Mənəvi Vətənimizin kiçicik bir parçası… “-mış4″ şəkilçisinin işlədilməsi “problemi”

Müasir dövrdə ana dilimizdə canlı ünsiyyət zamanı, xüsusən də kütləvi informasiya vasitələrində feillərlə əlaqədar ən ciddi və ən çox yol verilən pozuntu “-mış4″ nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin işlədilməsi ilə bağlıdır. Hər bir leksik və qrammatik şəkilçi dilin yüz illərlə davam edən təkamül prosesinin məhsulu olaraq meydana çıxır. Onların hansısa subyektiv münasibətlər mövqeyindən dəyərləndirilməsi yolverilməz nadanlıq olardı.

Məlum olduğu kimi, dilimizdə nəqli keçmiş zamanın iki variantı var: “-mış4″ və “-ıb4″ şəkilçiləri ilə düzələnlər. Onların hər birinin yerli-yerində işlədilməsi dilimizin ifadə imkanlarını ikiqat artırır.

Bütün şəxslərin həm təkində, həm də cəmində işlənən “-mış4″ variantından fərqli olaraq, “-ıb4″ variantı birinci şəxsdə (nə təkdə, nə də cəmdə) işlənə bilmir. Deməli, bu variant istifadə imkanlarına və ifadə potensialına görə birincidən məhduddur. Hərçənd ki, təxminən XVII əsrə qədər “-ıb4″ variantı birinci şəxsdə də işlənirdi. Füzulidən bir beyti yada salaq:

Eşq daminə giriftar olalı zar olubam,

Nə bəladır ki, ona böylə giriftar olubam.

Lakin Azərbaycan dili sonrakı təkamül prosesində, hətta özünün ən böyük şairinin xatirinə belə, bu formanı mühafizə edib saxlamağı lazım bilmədi… Yeri gəlmişkən, bu şəkilçilərin hər ikisinin bir kontekstdə paralel işlədilməsinə aid yenə Füzulinin dilində unikal bir örnəyə rast gəlirik:

Adəm əvvəl səri-kuyin verib almış cənnət,

Eşidib təni-mələk, sonra peşiman olmuş.

Bu nümunə əyani şəkildə göstərir ki, nəqli keçmiş zamanın hər iki formasını düzgün və yerli-yerində işlətməklə dilimizə daha geniş və dəqiq ifadə imkanları, poetik tutum vermək mümkündür.

Nəqli keçmiş zamanın “-ıb4″ variantının birinci şəxsdə işlədilə bilməməsi, istər-istəməz, nitqimizin böyük bir kəsimində (ən azı üçdə birində) bu formanın işlədilməsini qeyri-mümkün edir. Deməli, “-mış4″ variantını hər yerdə və həmişə “ıb4″ variantı ilə əvəz etmək mümkün deyil. Dilimizin təkamül prosesi bu formaların hər ikisini yaradıbsa, anlamalıyıq ki, üslub və ifadə baxımından onların hərəsinin öz yeri, öz işlənmə məqamı var. Amma təəssüf ki, bu adi həqiqəti hamı anlamır. Təxminən ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq jurnalist dairələrində “-mış4″ şəkilçisinə qarşı səbəbi tam anlaşılmayan “səlib yürüşü” başladı və tədricən bu yanlış mövqeyi geniş ictimai rəyə də təlqin etməyə çalışdılar. Etiraf etmək lazımdır ki, dilimizi və onun qayda-qanunlarını yaxşı bilməyənlər arasında müəyyən qədər tərəfdaş da toplaya bildilər. Bizim günlərdə televiziya və internet kanallarının da bu virusa yoluxduğu müşahidə olunur.

Bu gün “-mış4″ı kinayə, hətta ikrahla “sovet mediasının dil elementi” elan etmək qeyri-dəqiq və qərəzli yanaşma olmaqla bərabər, həm də elementar cahillik və savadsızlıq nümunəsidir. Çünki həmin mövqedə olanlar öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün nə dilçilik, nə də məntiq baxımından heç bir ciddi dəlil, arqument irəli sürə bilmirlər. Bu şəkilçi Orxon-Yenisey abidələrində də, “Kitabi-Dədə Qorqud”da da, Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında da, Qazi Bürhanəddində də, Nəsimidə də, Xətaidə də, Füzulidə də, Aşıq Qurbanidə də, Vaqifdə də, Mirzə Fətəlidə də, Aşıq Ələsgərdə də, Seyid Əzimdə də, Mirzə Cəlildə də, Sabirdə də, Üzeyir bəydə də, Caviddə də, C.Cabbarlıda da, S.Vurğunda da, M.Müşfiqdə də, Ə.Kərimdə də, M.Arazda da işlənir. İstisnasız olaraq, bütün ümumtürk şifahi və yazılı ədəbi abidələrində, müasir türk dillərinin hamısında bu şəkilçi var. Və birdən-birə özünü qəhrəman sayan kimlərsə onun inkarına qalxır… Bu adamlara adicə (hətta primitiv) bir sual vermək istərdik: “-mış” şəkilçisi olmadan “mən gəlmişəm” fikrini necə ifadə edərdiniz?

Azərbaycan torpağı bizim maddi Vətənimizdirsə, Azərbaycan dili də mənəvi Vətənimizdir. Onların hər ikisinin sərhədlərinin toxunulmazlığını qorumaq eyni dərəcədə müqəddəs borcumuzdur. Bu mənada mənəvi Vətənimizin kiçicik bir parçası olan “-mış4″ şəkilçisini əlimizdən almaq istəyənlərlə maddi Vətənimizin kiçicik bir parçası olan Şuşa qalasını əlimizdən almaq istəyənlər arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Ona görə də bu süni, qondarma problem mütləq dəf edilməli, aradan qaldırılmalıdır.

Müşahidələr “-mış4″ şəkilçisinə qarşı bu anormal, xəstə münasibətin təkcə nəqli keçmiş zamanlı feillərə yox, həmin şəkilçi ilə düzələn feili sifətlərə qarşı da yönəldiyini göstərir. Məlum olduğu kimi, “-acaq2″ şəkilçili feili sifətlər gələcək, “an2″ şəkilçili feili sifətlər indiki, “-mış4″ şəkilçili feili sifətlər isə keçmiş zaman anlamı daşıyır. Yəni “yazılmış yazı” ifadəsi keçmiş, “yazılacaq yazı” gələcək zamana aid olduğu kimi, “yazılan yazı” ifadəsi də indiki zamana aiddir. Təbii ki, zəruri üslubi məqamlarda bu formalar bir-birini əvəz edə bilirlər, ancaq bunun üçün müəllifdən həm praktik, həm də nəzəri səhətdən mükəmməl dil bilgisi tələb olunur. Bunsuz isə həmin formaların bir-birinin yerində işlədilməsi kobud morfoloji pozuntu olmaqla bərabər, ciddi məntiqi yanlışlığa və üslubi qarışıqlığa da gətirib çıxarır.

Əfsus ki, son onilliklərdə keçmiş zamanı ifadə etmək məqamında “-mış4″ şəkilçisi əvəzinə tamamilə yanlış olaraq “-an2″ şəkilçisindən istifadə edildiyi müşahidə olunur. “Beş yüz il əvvəl tikiləcək bina” deyimi necə yanlışdırsa, “beş yüz il əvvəl tikilən bina” da eyni dərəcədə absurddur. Təəssüf ki, müasir mediamızda bu adi həqiqətin çox tez-tez nəzərdən qaçırıldığının şahidi oluruq. Vətən müharibəsinin döyüşləri gedən günlərdə “azad edilən ərazilər” ifadəsini işlətmək doğru idisə, bu gün həmin ifadəni ancaq “azad edilmiş ərazilər” şəklində işlətmək doğru sayıla bilər.

Məsələn, qəzetlərin birində belə bir xəbər oxuyuruq: “Əhmədli qəsəbəsində tikilən binada yanğın baş verib”. Fikirləşirsən ki, görəsən, tikilən (yəni tikilməkdə olan!) binada yanan nə imiş? Sonrakı cümlədə isə yazılıb ki, “binaya cəmi dörd ay qabaq köçmüş ailənin avadanlığına ziyan dəyib”. Belə bir anlaşılmazlığın baş verməməsi üçün jurnalist, sadəcə, dil qaydasına əməl edərək, “yeni tikilmiş bina” ifadəsini işlətməli idi. “Prezident şəhid ailələri üçün tikilən binanın açılışını etdi” kimi cümlələrdə eyni dil pozuntusu ilə üzləşirik.

Yaxud başqa bir qəzetdə belə bir başlıq görürsən: “Türkiyə universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı gənclər Bakıda bir araya gəldilər”. Düşünürsən ki, görəsən, bu gənclər ilin ortasında dərslərini buraxıb Bakıya niyə toplaşıblar? Materialı oxuyandan sonra aydın olur ki, söhbət Türkiyə universitetlərində təhsil almış gənc mütəxəssislərdən gedir.

Başqa bir yazıda belə bir cümlə ilə rastlaşırıq: “Dünyanın inkişaf edən ölkələri sırasında İtaliya layiqli yer tutur”. Dünyanın yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrindən biri olan İtaliya bu cümlədən xəbər tutsa, bəlkə də, Azərbaycana nota verər. Sonra gəl başa sal ki, bizim jurnalist sizi aşağılamaq istəməyib, sadəcə olaraq, “-mış4″ şəkilçisindən xoşu gəlmir…

Əgər “-mış4″ şəkilçisi ilə düzələn feili sifətlərin yerinə bütün məqamlarda “an2″ şəkilçisi ilə düzələnlər işlədilsə, onda gərək dilimizin ən koloritli sözlərindən olan “görməmiş” kəlməsini gözdən əlil mənasında “görməyən” sözü ilə əvəz edək. Onda gərək filan yazıçının “Seçilmiş əsərləri” əvəzinə “seçilən əsərləri” deyək. Bu isə tamam fərqli bir məna daşıyır. Bu halda xarici dillərdən keçmiş zaman məzmunlu feili sifətlərin tərcüməsində həllolunmaz problemlə üzləşərik. Təsəvvür edin, hər hansı bir informasiyada noyabr ayında ABŞ prezidenti seçilmiş Co Baydeni dekabrda ABŞ-ın “seçilən” prezidenti adlandırmaq necə səslənər?! O, yalnız seçki günü “seçilən” prezident idi, bir gün sonra isə artıq “seçilmiş” prezidentdir.

Nəzərdən keçirdiyimiz nümunələr adi bir şəkilçinin dil qaydalarına uyğun olmayaraq işlədilməsinin necə üslubi fəsadlar törətdiyini, necə ciddi nitq pozuntularına səbəb ola bildiyini əyani şəkidə nümayiş etdirir.

İlham ABBASOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 14 avqust. S. 21.