azərbaycanın istiqlalı qalacaq. Onlar da XI Qızıl
Ordunu dərhal Bakıya çağırıblar. Bu qərar
hansı şəraitdə qəbul olunub, siyasi partiyalar və
liderlər hansı mövqeləri tutublar? Bunlar yoxdur.
Hələ 1920-ci ilin 11
yanvarında RSDFP-nin Qafqaz bürosu ilə İttihad və Tərəqqi
partiyasının rəhbərliyi arasında Azərbaycanda
hakimiyyətin Moskva bolşeviklərinə verilməsi və Gənc
Türklərin buna yardım edəcəyi barədə Məxfi
Müqavilə imzalanıb. Bu Müqavilə
ilə bağlı Ənvər paşa 1921-1922-ci illərdə
bir müddət Moskvada yaşadı və Moskva bolşeviklərinin
onun silahlı çevriliş yolu ilə Türkiyədə
hakimiyyətə qaytaracağını düşündü.
(Osmanlı general və zabitləri 27 Aprel hadisələrində
buna görə Bolşevik tərəfkeşi oldular). Bu
müqavilənin nüsxəsi Bakıda, Cümhuriyyət
arxivində aşkar edilib tarixçi Cəmil Həsənli tərəfindən
və Cümhuriyyətin Xarici Siyasəti haqda kitabında
şərh edilib. Türkiyə tarixçilərinə də
bu tarixi fakt gözəl məlumdur və onu
araşdırıblar. Amma Ensiklopediyada bu yoxdur. Müstəqillik
dövrünün "bəhrəsi" olan bu Ensiklopediyadan
100 il əvvəl 27 yaşlı Əhməd Əhmədov
Cümhuriyyətin dağılma səbəbləri
haqqında bunları yazmışdı rus dilində:
"1) Respublikanın ərazisində və sərhədlərində
bitməyən milli toqquşmalar, bunlar hökumətin
gücünü çox azaldır və onu məcbur edirdi
ki, fikrini daim bu milli müharibələrın aradan
qaldırılması üstündə cəmləsin. Ermənilərin Qarabağda ellikcə qiyamı, həmçinin
Gəncədə və Qazax uyezdində (mart-aprel 1920),
düzünü desək, Azərbaycan Müsavat hökumətinin
məhvinə başlıca səbəb oldu, çünki
kiçik istisna ilə səhra qoşunlarının tam heyətinin
həmin yerlərdə toplanmağına səbəb
oldu.
2) Müsavat, İttihad, Əhrar,
sosialistlər, partiyasız qrup və s. siyasi partiyalar
arasında amansız siyasi mübarizələr və parlament
və nazirlər böhranı, çox səciyyəvidir ki,
Qarabağ böyük torpaq sahiblərinin və
İttihadın din rəhbərləri partiyası İttihad
Müsavat Hökumətini yıxmaq üçün o
vaxtkı hakimiyyətə daimi müxalifətə
keçmişdilər. Və bu zaman, nə qədər
qəribə olsa da, tamamilə sovet Rusiyasına və onun
Qızıl Ordusuna orientasiya götürdülər, bolşeviklərlə
ittifaq bağlamağı tələb etdilər, Qızıl
Ordunu ərazimizdən Antanta ilə vuruşan Türkiyə ilə
birləşmək üçün buraxmağı tələb
edirdilər. Xəlil paşa, Tülət bəy, Yaqub bəy,
doktor Fuad bəy və başqaları tərəfindən rəhbərlik
edilən türkiyəli hərbi-siyasi təşkilatların
başçıları da belə mövqe tutdular. Türklər
Azərbaycanda populyar olmaqlarından istifadə edərək
Sovet Rusiyası ilə İttifaq təbliğ edirdilər.
İttihad və Türklər həm də kommunistlərin təqib
olunmasına qarşı çıxırdılar, onlarla əlaqələrə
tərəfdar idilər. Müsavatın özündə
güclü sol cərəyan vardı və hökumətin
xarici və daxili siyasətini kəskin tənqid edirdi.
Parlamentdə partiyasızlar qrupunun lideri Behbud bəy
Cavanşir və Müsavatı tərk etmiş Məmməd
Həsən Hacınski də bolşeviklərlə dostluq
müqaviləsinə tərəfdar idilər.
3) Azərbaycan xadimlərinin
dövlət və siyasi təcrübəsinin olmaması.
...1919-cu il yayın əvvəllərində Sol Eser
partiyasında olan və sonra Hümmətə keçən
qrup birinci dəfə hümmət və Ədalətin,
Əhrarın birləşməsini təklif etdilər ...
".
Bu sitat Əhməd Əhmədovun 25
yaşında yazdığı "Na puti k 1-mu Scezdu"
(Kommunist Azerbaydjana, 1990, 4-5, s.74) məqaləsindən
götürülüb.
Əhməd Əhmədovun
"Naüionalğnoe dvijenie, partii i obhestvennıe deəteli
Azerbaydjana v 1918-1925 qodax qlazami oçevidüa" (B., Nurlan,
2006) elə bil mənim gözümü açdı:
çünki həmin dövr haqda onlarca mənbələrdən
aldığımdan daha çox və qat-qat dəqiq məlumatlar
verirdi.
Yüz il əvvəl verilən bu müxtəsər
təhlil göstərir ki, sözügedən "səhvlər"
Azərbaycan xalqının siyasi geriliyinin nəticəsi deyil.
Aşkar müstəmləkəçilik siyasətinin və
niyyətlərinin nəticəsidir. Bolşevik
Stalin rus çarlarının siyasətini davam etdirərək
müsəlmanların şüurunu və hətta dinini dəyişmək
siyasəti aparırdı. 1954-56-cı illərdə İmam
Mustafayev Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixini
mümkün qədər tez yazdırıb buraxdırmaq istəyəndə
Moskva hətta buna da qadağa qoymağa
çalışırdı: "Azərbaycan xalqı burjua
maarifi mərhələsini keçib, ya yox?" mövzusunda
Bakıda diskussiya keçirildi. Bu diskussiyanın təşkilatçısı
Moskva idi, çünki Azərbaycan Kommunist Partiyası
ayrıca tarixi kitab kimi çıxanda xalqın suveren milli
şüurunun formalaşmasına təsir göstərə
bilərdi! Moskva ideoloqları ermənilərlə birgə Azərbaycan
xalqının hələ feodalizm mərhələsində
olduğunu sübut etmək istəyirdilər. Amma bu baş
tutmadı, Moskvanın iştirakı ilə aparılan
diskussiyada bu, rədd edildi. (Bax: C.Həsənlinin Azərbaycanda liberalizm kitabına).
Çünki Bakıda formalaşan burjua maarifi
bütün Rusiyaya, xüsusilə türkdilli xalqlara da təsir
etmişdi! Azərbaycan burjua maarifinin manifesti vardı ortada:
Bu, Əhməd Əhmədovun Birinci Rus İnqilabının
20 illiyinə yazdığı "Azərbaycan türkləri
Birinci Rus inqilabında" (Bakı, 2002) kitabı idi. Bu
kitabda hələ 1925-ci ildə Əhmədov Azərbaycanı
böyük xırda burjua ölkəsi adlandırır və
qeyd edir ki, bizdə birinci Rus İnqilabına xırda burjuaziya
və onunla bağlı olan ziyalılar rəhbərlik
etmişlər. Kitabda həm də Azərbaycan
burjuaziyasının sözügedən inqilab ərəfəsindəki
halının gözəl təhlilini tapmaq olar. Hətta
kitabın son fəsli belə qəribə adlanır:
"Türk burjuaziyasının fəhlə hərəkatında
rolu". 1905-ci ildə müsəlman fəhlələrin
güclü tətilləri başlananda burjua ziyalıları
bu hərəkata rəhbərlik etməyə
çalışdılar. Axı azərbaycanlı burjuaziya da
qalan müstəmləkə əhalisi (tuzemüı) kimi
hüquqsuz idi, onları xristian kapitalistlərin qurum və
yığıncaqlarına buraxmırdılar. Onlar tətillərin
gücündən özləri üçün də istifadə
etməyə çalışdılar: tələb olundu ki,
Bakı Neft sənayeçiləri ittifaqında müsəlmanların
yeri artırılsın.
***
Yeri gəlmişkən deyək
ki, Azərbaycan türklərinin milli şüurunun
formalaşması prosesi Azərbaycan ictimai fikrində ilk dəfə
siyasi bir proses kimi Əhməd Əhmədov tərəfindən
"Azərbaycan türkləri 1905-ci il inqilabında" əsərində
araşdırılıb. Əhmədov ilk dəfə olaraq,
Azərbaycan Cümhuriyyətinin fikir məfkurə
köklərini XIX əsrin ikinci yarısından başlanan
milli hərəkatla bağlayır. Bu prosesin
birinci mərhələsini müəllif H.B.Zərdabinin
buraxdığı "Əkinçi" qəzetinin Azərbaycan
cəmiyyətində yaratdığı əks-səda ilə,
maarif və tərəqqi ideyalarının qabaqcıl
ziyalılar tərəfindən mənimsənilməsi ilə
bağlayır. Bu mərhələdə hələ Azərbaycan
burjuaziyası müstəqil qüvvə kimi meydanda yoxdur.
Milli hərəkata qabaqcıl, təəssübkeş
müstəmləkə məmurları rəhbərlik edir. Bu
məsələlərə müəllif "Birinci türk qəzeti"
adlı ayrıca fəsil həsr edir. H.B.Zərdabi
haqqında, onun ilk Xeyriyyə cəmiyyəti qurmaq sahəsində
fəaliyyəti haqqında böyük məhəbbətlə
danışır. Göstərir ki, "Əkinçi"
(1875-1877) bağlanandan sonra uzun müddət Azərbaycan dilində
qəzet olmayıb. Maraqlıdır ki,
"Əkinçi" müəllifə görə, azərbaycanlıların
milli şüuruna müsbət təsirinə görə
bağlanıb: yerli ziyalılar 1877-də başlanmış
Rus-Türk müharibəsi haqda informasiyalar tələb edirdi
qəzetdən. Senzura isə buna qəti icazə vermirdi və
bu çəkişmələr fonunda qəzet
dayandırıldı.
1877-ci ildən 1891-ci ilə qədər
qısa müddət çıxan qəzetlərin
yaranmasında Əhmədov siyasi nəticələr
görmür. Amma 1891-1904-cü illər arasında
çıxmış "Tərçüman" qəzetini
bizim milli şüurumuzun ayrıca mərhələsi
adlandırır. Göstərir ki, bu qəzetdə, ilk dəfə
olaraq, türk xalqlarının milli maarifinin ana dilli və
milli varlıqla bağlılığının zəruriliyi
prinsipi ortaya çıxıb. Rusdilli Əhmədov təkid
edir: ancaq ana dilində olan maarif həqiqi milli maarifdir və
milli tərəqqiyə yol aça bilər. Bu mövqedə
Əhmədov ardıcıldır: Axundovla başlanan Qərbçi
ədəbiyyatın ancaq Azərbaycan türkcəsində
yaranan qismini milli irsə aid edir. Burada biz Əhmədovun
qeyri-adi siyasi müdrikliyini duyuruq: maarifçilərin və
siyasətçilərin çoxundan fərqli olaraq o, milli
şüurun və milli dövlətçilik
düşüncəsinin ana dili ilə mütləq
bağlılığını anlamışdı. Bu məsələdə
o, Müsavat partiyasının ikinci və sonuncu qurultaylarının
sənədlərində gördüyümüz mövqedən
daha doğru platformadadır: Müsavat
ideoloqları sona qədər ümumtürk dili dumanında
qaldılar, Türk sovet respublikalarında formalaşan ədəbi
dillərə ironiya ilə baxmaqda davam etdilər. Əhmədov
isə milli dil probleminin fundamental əhəmiyyətini
qısqanc bir təkidlə sona qədər müdafiə edir.
Hətta sayırdı ki, türklərin xalqdan millət səviyyəsinə
yüksəlməsi milli mədəniyyət formalaşmadan
mümkün deyil. (s.114). Sivil millət olmaq yolu milli mədəniyyət
yaratmaqdan keçir. Tarix də bunu təsdiqlədi: milli mədəniyyətdən
qabaq yaranan milli dövlət qurumları yaşam qabiliyyətli
olmadı.
Əhməd Əhmədov milli hərəkatın
"Əkinçi"dən sonrakı mərhələsini
liberal-burjua hərəkatı adlandırır. Hacı
Zeynalabdin Tağıyev, Əlimərdan bəy
Topçubaşov, Əhməd Bəy Ağayevin rəhbərlik
etdyi bu hərəkatın "Kaspi", "Baku", "Həyat"
kimi qəzetlərini milli ideologiya daşıyıcısı
kimi konkret faktlara əsaslanan təhlilini verir. Göstərir
ki, liberal burjua xadimləri Azərbaycan burjuaziyasının və
xalqının tərəqqisi mənafelərini müdafiə
edirdilər. Lakin onlar Çar monarxiyasına qaşı nəinki
çıxış etmir, onun siyasətini təkmilləşdirmək,
qabaqcıl rus ictimai hərəkatının və fikrinin tərkib
hissəsi olmaq istəyirdilər. Yəni
liberal-burjua milli hərəkatını Rus mütləqiyyətinə
qarşı bir qüvvə kimi yox, ona təkliflər və
petisiyalar verən, qabaqcıl rus partiyalarına müttəfiqlik
edən bir qüvvə kimi formalaşdırırdılar.
Əhmədov bu liberalizmə görə onları tənqid
edir, amma həm də Əhməd bəy Ağayev və
Əlimərdan bəy Topçubaşovun milli hərəkata
rəhbərlik etmələrini konkret faktlarla göstərir. Bu iki şəxsin çoxsaylı tədqiqatçıları,
istərdik ki, Əhməd Əhmədovun kitabını
oxusunlar və onların Azərbaycan milli hərəkatı
tarixindəki yerini görsünlər. Əslində, milli hərəkatımızın
proqramı (ana dilində məktəb, mətbuat, milli
burjuaziya və torpaq sahiblərinə, fəhlə və kəndlilərə ruslarla eyni hüquqlar və s.) onlar tərəfindən
formalaşdırılıb. Ancaq onlar bu proqramı
petisiyalar hazırlamaqla icra etmək istəyirdilər.
Əslində, "Molla Nəsrəddin" jurnalı da
onların platformasında idi.
Müsavatçılar və Azərbaycan
bolşevikləri milli hərəkatın sözügedən
vəzifələrini tamam başqa vasitələrlə həll
etməyi təklif etdilər. Birincilər əsasən
Türkiyə ilə ittifaqa, ikincilər rus bolşevikləri
ilə birliyə üstünlük verdilər. Əhmədov
haqlı olaraq liberal-burjua hərəkatını (1891-1912),
Müsavatçılığı (1912-1928), Azərbaycan
bolşevizmini (1918-1938) xalqımızın müstəqillik
uğrunda milli hərəkatının üç müxtəlif
mərhələsi kimi təqdim edir.
Əhmədov 1905-ci ilin
yazında müsəlman burjuaziya nümayəndələrinin
H.Z.Tağıyevin evində keçirdikləri
yığıncaqdan, burada müsəlman burjuaziyasının
Çar hökumətindən tələb etdikləri
reformalardan geniş bəhs edir və bu petisiyanı Azərbaycan
burjuaziyasının tarixi proqram sənədi kimi öz
kitabına ayrıca Sənəd kimi əlavə edir. Göstərir
ki, burada əsasən Gürcüstana verilən siyasi
hüquqların bizə də verilməsi və müsəlmanların
rus təəbələri kimi siyasi bərabərliyi tələb
edilir. Ana dilində təhsil və mətbuat yaradılması
tələbi qoyulur. Məlumdur ki, o zaman müsəlmanlar
xeyriyyə cəmiyyətləri, maarifi yayan qurumlar, yerli
özünüidarə qurumları (zemstvo, bələdiyyə),
siyasi partiyalar, həmkarlar ittifaqları, yerli dillərdə məktəblər
yarada bilməzdilər. Əhmədov dəfələrlə
qeyd edir: sözügedən məhdudiyyətlər Çar
müstəmləkəçiliyinin şüurlu siyasəti,
müsəlmanları mümkün qədər qafil və
gözübağlı saxlamaq niyyətlərindən gəlirdi.
O göstərir ki, Gürcüstan üçün 1879-cu ildə
yaradılmış Maarifin yayılması cəmiyyəti Azərbaycanda
böyük çətinliklə 1905-ci ilin oktyabrında
alınan icazə ilə mümkün oldu. Çarizmin müsəlmanlara
münasibəti belə qəddar idi.
İnqilab ərəfəsində
Azərbaycan liberal burjuaziyasının tələbləri
içərisində Azərbaycan bəy və kəndlilərinin
torpaq mülkiyyətinin rəsmiləşdirilməsi tələbi
də vardı. Əslində, müsəlmanların torpaq
mülkiyyəti hüququ yox idi, torpaq sənədi ancaq
ayrı-ayrı müstəmləkə məmurlarına
xüsusi xidmətlərinə görə verilirdi. Müsəlman
kəndliləri öz pulu ilə belə torpaq ala bilməzdilər.
Bu vəziyyət 1990-cı ildə ermənilər və ruslar
Bakıdan kütləvi gedənədək davam etdi. Məlum
oldu ki, onların hamısının mülkiyyət sənədi
var. Müsəlmanların isə bu günə qədər də
(!) torpaq mülkiyyəti sənədləri yoxdur Azərbaycanda!
Əlamətdardı ki, Əhmədov
sözügedən kollektiv petisiyanı Azərbaycan
burjuaziyasına məxsus milli hərəkatın sənədi
adlandırır. Onun milli hərəkat terminini
işlətməsi xalqımızın milli mənlik
şüurunu tarixi bir proses kimi öyrənmək cəhdi
idi. Əhmədov 1905-ci il inqilabını Azərbaycan
türklərinin vahid bir millətə çevrilməsi
prosesinin möhkəm başlanğıcı kimi qiymətləndirir
(s.251). Müsavat liderlərinin "Milli Azərbaycan hərəkatı"
kitabında bu mərhələ göstərilmir, hətta
liberal-burjuaziya və azərbaycanlı bolşeviklərin milli
hərəkata aidiyyəti qəbul edilmir. Bu, əlbəttə,
onların səhvi idi. Əhmədov isə bu məsələlərdə
çox dəqiqdir: məsələn, azərbaycanlıların
türk adlandırılmasının "Açıq
söz" qəzetinə aid bir yenilik olduğunu, buna senzura
ilə mübarizədə nail olunduğunu deməyi vacib
bilir. Çünki 1925-26-cı illərdə o, artıq
bolşevik yox, əqidəli bir Azərbaycan millətçisi,
nərimanovçu idi, milli hərəkatın bütün
iştirakçılarına və nümayəndələrinə
eyni rəğbətlə yanaşmağa
çalışırdı.
Əhmədov sovet dövrü
tarixşünaslığında toxunulmayan daha bir məsələyə
dəfələrlə qayıdır: bu, Azərbaycanın
dil, maarif, məktəb, siyası düşüncə cəhətdən
İran təsirindən ayrılması məsələsidir.
Başa düşürük ki, bu, incə bir məsələdir,
onun öyrənilməsi konfrontasiya yaratmamalıdır, iki
qardaş müsəlman dövlətini
yadlaşdırmamalıdır. Lakin Əhmədov haqlı
olaraq buna böyük əhəmiyyət verir. Nəyə
görə? Ona görə ki, başa düşür: azərbaycançılıq
şüurunun hegemonluğu üçün biz bütün
yad təsirlərdən aralanmalıyıq.
Əhmədov Azərbaycan şüuruna
İran təsirini ardıcıl tənqid edir və bu, indi
ifrat görünə bilər. Lakin İran təsirinə
qarşı mübarizə Moskva üçün çox
maraqlı idi, çünki ruslaşdırmaya və marksizmin
yayılmasına mane olurdu. Amma Azərbaycan maarifindən
İran təsirinin çıxarılması, dərsliklərdən
Firdovsi və Sədi təsirinin kənar edilməsi ikili rol
oynadı: İran təsirinin azalması Azərbaycan mədəni
şüurunun genişlənməsinə, hegemonluğuna səbəb
olurdu. Məhz bundan sonra əks proses başlandı, azərbaycançılıq
şüuru və mədəniyyəti o taydakı
soydaşlara güclü təsir göstərməyə
başladı. Yəni azərbaycançılıq müstəqil
bir dövlət ideologiyasına çevrildi.
Şübhəsiz ki, Əhmədov Xətaidən
Nadir şaha qədər İran-Şirvan
qarşıdurmasının detallarından xəbərdar idi.
Şamaxı xanı Nadir şahın Muğanda baş
vermiş tacqoymasında iştirak etməmişdi! Rəsulzadə
1918-ci ilin yanvarında "Açıq söz"də
Rusiya tərkibində Azərbaycanın federasiya qazanmaq
şansı haqda yazan kimi buna İrandan hücumlar edildi. Elə
bu günədək xəyalpərəst İran yazarları
Şirvanın İrana aidiyyəti haqda yazmağı sevirlər.
Olub, amma keçmişdə. Necə ki, keşmişdə
ABŞ İngiltərəyə məxsus olub. İndi isə
az qala əksinədir. Sayırıq ki, İran
təsirinin aradan qalxması prosesi bizim tarixçilər tərəfindən
daha dərindən öyrənilməlidir, çünki bu da
milli şüurumuzun tarixinin bir hissəsidir. Əhmədov
bizim milli şüurun formalaşması prosesi haqda
aşağıdakı mühüm sözləri yazır:
"Amma güman etmək ki, bütün xalq
birdən milli özünüdərklə aşılandı,
səhv olardı. Yox, özünüdərkin artması
yavaş-yavaş, illərlə gedirdi, mədəniyyətin və
maarifin inkişafı ilə şərtlənirdi. Bu inkişaf, bundan əlavə, xalqın daha mədəni
təbəqələrindən geri qalmış
aşağılarına doğru gedirdi. Əlbəttə,
milli mənlik şüuruna birinci ziyalılar yiyələndi,
dalınca burjuaziyanın mütərəqqi hissəsi və
şəhərlərdəki xırda burjuaziya, yerli türk fəhlələri
və nəhayət, kəndlilər. 1905-ci ildə başlanan
bu oyanma, demək olar ki, bizim günlərimizdə başa
çatır". Yəni 1925-28-ci illərdə.
Sayırıq ki, Əhmədov
tam haqlıdır və biz milli şüurumuzun və hərəkatımızın
tarixini yazanda Axundov və Zərdabidən sonrakı
üçüncü mərhələ kimi məhz Birinci Rus
İnqilabı dövründə, Əhmədovun ifadəsi ilə
desək, Azərbaycan liberal burjuaziyasının 1905-1912-ci illər
arasındakı fəaliyyətini üçüncü
mərhələ kimi qəbul etməliyik. Onda 1911-ci ildə
Müsavat partiyasının elan edilməsi və 1912-ci il
İtaliya-Osmanlı müharibəsi burjuaziyanın milli hərəkatının
dördüncü mərhələsi kimi qəbul edilə bilər.
Bu mərhələ nəzəri cəhətdən
H.Z.Tağıyev, Əhməd bəy Ağayev və Əlimərdan
bəy Topçubaşovun, əməli cəhətdən məktəb
hərəkatının və "Molla Nəsrəddin" məktəbinin
fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Əhməd Əhmədov sözügedən
dövrdə Azərbaycan liberal burjuaziyasının milli məktəb
və ana dili uğrunda mübarizələrinə doğru və
uzaqgörən tarixi qiymət verir. Bu mübarizələr
xalqın varlığını ortaya qoymaq yolunda idi, amma mili
məktəbsiz bu heç zaman mümkün olmazdı. O zaman
üçün bu, ən böyük siyasi məsələ
və siyasi hədəf idi. Kitabda 1905-ci il martın son günlərində
Bakının müsəlman müəllimlərinin
qurultayından söhbət gedir. Bu yığıncaq da
çarın fevral fərmanından sonra yaranmış
islahatçı Nazirlər Komitəsinə 13 bəndlik
petisiya yollamışdır. Bu petisiyada 1) pulsuz ümumi icbari
təhsil; 2) beşillik ibtidai məktəblərin
açılması; 3) ana dilində təhsilə icazə
verilməsi; 4) yenidən qurulacaq ibtidai məktəblərin
proqramlarına yeni predmetlərin daxil edilməsi; 5) ibtidai təhsili
bitirənlərə orta və peşə məktəblərinə
girmək hüququ; 6) müsəlmanlar üçün
geniş peşə məktəbləri şəbəkəsi
yaradılması; 7) məktəblərə müstəqillik
və fəaliyyət azadlığı verilməsi; 8) rəsmi icazəsiz özəl məktəblər
açmaq hüququ; 9) məktəblərin kollektivinə təhsilə
dair yığıncaq və müşavirələr
keçirmək hüququ; 10) müsəlman müəllimlərinə
digər millətlərin müəllimləri ilə bərabər
hüquqlar verilməsi; 11) müəllimlərin
təyin və azad olunmasının kollektivlə
razılaşdırılması; 12) müəllimlərin
maaşının iş şəraiti və yerinə görə
artırılması; 13) müəllim seminariyalarının
(pedtexnikum) sayının və müəllimlərinin
sayının artırılması və s. tələb
edilirdi. Bu tələblər Azərbaycanda ana dilində
burjua maarifi yaradılması proqramı idi əslində.
Əhmədov xalq
üçün burjua maarifini keçməyin tarixi əhəmiyyətini
dərindən başa düşürdü. Burada o, Nəriman
Nərimanova yaxındır: sonuncu 16 avqust 1920-ci ildə Azərbaycan
məktəblərində təhsilin xalqların öz dilində
aparılması, 1921-ci il 29 martda isə Respublikada
kargüzarlığın türk dilində aparılması üçün Komitə yaradan
Azrevkom Dekretlərini imzalamışdı. Birinci Dekret
müasir Azərbaycan məktəbinin əsasını qoydu,
ikinci isə icra olunmadı. Milli dövlətin yaranmasında
milli şüurun və milli mədəniyyətin
üstün rolu haqda nəticələr, əlbəttə ki,
1920-ci illərdə Moskva ilə nərimanovçular arasında
gedən mübarizənin dərslərindən gəlirdi. Nərimanovçular
Azərbaycan Kommunist Partiyası içində rus-erməni
ittifaqına uduzdular. Çünki onların arxasında hələ
xalq yox idi: bu xalq mədəni inqilab və milli mədəniyyət
yaradılması yolunu keçib monolit millətə
çevrilməli idi.
Qeyd edək ki, Azərbaycan milli şüurunun
tarixinə dair ikinci fundamental əsər "Milli Azərbaycan
hərəkatı"dır. Bu kitab M.Ə.Rəsulzadə və
M.B.Məmmədzadə tərəfindən İ.Stalinin 1932-ci
ildə çıxmış "RK(b)P-nin tarixi"
kitabına cavab olaraq Polşada yazılıb, 1936-cı ildə
orada işıq üzü görüb. Bu
kitabda azərbaycançılıq şüuru və Azərbaycan
millətçiliyi ayrıca terminlər kimi Əhmədovdan
sonra ikinci dəfə ortaya qoyulur və onun tarixi haqlı
olaraq M.F.Axundovla bağlanır. Əhmədov isə
kitabını Birinci Rus İnqilabının 20 illiyinə həsr
etmişdi. Maraqlıdır ki, bolşeviklərin öz
direktivləri ilə yazılan belə kitablar Tatarıstanda və
digər yerlərdə də çıxmışdı.
Azərbaycan xalqı nəinki burjua maarifini
keçib, üstəlik, bu maarifin "Əsrimizin
Siyavuşu" adlı manifesti var! Bu kitab Azərbaycan
xalqını və onun Cümhuriyyətini Firdovsinin
Siyavuşuna bənzədir: Siyavuş - Turanla
İranlılığı birləşdirmək layihəsidir,
bu yolla bütün müsəlman aləmini yeni tərəqqi
yoluna aparmaq və buna rəhbərlik etmək layihəsidir.
Lakin Moskva bolşeviklərinin Azərbaycandakı
düşünən başları kəsmək siyasəti
1938-ci ilə qədər davam etdi. Sonra da Böyük Vətən
müharibəsi bu qırğının davamı kimi oldu. Azərbaycan
xalqı və dövləti əsrimizin Siyavuşu olmaq
şansını itirdi. Bəlkə də hələ
itirməyib: əgər biz Orta Asiya və İranda ideoloji
liderliyimizi bərpa və təmin edə bilsək, islamda və
müsəlman həmrəyliyi sahəsində doğru
mövqe tuta bilsək, dağılıb yenidən qurulan
dünya nizamı yeni şanslar yaradır. Bu şanslar
isə müharibələr erasında yeni bir mərhələnin
açılması ilə bağlıdır. Müsəlmanlar
bu gün müstəmləkə vəziyyətindədir:
suverenlik üçün müsəlmanlara neftin
pullarını və yeni hərbi texnologiyaları
ağılla mənimsəmək lazımdır. Hərbi
güc gələcəkdə də siyasi problemləri həll
edən əsas vasitə olaraq qalacaqdır.
***
Əhmədov maarifçiliyin tarixini
bacardıqca kapitalist sənayesinin inkişafı ilə
bağlayır, Azərbaycan burjuaziyasının bu prosesdə
payını çoxlu statistik rəqəmlərlə
göstərməyə çalışır, bu payın
azlığına acı təəssüflər edir. Cəsarətlə
demək olar ki, bu günə qədər Azərbaycanda
Əhməd Əhmədov qədər parlaq marksist nəzəriyyəçi
və təhlilçı olmayıb və yəqin ki,
olmayacaq. Onun qədər çarizmin Azərbaycandakı
müstəmləkə siyasətini dərin marksist təhlil
və milli təəssüb hissləri ilə ortaya qoyan
olmayıb. O, bəlkə yeganə şəxsdir ki, Azərbaycan
burjuaziyasını təmsil etməklə fəxr edir, bu sinfi
müstəmləkə əhalisi arasında yeganə gələcəyə
baxan qüvvə sayır.
Əhmədovun 1905-ci il
inqilabı haqda kitabını oxumaq kifayətdir ki, Azərbaycan
burjua maarifini dananların nə qədər həyasız
yalan dediyini anlayasan. 1881-1919-cu illərdə
çıxmış rusdilli "Kaspi" qəzetini Azərbaycanda
orta və iri burjuaziyanın əsas orqanı kimi
araşdıran Əhmədov bu sahədə ilk və ən
yaxşı mütəxəssis sayıla bilər. O,
haqlı olaraq qeyd edir ki, 1905-ci il ərəfəsində
bütünlükdə dünya səhnəsində baş
verənlərdən Azərbaycan cəmiyyəti xəbərsiz
idi. Amma qeyd edir ki, dünyadan xəbərdar olan
tək-tək şəxslər var idi. Əhmədov belə
şəxslərin ən fəalları olmuş Həsən
bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayevin və Əlimərdan
bəy Topçubaşovun maarifçı fəaliyyətinin
ilk tədqiqatçısı kimi diqqəti cəlb edir.
Böyük uzaqgörənliklə qeyd edir ki,
1904-cü ildə RSDFP-yə üzv olmuş bir neçə
müsəlman bunu öz təşəbbüsü ilə
yox, həmin təşkilatın qərarı ilə etmişlər,
yəni hər imkan düşəndə Əhmədov Rusiya partiyalaşma
təcrübəsinin Azərbaycana süni tətbiq edildiyini
qeyd edir.
Gənc araşdırıcı olan Əhmədov
yuxarıda xatırlanan burjua maarifçilərində
çarizmin müstəmləkə siyasətini ifşa edən
məqamları ön sıraya gətirir. Rus müstəmləkəçiliyi
haqda danışmaq isə Sovet dönəmində də
qadağan idi. Ona görə bu barədə yazan Heydər
Hüseynov, Şıxəli Qurbanov, Ə.Sumbatzadə və
b. onun adını çəkmirdilər. Əlbəttə,
onun kitabından bunların hamısının bixəbər
olduğunu düşünmək sadəlövhlük
olardı.
Kolonist malakanların Azərbaycana
köçürülməsi barədə qəddar müstəmləkə
faktları kimi bəhs edən Əhmədov 1903-cü ildə
indiki Pokrovka kəndindən alarların necə
qovulmasından, baş vermiş silahlı toqquşmadan bəhs
edir. Göstərir ki, alarları öz evlərindən məcburi
səhraya qovur və malakanları onların evinə,
bağ-bağatlı həyətlərinə
köçürürdülər. Bizim tarixçilər
sonralar bu barədə susublar və ya bu, qadağan edilmiş
mövzu olub. Amma bu yaxınlarda Yorq Baberovskinin
"Stalinizm Qafqazda" kitabında Azərbaycan kəndliləri
ilə malakan kolonistlər arasında 1917-ci ildə qanlı
toqquşmaların icmalını oxudum: Əhmədovun
kitabındakı epizod yadıma düşdü.
Malakanların bir hissəsi cəmi 15-16 il II Nikolayın
istefasından əvvəl zorla müsəlmanların evlərinə
köçürülmüşdülər. Çar
yıxılan kimi müsəlmanlar rus malakanlarına
verilmiş öz evlərindən kütləvi surətdə
qovub çıxarmaq istədilər. Baberovski hətta 1000-dən
çox malakanın 1917-də Kubana
qayıtdığını yazır.
Malakan kolonistlərlə Azərbaycan
kəndliləri arasında kütləvi qanlı
toqquşmalar çox mühüm tarixi faktdır.
Çünki məhz bu toqquşmalar Bakıda 1918-ci il 17-21
mart qırğınlarının əsas səbəbi olub,
daha doğrusu, rus hərbçiləri tərəfindən
intiqamı olub. 17-18 martda Bakının
müsəlman məhəllələrinə od
vurulmasının və havadan və gəmilərdən
bombalanmasına rəhbərlik edən Cənub Qoşunlarının
Hərbi İnqilab Şurası olub. İndiki terminlə desək
çar qoşunlarının Azərbaycandakı rəsmi qərargahı
dinc əhaliyə qarşı ümumqoşun əməliyyatı
keçirib, Astoriya mehmanxanası ilə üzbəüz
binada yerləşib. Müsavat və digər milli partiyalar
sözügedən qərargahda iki bəndlik Təslim aktı
imzalayıblar. 1. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qeyd-şərtsiz
qəbulu; 2. Müsəlman hərbi dəstələrinin
tərki-silah edilməsi və buraxılması
müsavatçılara həvalə olunub. Şaumyanın
Qırmızı Qvardiyası bu təslim aktı
imzalandıqdan dərhal sonra məhəllə-məhəllə
cəza tədbirlərinə başlayıb, yəni
Şaumyanın həyata keçirdiyi artıq polis əməliyyatı
idi. Mart faciəsinin əsas cəlladı - Cənub
Qoşunlarının Hərbi İnqilab Şurası olub. Amma
onu tarixdən çıxarıb ancaq Şaumyanın başkəsənlərini
saxlayıblar. Sovet tarixçiliyi belə idi, müstəmləkəçiliyin
imicmeykeri rolunda idi.
Müəllif əsərin VI fəslini
"Yeni mədəniyyət uğrunda mübarizə. Türk gerçəkliyində
liberalizm və konservatizm" adlandırıb. Bu
fəsil əslində Birinci Rus İnqilabı ərəfəsində
Azərbaycanda milli şüurun təhlilini davam etdirir və dərinləşdirir.
Liberalizm deyəndə müəllif yenilik tərəfdarlarını,
tərəddüdsüz Avropa maarifi yolunu seçən C.Məmmədquluzadə,
M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, Ü.Hacıbəyov,
M.Ə.Rəsulzadə, C.Cabbarlı kimi ziyalıları nəzərdə
tuturdu.
Əhmədov bütövlükdə liberal-burjua
ziyalılarını rusofil adlandırır, amma bizcə, bu,
adıçəkilənlərə aid deyil. Hətta deyə
bilərik ki, Əhmədov maarif və mədəniyyətin
milliliyi prinsipindən danışanda yuxarıda adını
çəkdiyimiz və ana dilində yazan
ziyalılarımızın ideoloji platformasını
yaradırdı. Ana dilində maarif və mətbuatın
milli ideologiya kimi əhəmiyyəti çox böyük idi.
Təsadüfü deyil ki, Mirzə İbrahimov
böyük uzaqgörənlik edərək 1936-1937-də
yazdığı "Böyük demokrat" adlı
dissertasiyasında "Molla Nəsrəddin"in
platformasını inqilabi-demokrat adlandırdı. Bu, sovet şəraitində gedən mədəni və
ədəbi quruculuqda nərimanovçuluqdan sonra da milli cərəyanın
davamı demək idi. "Molla Nəsrəddin"
platforması, C.Məmmədquluzadə və M.Ə.Sabir irsi
bununla bizim kommunist və sovet ideologiyamızda rəsmi və
leqal yer aldı. Bu yer Azərbaycan milli
şüurunun sovet vaxtı qorunmasını təmin etdi və
gələcəyimiz üçün misilsiz əhəmiyyət
daşıdı. Ədəbiyyat
quruculuğunda C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.İbrahimov, M.Cəfər,
B.Vahabzadə, X.Rza, S.Rüstəmxanlı və
başqaları bu cərəyanı davam və inkişaf
etdirdilər və qorudular. Əsrimizin Siyavuşu olmaq
şansından bizin maarif və mədəniyyətimizdə
bu qaldı! Lakin bu platforma Azərbaycan millətçiliyinin
və şüurunun əsası və bünövrəsi oldu,
bizim milli burjua mədəniyyətinin qırılmayan xətti
oldu.
Əhmədov ancaq rusca yazan, rusofil liberal-burjua müstəmləkə
məmurlarına düzgün xarakteristika verir. Onlar
qabaqcıl rus mədəniyyətini tərifləyərək
türk kütlələrini mədəniyyətə və tərəqqiyə
çağırırdılar, çar hökumətinin
palazı altında yaşamağın həmişə rahat
olacağına inanırdılar. Həm də
onlar Əhmədova görə, "müstəqil türk mədəniyyəti
yaradılmasına çalışmır və rusluğa aid
hər şeyi tam və kor-koranə təqlid edirdilər".
("Azərbaycan 1905-ci il inqilabında",
s.112). (Yeri gəlmişkən,
xatırladığımız sovet "milli" akademikləri
və partiya nomenklaturası bunların ritorikasının və
rəsmi milliliklərinin davamı idi).
Müstəmləkə məmurlarının ikinci
qrupuna Əhmədov mühafizəkar din xadimlərini aid edir
(biz bura xırda şiə məmurlarını, mollaxana
müəllimlərini də əlavə edərdik - R.Ə.). Bunlar
"bütün gücləri ilə mane olurdular ki, türklər
Qərb mədəniyyətinə və maarifinə yiyələnməsin,
kütlələrə fars təsiri yayırdılar".
Burada fars təsiri bir az şişirtmədir, çünki
İran idarəçiliyindən qalma rəsmi yazışma
elementləri qalırdı Azərbaycanda Çar hökumətinin
icazəsi ilə, hətta Qori Müəllimlər
Seminariyasında fars dili buna görə Azərbaycan dilindən
daha artıq öyrədilirdi.
Bu dəqiq
təsnifdən sonra Əhmədov kəskin bir nəticə irəli
sürürdü: "Deməli, türk ictimai qruplarından
heç biri hələ milli türk (yəni azərbaycanlı
- R.Ə.) sifətinə malik deyildi. Belə vəziyyətin əsasında
yenə də həm Azərbaycan türklərinin yuxarı təbəqəsində,
həm də aşağı təbəqəsində milli
özünüdərkin yoxluğu dururdu: Azərbaycan
türkləri hələ millət kimi formalaşmağa macal
tapmamışdı, bu isə ancaq türk gerçəkliyində
burjua-kapitalist formalarının möhkəm əsas
tapması şəraitində ola
bilmişdi. Türklərin sənaye kapitalizmi isə,
əgər belə demək mümkünsə, hələ bələkdə
idi". Əhmədov qeyd edir ki, Azərbaycan
burjuaziyası qarşısında öz milli müqəddəratını
təyin etmək sualı durmurdu. Bunun səbəbini
də Əhmədov bir marksist kimi, Çar hökuməti
şəraitində azərbaycanlıların varlanmaq
hüquqlarının və imkanlarının
varlığı ilə bağlayırdı. Nadir şah və ya Xanlıqlar dövründə
bunlar, doğrudan da, yox idi.
Müəllif
1905-ci il inqilabına yüksək qiymət
verir və yazır: "17 Oktyabr Manifestindən sonra Türk
Milli hərəkatı yeni zolağa - getdikcə artan
dirçəliş zolağına çıxdı. Türklərin
ictimai özfəaliyyəti yolundakı son maneələri də
inqilab dalğası kənar etdi, türk cəmiyyəti
öz mədəni və siyasi inkişafının geniş
yoluna çıxdı... Amma türklərin
demokratik və mütərəqqi dairələrini təmin
etmədi" (s.161). Bunlar, ilk növbədə,
müsəlmanların öz şəhərləri Bakıda
xristianlarla tam bərabər hüquqlar ala bilməməsi idi.
Burjuaziyanın radikallaşmasını və
sollaşmasını müəllif "Kaspi" və "Həyat"
qəzetlərinin Çar hökumətinə qarşı
müxalifətə keçməsində, Rusiya azadlıq hərəkatı
ilə həmrəylik göstərməyə
çalışmasında müşahidə edir. Əhmədov böyük həssaslıqla erməni
millətçilərinin mərkəzi rus mətbuatında Azərbaycan
burjua liderlərinə qarşı qərəzli
kampaniyasını, onları panislamist və vəhşi kimi təqdim
etmək cəhdlərini görür və bunlara qarşı
müsəlman liderlərinin mübarizəsindən bəhs
edir. Azərbaycan milli hərəkatını
ermənilərə qarşı yönəltmək cəhdlərinə
baxmayaraq, növbəti mərhələdə Müsavat
partiyasının meydana çıxması müsəlmanlar
qarşısında duran azadlıq və bərabərlik kimi
tarixi vəzifələrlə bağlı idi.
Müəllif Bakıda və Azərbaycanın digər
yerlərində 20-25 avqust erməni-müsəlman
qırğınlarını birbaşa çarizmin inqilabi hərəkatı
zəiflətmək təşəbbüsü kimi izah edir. Göstərir
ki, Manifestdən sonrakı şərait türk
burjuaziyasının taktikasının dəyişməsinə,
onun sollaşmasına, xahişlərdən tələblərə
keçməsinə, qətiyyətli bir dillə
danışmasına səbəb oldu. Həmişə
xahişçi rolunda gördüyümüz xadimlər daha
icazə istəmirlər, qətiyyətli tələblər
qoyur, köhnə hökumətin istefasını, Manifestin tam həcmdə icrasını tələb
edirlər. Əlimərdan bəy
Topçubaşovun "Kaspi"də çıxan məqalələrini
təhlil edən müəllif onun Rusiya azadlıq hərəkatında
müsəlmanların iştirakının tarixi zəruriliyi
haqqında çağırışlarını diqqətə
çəkir. Bu, ciddi bir konsepsiya idi və nəticədə
Azərbaycan Kommunist Partiyasının da Rusiya bolşevik
partiyasının bir hissəsi kimi 70 il fəaliyyəti
ilə nəticələndi. Əslində bizim
liberal-burjuaziyanın bir hissəsi (Əhmədov özü
daxil) bolşevik partiyasına qoşuldu. Lakin
II Respublikanın və Nərimanovun taleyi timsalında səhvini
anladı və bunun acısını və faciəsini
yaşadı.
Tarixi prosesləri həssaslıqla anlayan Əhmədov
Oktyabr Manifestindən dekabrdakı Moskva silahlı
üsyanına qədər olan iki ayı xüsusi dəqiqliklə
təhlil edir.
Bu iki ay II Nikolayın istefasından sonrakı
dövrü xatırladır. Məhz bu zaman
Gürcüstanda bu respublikaya muxtariyyət və parlament vermək
tələbi meydana çıxmışdı. Bunun ardınca müsəlmanlar da sözügedən
qəzetlərdə "Zaqafqaziyada 1) parlament- Seymi yaratmaq; 2)
bu əraziyə özünüidarə hüququ vermək; 3)
ümumi və bərabər səsvermə hüququ ilə
seçkilər keçirmək təklif edildi. Əhmədov kitabda Topçubaşovun
"Gürcüstan müxtariyyəti" konsepsiyasını
necə tənqid etdiyini və müsəlmanların Rusiyaya
daha "sadiq" olduğunu göstərən
yazısını bizim liberal-burjuaziyanın mövqeyi kimi təhlil
edir. Və çox müasir səslənən nəticələr
söyləyir:
"Beləliklə,
erməni millətçiləri - "Daşnaksütyun"
partiyasının simasında, gürcülər - öz
sosialist-federalistlərinin simasında, milli özünüidarə
sahəsində Qafqaz üçün federativ əsaslarda ən
geniş (ərazi) avtonomiyası tələb etdiyi halda,
türk burjuaziyası başçıları, separatizm
ittihamlarından qorxaraq, ancaq geniş özünüidarə
tələbləri ilə kifayətlənirdi... (s.167).
Moskvada
üsyan bütün 1905-ci il
inqilabının istiqamətini dəyişdi. Amma
Cənubi Qafqaz Seymi yaratmaq layihəsi 1917-18-ci illərdə
baş tutdu və sonra müstəqil Cənubi Qafqaz
respublikalarının yaranması ilə nəticələndi.
Əhməd Əhmədovun parlaq ideoloji təfəkkürünün
mühüm tezislərindən biri Azərbaycanda panislamizm
ideologiyası ilə bağlıdır. O, tam qətiyyətlə
bildirir və əsaslandırır ki, Azərbaycanda tam mənada
panislamizm olmayıb. Birinci Rus İnqilabına qədər
çar təhlükəsizlik orqanlarının
yazışmalarında istifadə olunan bu termin, Əhmədova
görə, müsəlman azərbaycanlılarının
özlərini dil və dincə yaxın olan İran və
Türkiyə ilə yaxınlaşdırmaq meyillərini ifadə
edirdi. Bu, müstəmləkə
orqanlarında qorxu yaradırdı, o biri tərəfdən də
təhlükəsizlik orqanı işçilərinin özlərini
işləyən göstərmək üçün düzəltdikləri
bir yalançı təhlükə idi. Əslində
Azərbaycanda islamı dərindən bilən mütəxəssislər
yox idi, çünki müvafiq təhsil ocaqları yox idi.
Nəcəf kimi ərəb şəhərlərinə gedib,
on beş, iyirmi il sonra ərəb dilini belə
normal öyrənə bilməmiş mollalar isə çox az
idi. Onların Azərbaycan dilində baza təhsilinin
yoxluğu ərəb qrammatikasını və dilini mənimsəməyə
imkan vermirdi.
Əhmədov
haqlı olaraq yazır ki, Azərbaycanda panislamist
görüşlər 1905-ci il
inqilabından sonra formalaşdı. Nəyə
görə? Ona görə ki, müsəlmanlara mətbuat
azadlığı veriləndə savadlı jurnalistlər yox
idi, qəzetlərə diribaş mollalar doldular və yas məclislərində
islam dini şəninə dedikləri tərifləri
qəzetlərdə də yazmağa başladılar. Amma bu, islam sivilizasiyasının və quruluşunun
xristianlıqdan üstün olduğunu təsdiqləyən
bir ideoloji sistem olmaqdan uzaq idi. Amma çar məmurları
islamı özlərinə müxalif bir düşüncə
kimi görməkdə haqlı idilər. Müsəlmanların
xristian müstəmləkəsinə qarşı
bütün qiyamları bu bayraq altında yaranıbdır.
Panislamist yarlığı ilə güllələnənlər
də minlərlə olub.
***
Burada bir neçə kəlmə də Əhmədovun
öz müəllimi, atasının dostu N.Nərimanova
münasibəti haqda demək lazımdır. Nərimanov
onu "İdioloq" adlandırırdı, Bakıya hər
gəlişində onunla görüşürdü. Əhmədov göstərir ki, 1923-24-cü illərdə
Nərimanov leninizmin marksizmə zidd olduğunu
anlamışdı, çünki Azərbaycanda və hər
yerdə sovetləşmənin 99 faiz ordu gücünə
getdiyi aşkar idi. Amma Nərimanov Mədəni
İnqilabın Azərbaycan üçün faydalı
olduğu üzərində sona qədər təkid etdi.
Əhmədovun siyasi irsinin bir əhəmiyyəti də
ondadır ki, 20-ci illərdə Azərbaycanda gedən siyasi
proseslərin əsl mahiyyətini yeni şəkildə
görməyə yol açır. Bu yenilik nədədir?
Ondadır ki, o zamankı bolşevik mətbuatında
mənfi mənada işlənən nərimanovçuluq
termininin böyük tarixi mənasını açır.
Moskva və onun ardınca M.S.Ordubadi nərimanovçuluğu
N.Nərimanovun cavan Azərbaycan bolşevikləri ilə
konflikti kimi qələmə verirdi. Əslində
bu, həqiqəti gizlətmək ücün rus-erməni
ittifaqı tərəfindən düzəldilmiş təbliğat
yalanı idi.
Nərimanovçuluq 1938-ci ilə qədər davam
etmiş milli siyasi hərəkat idi. Bu hərəkatın
çıxış nöqtəsi Azərbaycan parlamentinin
1920-ci il 27 aprel tarixli son Qərarı idi. Bu qərarla ölkədə hakimiyyət Azərbaycanın
müstəqilliyini qorumaq şərti ilə Azərbaycan
bolşeviklərinə verilirdi, onlar isə özlərini daha
çox sosialist sayırdılar. Müstəqil
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına başcılıq edən
Nərimanov və onun yaxın ətrafındakı adamlar
hakimiyyətin məhz onlara verildiyini, İkinci Respublikanın
milli bir dövlət olduğunu güman edirdilər. Ə.Əhmədov 1920-1923-cü illərdə Azərbaycan
bolşeviklərinin öz arasında da Azərbaycanın
müstəqilliyi lazımdırmı və bu, əməldə
mümkündürmü - sualı üzərində
diskussiyaya xüsusi yer verir. Bu barədə yazır:
"Axı bizim öz siyasi rəqiblərimizlə mübahisəmiz
bu əsas prinsip ətrafında fırlanırdı. Axı hələ 1920-ci ildən N.Nərimanov ətrafında
toplaşmış kommunistlərin əsas tələbi o idi
ki, Azərbaycanın müstəqilliyini saxlamaq
lazımdır". ("1918-1925..., s.74).
Elə buradaca oxuyuruq ki, Nərimanovçular rəhbərlərinin
yenidən Azərbaycanda vəzifəyə
qayıdacağına ümid edir və bunu daim müzakirə
edirdilər. Nəhayət, 1927-ci ildə son istintaq ifadəsinin
birində Əhmədov dostu Əbdül Baqidən və onun
Qədirli və digərləri ilə 1922-ci ilin
payızında yaratdıqları gizli nərimanovçu
Hümmət partiyası və onun MK-sından danışanda
bir daha deyir: "(Əbdül Baqi) Müsavatçılara
kömək edib, onlara ona görə əl tuturdu ki, Azərbaycanın
müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizə edən
Azərbaycanın bütün sol sosialist və demokratik
partiyaları blokunun fəaliyyət birliyi nöqteyi-nəzərdə
dururdu". (1918-1925..., s.85). Göründüyü kimi, illər keçdikcə
nərimanovçular hərəkatın İkinci Respublika ilə
birgə ləğv edilmiş müstəqilliklə
bağlı olduğunu daha aydın dərk və ifadə
edirdilər.
Əhmədov
özü Nərimanov öləndən sonra bu qənaətə
gəlmişdi ki, milli kommunistlər Müsavat partiyasına
girib onun tərkibində Azərbaycanın müstəqilliyi
uğrunda mübarizə aparmalıdır, necə ki, Çin
kommunistləri yadlara qarşı böyük milli cəbhə
olan Komendan hərəkatına daxil olmuşdular. Əhmədov sayırdı ki, əsas müstəqilliyi
qaytarmaqdır, bu, əldə ediləndən sonra Müsavatdan
ayrılmaq və ya onun özünü sosialist, sosial-demokrat
tipli partiyaya çevirmək olar. Əhmədovun
son əqidəsi belə olubdur.
Əslində, nərimanovçu kommunistlər
1920-1922-ci illərdə olmuş müstəqilliyi
şişirdirdilər. Onların əsas səhvi ADR-in
yıxılmasında əsas rol oynamaları idi.
İkinci Respublikanın Hərbi İnqilab Komitəsi də,
Xalq Komissarlar Soveti də 27 apreldən beş-altı həftə
əvvəl Moskvada yaradılmış və təsdiq
edilmişdi! Nərimanovu isə bu işin mahiyyətinə
ancaq mart ayının əvvəllərindən cəlb və
tanış etdilər. Çünki
Moskva və İ.Stalin müsəlman N.Nərimanova tam
inanmırdı. Ona görə də Dövlət
İnqilab Komitəsi sədri təyin olunan N.Nərimanova bir
Üçlük əlavə edilmişdi: Mirzə Davud
Hüseynov və Əliheydər Qarayev. Nərimanov onlarla
razılaşdırmadan İnqilab Komitəsi adından sənəd
yaya bilməzdi! O, formal İnqilab Komitəsinin sədri olsa da,
Üçlüyün sədri idi ancaq, yəni həlledici səsi
yox idi, öz siyasi iradəsini yeritmək imkanı onun əlindən
alınmışdı.
Nərimanovun
namizədliyini Leninin iştiraki ilə MK-nın Siyasi
Bürosunda, Qafqazı azad etmək üzrə Büro tərkibinə
kim irəli sürsə
yaxşıdır? XI Qızıl Ordunun rəhbərliyi! Yəni
Nərimanov Qafqaza ordu rəhbərliyi (oxu: Qafqazın
Şaumyandan sonrakı canişini Orconikidze və Mikoyan) tərəfindən
dəvət olunduğundan ona tabe olmalı idi. XI Ordu Nərimanovu
İnqilab Komitəsinin sədri təyin etdiyindən Bakıda
ikihakimiyyətlilik yarandı: 1920-1922-ci ilin bütün
qalmaqalları faktiki hakimiyyət olan XI Ordu ilə şərti
İnqilabi Komitə rəhbəri Nərimanov və onun həmfikirləri
arasında baş verdi. Sonuncu sovet dönəmi
Qafqaz canişini, Stalinin sağ əli Orconikidzenin
boğazında sümük idi. Nərimanov
Moskvadan gələn direktivləri müzakirə edirdi,
özünü müstəqil ölkənin rəhbəri
kimi, Azərbaycan xalqının təəssübkeşi kimi
aparırdı. Hərbi intizam əsasında
qurulmuş bolşevik rejimi ilə bu, bir araya
sığmırdı. 1922-ci ilin
mayında İkinci Azərbaycan Respublikasının tələsik
ləğvi bu sümüyü ləğv etdi. 1922-ci ilin mayında Müstəqil Azərbaycan Sovet
Sosialist Respublikası ləğv olunanda Nərimanovu
bütün vəzifələrindən çıxarıb, əvvəlcə
Tiflisə, sonra Moskvaya sürgün etdilər. (1923-də onun böyük Məktubu müzakirə
ediləndən sonra Siyasi Büro ona Bakıya getməyi
qadağan edən Qərar da çıxardı). Moskvadan gələn əmrləri müzakirə
üçün formal əsas belə qalmadı, özü
barədə qəbul edilən qərarlarda Azərbaycan
xalqının iştirakı sıfıra endi, yəni
çarın vaxtındakı ilə eyniləşdi.
Əlavə edək ki, İkinci Respublikanın ləğvini
cavan bolşeviklərin də az bir hissəsi
himayə edirdi. Görünür, sonralar onlar dəfələrlə
olduğu kimi, Moskvanın zorakılığı
qarşısında susmağa üstünlük verdilər.
Bu məsələ, partiyada 1921-1922-ci illərdə
geniş müzakirə olunub və hələ kifayət qədər
öyrənilməyib.
Leninin
milli siyasəti özülündən belə ikiüzlü və
namərd idi! Nərimanov bunları anlayan kimi
mübarizəyə başladı Moskva ilə və bu, nərimanovçuluq
adı aldı. Bu hərəkat, 27 Aprel ərəfəsində
aldadılmış azərbaycanlı bolşeviklərin Moskvaya
qarşı sakit qiyamı və ədaləti bərpa etmək
təşəbbüsü idi. Partiya
iclaslarında müsəlman fəhlələrə
qarşı ədalətsizlikdən söz açan fəhlələri
belə rus-erməni ittifaqı təşkilatdan qovurdu. Cavan Azərbaycan bolşevikləri isə bu
aldadılanların digər bir dəstəsi idi və onlar da
Nərimanov tərəfdarları kimi 1938-dək fiziki cəhətdən
məhv edildilər. Onları da nərimanovçuluq
hərəkatının qurbanları saymaq olar.
Nərimanovçuluğun ADR-in süqutunun nəticəsi
olmasını liberal-burjua ideoloqlarının taleyində də
görmək olar. 1916-cı ilə qədər
Ə.M.Topçubaşov, Ə.B.Ağayev çar hökumətinə
ən loyal ziyalılar idi. Əhməd bəy
Nuru Paşanın mülki işlər üzrə
müşaviri oldu, ingilislər tərəfindən həbs
edildi və ömrünü Türkiyədə başa
vurmalı oldu. Əlimərdan bəy 1918-ci ilin
dekabrında Milli Məclisin sədri seçilsə də,
Paris Sülh Konfransına getmək bəhanəsi ilə
İstanbula, ordan Parisə getdi, iki oğlunu da Nümayəndəlikdə
işə götürüb ailəsi ilə birgə bir daha
Bakıya qayıtmadı, ailəsi və özü
yoxsulluğun acılarını daddı. Niyə
vətənə dönmədi onlar? Çünki zəmanənin
an savadlı, ağıllı adamları
kimi Rusiya dövlətinin qatil mahiyyətini gördülər
onlar. Qayıtsaydılar onlar da Fətəli Xan
Xoyski kimi rus siyası terrorunun qurbanları siyahısında
olacaqdılar. Bizim tarixçilər ADR
liderlərinin 1920-ci ildə erməni terrorçuları tərəfindən
öldürüldüyünü yazırlar həmişə.
Səhvdir bu! 1920-ci ildəki siyasi terrorun
sifarişçisi, maliyyə mənbəyi Moskva idi, konkret rəhbəri
Semyon Pankratov idi. Bu, Moskvadan təşkil
olunan dövlət terroru idi. İcraçılar
isə muzdlu qatillər idi. Bu qatillər başqa millətdən
də ola bilərdilər. Amma
ermənilər bu qara işi daha ücuz görürdülər,
müflis rus zabitləri isə pul saya bilirdilər.
Bolşevik
siyasətinin iki məxfi başı vardı: birincisi, hər
şeydə hərbi gücə və terrora əsaslanmaq, ikincisi
isə qanunsuz müsadirə edilmiş pullardan siyasi alət
kimi istifadə. Bolşeviklər bu pullardan
müsəlman "kommunistləri" inqilaba cəlb etmək
üçün geniş istifadə edirdi. ADR-in ləğvində XI Ordunun rolu gözəl məlumdur.
Amma Həştərxandan Bakıya
daşınan bolşevik pullarını da xatırladır
Əhmədov, başqa yerdə Komintern pullarını
araşdırır. Bu məsələ məxfilik
pərdəsi altındadır, amma Moskvadan Bakıya axan pullar
ADR-in ləğvində böyük rol oynayıb və bu,
işi asanlaşdırıb. Bakıya
qayıdan ingilislər şəhərdə demokratiya düzəltməyə
çalışdılar, ümid edirdilər ki, Denikin qalib
çıxacaq və onlar həmişəlik Bakıda
qalacaqlar. Amma bolşeviklər ingilislərin
demokratiya oyunundan Bakıda pulun gücü ilə təzədən
hakimiyyətə qayıtmaq planları üçün istifadə
etdilər və buna nail oldular. Əhmədov
bu barədə xəsis danışır. O, sıradan
özünün və Nərimanovun qanlı Mart hadisələrində
nə mövqedə olduqları və nə etdikləri barədə.
Güman ki, Əhmədov bu zaman Nərimanova ən
yaxın adamlardan biri olub. Amma bunları
araşdırmaq lazımdır. Əhmədov
özü 1920-1921-ci illərdə Qızıl orduda,
Qarabağda olub. Deməli, müsavat
ordusunun qalıqlarının məhv edilməsində, qəzaların
hərbi yolla qanlı sovetləşdirmədə iştirak
edib. Amma Nərimanovdan sonra o, Azərbaycan
ziyalılarının planlı surətdə məhv edilməsi
faciəsi haqqında yazırdı və bunu ilk deyənlərdən
biri idi. Əhmədovun tərcümeyi-halının
dəqiq öyrənilməsi hələ çox məsələlərə
işiq sala bilər.
Biz yuxarıda iki liberal ideoloqun taleyini nümunə kimi gətirdik. Amma ADR-in ləğvinin
bütün çoxsaylı liberal ziyalıların taleyində
oynadığı faciəli rol hələ tarixçilər
tərəfindən çox öyrəniləcəkdir.
Mən Nərimanova düşmən kəsilmiş
cavan Azərbaycan bolşeviklərinin taleyinə də
acıyıram. Onlar da nərimanovçuluğun,
milli taleyimizin bir qoludur. Bir çox ailələr
(o cümlədən Nərimanovun ailəsi) Moskvada, Orta
Asiyada, Cənubi Azərbaycanda, Türkiyədə qaldı.
Bolşeviklər onlarla adi qohumluq rabitəsini
belə dövlətə xəyanət kimi izləyirdi.
Nərimanovun təcrübəsindən danışarkən
daha bir məsələnin üstündən sükutla
keçmək olmaz. Bu onun Moskva ilə mübarizələrini
məxfi rejimdə aparması idi, açıq mətbuatda bu və
ermənilər haqda heç nə yazmaması idi. Bunun səbəbi nə idi və Nərimanov nədən
qorxurdu? Bu suala cavab vermək üçün Nərimanovun
həyatının və xalqımızın taleyinin iki
qanlı epizodu barədə arxiv sənədləri
açılmalıdır:
1. 1918-ci
ilin yanvar-martında Moskvada Bolşevik Siyasi Bürosunun Cənubi
Qafqazda və Bakıda ordudan istifadə yolu ilə sovet hakimiyyəti
yaratmaq haqda Məxfi qərarları.
2. 1920-ci
ilin yanvar-aprelində Moskva Siyasi Bürosunun XI Qızıl Ordu
vasitəsilə Cənubi Qafqazın müstəqil
respublikalarının ləğv edilməsi və buranın
Moskva hakimiyyətinə qaytarılması haqda məxfi qərarlar.
Sayırıq ki, bu iki qrup məxfi sənədlərdə
N.Nərimanovun bu qanlı hadisələrdə şüurlu
iştirakı barədə məlumatlar var və məhz
bunların yayılmasından qorxurdu. Biz N.Nərimanov haqqında məqaləmizdə
("Ədəbiyyat qəzeti", 18.07.2020) onun öz
sözləri əsasında 1918-ci il 17-21
mart Əməliyyatını icra edən Məxfi
Üçlüyün (Şaumyan və Caparidze ilə birgə)
üzvü olduğu barədə mülahizəmizi
yazmışıq. Sayırıq ki, Nərimanov
27 Aprel ərəfəsində Moskvada və Həştərxanda
hazırlanan güllələnmə və digər qanunsuz
bolşevik tədbirlərinin hazırlanmasında iştirak
etmişdi, bunlardan əvvəlcədən xəbərdar idi və
sonra da onları imzalamışdı. Lakin
bu planların Rusiya üsulu ilə icrasının necə
qanlı mənzərə yaradacağını təsəvvür
edə bilməmişdi. Bunu da nəzərə
almalıyıq.
Əhmədov
göstərir ki, 1923-cü ildə Moskvadan Nərimanovun
şikayətlərini araşdırmaq üçün Mərkəzi
Komitənin üç nümayəndəsi: E.Yaroslavski,
Petrovski, Sols başda olmaqla nüfuzlu
komissiya gəlmişdi. Xatırladaq ki, bundan əvvəl
də 1921-ci ilin yayında Nərimanovun şikayətləri
ilə bağlı Molotov komissiyası gəldi. Hesab olunur ki, İkinci Respublikanın taleyi və Nərimanov
haqqında sonrakı qərarlar hamısı bu şəxsin qənaətlərinə
əsaslanıb. Əlbəttə, o,
rus-erməni ittifaqına haqq qazandırıb. Güclənən Zaqfedarasiya layihəsi nərimanovçuluq
probleminin biryolluq həlli üsulu idi. Eyni problemlə
bağlı Tatarıstanın kommunist başçısı
Sultanqaliyev məhkum edilmişdi... Ona görə
Yaroslavskinin istintaq komissiyası Moskvada və Bakıda Nərimanovun
böyük Məktubunu müzakirə etdi. Nərimanovun əleyhinə qurulmuş ssenari ilə
fəhlədən tutmuş, veterana qədər
danışdı. Yalnız iki nəfər son iclasda Nərimanovu
müdafiə etdi: seminarist dostu Soltan Məcid Qənizadə və
Qədirli İsrafilbəyov. Hər ikisi Nərimanova
qarşı ifadələrin təşkil olduğunu son
yığıncaqda dedilər.
Aydındır ki, İ.Stalinin göndərdiyi komissiya Nərimanova
haqq qazandıra bilməzdi, respublikada vəziyyət barədə
onun qiymətləri məhkum edildi. Əslində
yalançı AKP Bakı Komitəsində Mirzoyan başda
olmaqla mərkəzləşmiş rus-erməni
ittifaqının Nərimanova düşmən və böhtan
tezisləri qəbul edildi. Amma N.Nərimanovun Moskva ilə
konfliktini əks edən az qisim məxfi məktubları
məhz Yaroslavski Komissiyasının işini təmin etmək
üçün mübahisə iştirakçılarına
paylamışdı. Sonralar prof. Teymur Əhmədov
və digər araşdırıcıların Bakıda
aşkar etdiyi Məxfi məktub və sənədlər bu məsələ
müzakirə olan zaman müvəqqəti leqallaşıb və
məxfi arxivçilərin yaxşı mənada
başsoyuqluğu nəticəsində Bakı arxivlərində
qalıb.
Əhməd Əhmədov parlaq marksist idi. O, leninçi marksistlərin
Rusiyanın xalqlar həbsxanası olması haqda tezislərinə
inanmışdı. Bu tezis və müddəalar
bəzən Leninin öz yazılarında da təkrarlanırdı.
Amma gənc Əhmədov bilmirdi ki, bolşevik və
marksist rus dövlətində milli hərəkatın tarixini
yaza bilməz, milli sözünü sıx-sıx işlədə,
onunla fəxr edə bilməz. Amma edirdi.
Onun kitablarının bir leytmotivi də Azərbaycan
milli ideoloqu və təhlilçisi olmağı ilə fəxr
etməsidir. O bilmirdi ki, hələ 1919-cu ildə Paris
Sülh Konfransında çoxüzlü Bolşevik hökuməti
"Vahid və bölünməz Rusiya" platformasına
keçmişdi, Rusiyanın 1914-cü il sərhədlərinin
bərpasını öz xarici və daxili siyasətinin əsası
elan etmişdi. N.Nərimanov və onun ətrafı
1922-ci ilin sonuna qədər buna əhəmiyyət vermirdilər,
hakimiyyətdə olmaq üllüziyası onların
gözünü bağlayırdı. Lakin 1925-ci ilin martında
son dəfə Bakıya gəldiyi zaman Nərimanov deyir
dostlarına: "Moskva (oxu: Stalin) "Vahid böyük
Rusiya" kursunu götürüb, smenovexovçu
ziyalıları özünə tərəf çəkir"
("1918-25-ci illərdə..." s.63). Bunun nəticəsi
kimi milyonlarla çar zabiti kor rus köləliyi və qəddarlığı
ilə Bolşevik rejiminin tərəfinə keçdi və
onun dağılmasının qarşısını aldı.
Bolşevik vətəndaş müharibəsində
İvan Qroznı qəddarlığı kölgədə
qaldı. Rəqiblərin fiziki məhvi əsas
siyasi alət oldu, qan su yerinə axdı. Belə
bir vaxtda 25-26 yaşlı bir müsəlmanın Bakıda Rus
müstəmləkəçiliyini rəsmi rus sənədləri
əsasında amansız bir obyektivliklə ifşa etməsinə
yol verilə bilməzdi. Onun kitabının ayrıca bir
fəslinin adı belə idi: "Rusiyanın müstəmləkəçilik
siyasəti". Əhməd Əhmədovun
1928-ci ildə namərdcəsinə güllələnməsinin
əsl səbəbi bu idi.
Sayırıq ki, onun adı tariximizdə və elmimizdə,
Milli hərəkat tariximizdə, dərsliklərimizdə bərpa
edilməlidir.
Xalqımız bilməlidir ki, onun M.Ə.Rəsulzadədən
başqa, daha bir böyük milli ideoloqu olubdur: Əhməd Əhmədov.
Onun kitablarını bərpa etmiş, çap
etmiş Tarix İnstitutu əməkdaşlarına, Nigar
Maksvelə minnətdarlığımı bildirirəm
düşünən azərbaycanlılar adından. Onun irsi, istintaqının materialları tam şəkildə
çap edilməlidir, bioqrafiyası tədqiqata cəlb edilməlidir.
Çünki obyektiv milli yaddaş - həqiqi
dövlətin ayrılmaz hissəsidir.
Mən tarixçi deyiləm. Amma Əhməd Əhmədovun
kitabları elə bil mənim gözümü açdı
öz yaxın tariximizə: ona görə bu yazını
yazdım. Əslində, 70 illik sovet dönəmi
uzun bir nərimanovçuluq macərasıdır. Sovetləşməyə qədər biz nələrdən
keçmişik. Amma rəsmi bolşevik
senzorları zorla yalanları öyrədirdi adamlara tarix haqda.
Hədis var: həqiqəti bilmək sizi azad edir. Əhməd
Əhmədovun kitabları bu azadlığın səmtini
göstərir: yaxın tariximizdə açılası
şeylər hələ çoxdur. Onların
hamısını biləndən sonra, gənc nəslə
öyrədəndən sonra həqiqi fərdi və ümumi
azadlıq tapacağıq.
Rəhim ƏLİYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 7 iyul.- S.28;31.