Məlum Dastanın məlum sərhədləri daxilində uydurmadan kənar, yad sonsuz lüğətlə yazılmış bir roman

Hər bir mətn sonsuz lüğətin sadəcə bir formasıdır. Bu əsər, yəni Yarımçıq Əlyazma "sonsuz lüğət" adlı nəhayətsiz çoxluğun sadəcə bircə formasıdır və bu forma (yəni Yarımçıq Əlyazma) Dastan haqqında özündən əvvəl yazılmış heç bir mətnə bənzəmir.

Bu yazar (dünyaların birində Vaqif, bir başqa dünyada Kamal Abdulla) başqalarının dediyini özününkü saymaq zonasından çox-çox uzaq öz sözünü demək istəyib. Bu yazar Dastanın görünməyən, bəlkə də görünməsi istənməyən tərəflərini bizlərə açmaqla qiymətli sənət və ədəbiyyat abidəsi olan Dədə Qorqud Dastanının suallara səbəb olan, ağlımızı məşğul edən "nizamsızlığını" Yarımçıq Əlyazma romanında bir növü nizamlayıb. Bu roman "səhifə-səhifə uydurma uydurmaq" kimi görünsə də, əslində, bir Dədə Qorqud tədqiqatçısının əlahiddə missiyasıdır. Həqiqətin su üzunə çıxmasıdır (bunun üçün yazarı "gülləbaran" edənlər var. Həqiqətin su üzünə çıxması qəbahətdir ki?). Bu mərhələ Dastanın bugünə qədər yazılan, araşdırılan lüğəti olan tanış sonsuz lüğətlə Dastandakı sonsuz ehtimallar lüğəti olan yad sonsuz lüğət (Laokoon) necə deyərlər, güləşir. Tanış sonsuz lüğət Vaqifi yad sonsuz lüğətə doğru itələyir. Çünki Dastanın dərın qatına enmək, bizlərə "göz vuran" kiçik ayrıntıları görmək yad sonsuz lüğətlə mümkündür.

Vaqif özü də bilir ki, ogünədək tanış olan lüğətlə nə yazarsa yazsın yeni olmayacaq, özündən əvvəlkilərin təkrarı olacaq. Dastana tanış sonsuz lüğətlə yanaşmaq onu redaktə etməkdən başqa bir şey deyil. O, ancaq yad sonsuz lüğətə təslim olmaqla gizlini aşkar edə bilər. Ancaq yad sonsuz lüğət vasitəsilə ənlik-kirşansız ilkin qata enmək və dastan haqqında görülməyənləri görmək, deyilməyənləri demək mümkündür. (Ənliksiz-kirşansız ilkin qata isə Vaqif özü enməyib, bu qata onu endiriblər. Necəmi? Çox güman ki illər, əsrlər boyu təkdüzə yorumlanan dastanın dərin qatında sayrışan gerçəkləri görə bilməyənlər, bəlkə də görmək istəməyənlər səbəb olub yazarın bu qata enməsinə. Və yazar özünə borc bilib bu qata enərək həqiqətləri üzə çıxarmağı).

Kifayət qədər təhlükəli olsa da, o, əsrlərdir hamıya məlum olan bu mətnə ayrı bir rəng qatacaqdır. Dastan xarakterlərini bütləşdirməkdən uzaq, fərqli bir yanaşma ilə şərh edərək onları bizlərden biri edəcəkdir. O, Dastanın və tarixin susduğu nöqtədən o biri tərəfdə gözlə görünməyən amma ürəklə hiss edilən tərəfində nə var, nə yox bunları açıb ortaya qoyacaq. Vaqif mətnin və tarixin susduğu məqamlarının danışdığı məqamlar qədər dəyərli olduğunu sübut edəcəkdir. Kitab susduğu yerdə o başlayacaq ki, bu da elə Yarımçıq Əlyazmadır.

Hər bir romanın yazılışı hansısa bir təəssüratdan doğur. Hansısa bir obraz o romanın yazılmasına təkan verir. Vaqifin yazdığı romanın hansı təəssüratdan doğduğu düşüncəsi isə ağıllara Beyrəyi gətirir. Yeni qəhrəman tipi, mürəkkəbləşdirilmiş, müəllif tərəfindən "işlənmiş" obraz olan, yazı mədəniyyətinin nümayəndəsi olan Beyrək. Hiyləgər Odisseyin hiyləsini sadəcə Laokoon anlayır, Beyrəyin sirrini isə Vaqif. Hiyləgər Odissey Laokoonun, Beyrək də Vaqifin başını bəlaya salır.

Laokoonun tez-tez Vaqifin ağlına gəlməsi, hətta heç ağlından çıxmaması yeni bir roman üzərində işləyən Vaqifə yaxınlaşmaqda olan "təhlükə"nin xəbərçisidir. O təhlükə ki, yazdığı əsər üçün Vaqifi "topa tutacaqlar".

İlion qalasının önünə Hiyləgər Odissey tərəfindən buraxılan nəhəng taxta atın sirrini yalnızca Apollon məbədinin kahini Laokoon hiss edir. O, bu atın təhlükəli olduğunu, şəhərə buraxılmaması gərəkliyini israrla söyləsə də ona inanan olmur və Laokoon inamsızlıq simvoluna çevrilir. Hiyləgər Odissey tərəfindən troyalılara buraxılan içi əsgər dolu taxta atı təhlükəli hiss edən Laokoon bildiyi həqiqəti zavallı troyalılara çatdırmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır: son bir ümidlə əlindəki nizələri atın taxta qarnına vurur. Laokoonun son çırpınışları fayda vermir, üstəlik, o və oğulları amansız bir şəkildə ölümə məhkum edilir. Laokoon ona inanmayanların qəzəbinə tuş gəlir, Vaqif də Yarımçıq Əlyazma ilə ictimaiyyətin. Troyalılar Laokoona inanmadığı kimi oxucular, ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər də Yarımçıq Əlyazmaya və yazarına inanmırlar, inanmaq istəmirlər. Laokoonun haqlı olduğunu zaman göstərdi. Demək, Vaqifin haqlı olduğunu da zamana buraxmaq lazımdır.

Amma bu da var ki, Yarımçıq Əlyazmada yazılanlar sanki Sevilyada Alqaza (Əlqəsr) qəsrinin divarları boyunca yazılan solğunlaşmış latın hərfli yazıların altından boylanan ərəb hərfləriylə yazılmış yazılardır. Əslində, latınca da, ərəbcə də yazılanlar eynı məzmunludur: hər ikisi Allaha ünvanlanıb amma fərqli dil və lüğətlərdə və çox güman ki, fərqli, amma oxşar məzmunlarda (bu elə özü özlüyündə sonsuz lüğət deyilmi?!) Yazarın da dediyi kimi, əgər hər iki yazı da eyni məqsədə xidmət edirdisə, illər boyu, əsrlər boyu baş tutan etirazların (az qala savaşların) nə mənası vardı/var ki?!

Kiçik bir not: Əsər simvollarla doludur...

Simvolik anlamda hər şeydən əvvəl əsərin qəhrəmanı Vaqifin adı diqqət çəkir. Vaqif, üzərində işlədiyi Dastana çox yaxından vaqifdir.

Əsərdəki Qüdrət, insanı başa düşməyən, enerjisini boşuna sərf edən neqativ insanların simvoludur.

At ağızlı Aruz Qoca və Troya atı. Odisseyin bütün hiyləsi atın içində gizləndiyi kimi, Oğuzun da hiylə dağarcığı At ağızlı Aruzun ağzıdır.

Əsərdə tez-tez adıkeçən bənövşəyi rəngin mənası: xəyal gücü, mənəviyyat və dərin düşüncədir. Bu rəng Vaqifin, eləcə də Firəngizin dastanla bağlı dərin xəyal gücünün simvoludur. Əsərin əvvəlində Firəngiz bənövşəyi şərfə qarşı laqeyddir. Amma əsərin sonlarına doğru - Firəngiz Dastanı oxuyub onu anladığı, səediyi zaman bənövşəyi şərf onun boynuna dolanır. Əsərin bir yerində Firəngiz boğazından çıxardığı bənövşəyi şərfini havada yellədərək Vaqifə işarə verir. Bu işarə Firəngizin Dastanı ilk dəfə və heyrətlə oxuduğu zaman onda oyanan və sayrışan işarələrdir.

Əsərdə Vaqifin sevimli məkanı olan dəniz sahilindəki "Şəbəkə" restoranının adının təsadüfi seçildiyini söyləmək çətindir. XI-XII əsrlərdən etibarən Azərbaycan memarlığında tətbiq edilən mədəni irs nümunəsi olan Şəbəkə sənəti, rəngli kiçik şüşə parçalarının bir-birinə bənd edilmələriylə əldə edilən bir incəsənət əsəridir. Vaqifin üzərində çalışdığı romanda da vəziyyət belədir: o da Dədə Qorqud Dastanı və Şah İsmayıl dövrü ilə əlaqəli "rəngli və kiçik" detalları, əlyazmaları bir araya gətirməklə Yarımçıq Əlyazma romanını ərsəyə gətirir.

Yazarın simvolik anlam daşıyan bir digər yanaşması da diqqət çəkir. Vaqif "Şəbəkə" restoranında dənizin sahilində hər iki əli ilə Firəngizin çiyinlərindən bərk-bərk yapışmışdır. Amma kənardan baxana elə gələrdi ki, o, Firəngizi bərk-bərk qucaqlayıb. Elə Kitaba uzaqdan baxıb fikir sahibi olmaq da bələdir. Onun haqqında düzgün qənaətə gəlmək üçün ona lap yaxından baxmaq, könül gözü ilə baxmaq, hiss edərək baxmaq, ilkin qata enmək lazımdır. Yapışmaqla qucaqlamaq arasındakı fərqi yaxşı bilən Firəngiz, Kitabı oxuduğu zaman da düzgün analiz edə bilir ki, bu da bir digər simvolik məqamdır.

Vaqifin Firəngizlə bağlı təxmini Kəpəz dağıydı, amma Firəngiz Elbrus dağı imiş.

Balaca olanda anasının "ayağının altına bax, yıxılarsan" deməsi üzərinə əyilib ayağının altına baxan Firəngiz, ənlik-kirşandan əvvəlki dövrün qanunları ilə düşünə bilir və bu istedadı sayəsində o, Kitabın görünməyən tərəflərini görə bilir. Çünki ilkin bakirəliyə enmək ənlik-kirşandan uzaq durmaqla mümkündür.

Firəngiz, Vaqifin tez-tez dodaqaltı söylədiyi "bir, iki, bizimki" nizamsızlığını nizamla söylədiyi kimi Vaqifin dastanla bağlı düşüncələrini də nizamlayır. (Hər kəsin həyatını nizamlayan bir Firəngizi olmalıdır). Çünki Kitabı ilk dəfə və böyük heyranlıqla oxuyan Firəngizin Dastanla bağlı fikirləri maraqlı, aydın və faydalıdır. Yeni baxışdır.

Roman Gəncə zəlzələsi ilə başlayıb Gəncə zəlzələsi ilə bitir. Yarımçıq Əlyazma romanı yayımlandığı gündən həqiqətən də zəlzələ təsiri yaradır - yeri yerindən oynadır... Bu oynama sallantıda qalıb yerinə oturmayan daşları yerinə oturtmadımı?! Oturtdu! O zaman necə deyərlər, kefli oxumalar.

Aynur Babaşova Beşkonak

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 14 avqust. S. 6.