Fernando və mən

(Fernando Pessoa haqda xatirələr)

Fernandonu necə tanıdım?

"Diario de Noticias"da (Diariu di notisiaş - Portuqaliyada 1864-cü ildən çap olunan gündəlik qəzet) gördüyüm iş elanına görə müraciət etmişdim.

On doqquz yaşım vardı, həyat dolu qız idim, sərbəst böyüdüyüm üçün istədiyimi edirdim. Valideynlərim, ailəm razı olmasa da, iş axtarmaq qərarına gəlmişdim. Əlbəttə ki, ehtiyacım olduğu üçün yox. Çünki səkkiz uşağın ən balacası və ailənin yeganə subay qızıydım. Məni ərköyün böyütmüşdülər, istədiyim hər şey varım idi.

Beşinci il idi ki, fransızca öyrənirdim, artıq fransızca sərbəst yazıb-oxuya bilirdim, yazı makinasında rahat işləyirdim, bir az da ingiliscə bilirdim (Fernando evlənəndən sonra ingilis dilini mənə daha yaxşı öyrədəcəyinə söz vermişdi).

Bir gün firmadan cavab gəldi: "Bu ünvana gəlməyinizi xahiş edirik..." Rua da Assumpçao, 42, 2-ci mərtəbə, Feliks, Valladas və Freytas Ltd.

Hələ reklam-araşdırma mərhələsindəydilər, iş üç ay çəkdi, sonra iflasa uğradılar.

Firmadakı yeganə qadın işçiydim. Ayda 18 dollar qazanırdım, o vaxtlar üçün bu, böyük məbləğ idi... Əvvəlcə mənə 15 dollar vermək istəyirdilər, Fernando israr etdi ki, mənə istədiyim məbləği versinlər. Çünki sonralar mənə dediyinə görə, "məni mütləq yenə görməliydi". Onsuz da elə birinci gündən mənə hərarətlə baxdığını görmüşdüm.

Üç ortaq idilər: Feliks sərmayədar idi, Mario Freytas de Kosta Fernandonun xalası oğluydu, üçüncüsü də Valladas idi.

Fernando firmanın işçisi deyildi, heç daimi maaş alıb-almadığını da bilmirəm. Firmanın yazışmalarında xalası oğluna kömək edirdi. Xalası oğlunun portuqalca diktə elədiklərini yerindəcə fransızca və ya ingiliscəyə tərcümə edib yazırdı. Məlum olduğu kimi, Fernando hər iki dili, xüsusən ingiliscəni çox yaxşı bilirdi. Dostları zarafatca "o, ingiliscə fikirləşir" deyirdi.

Tez-tez ofisə gəlirdi, xalası oğlu Freytasa çox bağlıydı, bundan başqa, onsuz da ora söhbət etmək üçün çox adam yığışırdı. Gələnlərdən Luis de Montalvor yadımdadır. Az qala hər gün gəlirdi, həmişə də Fernando yazdıqlarını çap etdirmir deyə onu danlayırdı. Ona belə deyirdi: "Sənin hələ də tanınmamağın cinayətdir, Fernando". Fernando cavab verirdi: "Fikir vermə, öləndən sonra sandıq-sandıq yazım qalacaq".

Ora Ferreyra Qomiş də gəlirdi, o, Fernandoya heyran idi. Çox zarafatcıl adam idi.

Koelyo de Jezuş da vardı. Onunla aramızda bir şey olmuşdu. Məni ofisdən tanıyırdı, amma başqaları kimi o da Fernando ilə aramızda sevgi bağı olduğunu bilmirdi. Bir gün yolda dalımca düşdü. Largo de Kemous meydanına çatanda mənə yaxınlaşıb salam verdi və dedi: "Sizi ötürmək istəyirəm, sizə mane olmaram ki?". "Təbii ki, mane olarsınız", dedim.

Hansısa qəzetin redaktoru olan Simao de Laboreyro da gəlirdi. Koelyo de Jezuşun qardaşı, Pantoja adlı ispan və indi dəqiq xatırlamadığım bir neçə nəfər də gələnlər arasındaydı.

O vaxtlar ofisə çoxlu gənc gəlirdi. Gəlib Fernandodan qəzet və jurnallardakı işlərinə kömək etməyi xahiş edirdilər. Fernando heç vaxt bu xahişləri yerə salmırdı.

Mən Fernandonu firmaya getdiyim gün tanımışdım. Məncə, bu haqda da danışmağa dəyər.

O vaxtlar cavan qızlar küçəyə tək çıxmazdı. Onda bacımgildə yaşayırdım, bacım oğlu Karlos Keyroş sonralar şair oldu. Firmaya bacımın köməkçilərindən biriylə getdim. Biz ofisə çatanda hələ heç kim gəlməmişdi, gözləməli olduq.

Bir neçə dəqiqə sonra başdan-ayağa qara geyinmiş bir cənabın pilləkənləri çıxdığını gördük (sonralar öyrəndim ki, ögey atasına yas saxlayırmış). Başına qıraqları qatlanmış şlyapa qoymuşdu, eynəkliydi, boynuna kəpənək qalstuk taxmışdı.

Gəzəndə elə bil ayaqları yerə dəymirdi. Şalvarının balaqlarını o vaxtın dəbinə uyğun olaraq corabın içinə salmışdı. Səbəbini bilmirəm, amma onu görən kimi məni gülmək tutdu. Çəkinə-çəkinə nə istədiyimizi soruşdu, güc-bəla elan üçün gəldiyimi deyə bildim.

Fernandonun xatirimdəki ilk görünüşü belədir. Bir az gözləməyimizi xahiş etdi, çünki firmanın sahibi o deyildi, bizi o qəbul etməyəcəkdi. Ofisə girdik, az sonra Freytas gəldi. Ona da elana görə gəldiyimi dedim, danışmağa başladıq. Söhbət əsnasında Fernando da içəridəydi, stollardan birinin dalında oturmuşdu. Mənə baxırdı, xoş ifadəylə gülümsəyirdi.

Üç gün sonra məni işə çağırdılar.

O gün Fernando özü məni qarşıladı. Mən gedəndə o artıq ofisdəydi. Yanımda oturub nə eləməli olduğumu başa saldı. Ticarət kataloquna bəzi ünvanlar qeyd olunmalıydı. Bir az sonra çəkinə-çəkinə dedi: "Sizə bir şey demək istəyirəm. Pilləkənin xalçasında deşik var, diqqətli olun ki, yıxılmayasınız". Bir az susub davam etdi: "Bir şey də demək istəyirəm. O biri ortaq Valladas bir az qaba adamdır. Bilirsiniz, pis adam deyil, amma kobuddur. Bəzi hərəkətləriylə kefinizi poza bilər, ona fikir verməyin...". Bunları ehtiyatla və incəliklə dedi. Sonra tədricən baxışmalar... xoşa gəlməyə çalışmaqlar... başladı.

İşdəki birinci gün başqa bir şey də oldu. İçəri bir nəfər girdi, kim olduğunu indi xatırlamıram. Mənə baxıb Fernandoya dedi: "Fernando, bu incə boynu öpmək istəmirsən?". Fernando kəskin şəkildə "Yox!" dedi.

Sonralar içindən qısqanclıq havası keçdiyini etiraf etmişdi.

Fernando çox qısqanc idi, amma hirslənməzdi, heç nə deməzdi. Əzab çəkərdi. Dekolte paltar geyinməyim və ya cavan oğlanlarla söhbət etməyim xoşuna gəlmirdi. Bir gün mənə dedi: "Bu gün birinci dəfə xalam oğlunun gözlərini qısqandım". "Nə üçün?" - soruşdum. "Çünki dünən səni mən yox, o gördü," - dedi. Bunu mənə bazar ertəsi günü demişdi, ondan bir gün qabaq isə, yəni bazar günü, yolda təsadüfən Freytasla rastlaşmışdıq. Amma Fernando özü də məni qısqandırmaq üçün əldən gedirdi. Bir gün tramvayda başına gələn bir hadisəni danışdı. Dedi ki, qabağında oturan sarışın bir qadının saçına baxanda gözlənilmədən qadın dönüb zəndlə ona baxıbmış. Bunu mənə nə üçün danışdığını o saat başa düşdüm. Özümü qısqanmış kimi göstərib uzun-uzadı sarışın qadından danışdım. Bu onun çox xoşuna gəlmişdi, gülə-gülə məni heç bir sarışın qadın görmədiyinə inandırmağa çalışırdı.

Fernandonun həddindən artıq mənasız inancları vardı. Xüsusən ulayan it mövzusunda. Evə gedəndə rastına çıxan itlərin uladığını, özündə itləri ulamağa məcbur edən nəyinsə olduğunu deyirdi.

Birinci məktub

Bir dəfə ofisdə işıqlar söndü. Freytas işdə deyildi, xırda işlərə baxan uşaq Osario da harasa getmişdi. Fernando qaz lampası tapıb gətirdi, yandırıb stolumun üstünə qoydu.

İşdən çıxmağıma az qalmış stolumun üstündə kağız gördüm. Kağızda "Zəhmət olmasa, gözləyin" yazılmışdı. Bir az baş qarışdırıb gözlədim. O vaxt artıq Fernandonun məndən xoşu gəldiyini hiss etmişdim, etiraf edim ki, mənim də ona meylim vardı.

İndiki kimi yadımdadır, ayaq üstündəydim. O içəri girəndə gödəkçəmi geyinirdim. Yerimdə oturdu, əlindəki lampanı stolun üstünə qoydu, mənə baxdı və birdən Hamletin Ofeliyaya etdiyi kimi eşq elan etdi: "Ah! Sevgili Ofeliya! Sözlərimi misra-misra qura bilmirəm, köks ötürmələrimi sənə göstərməyə gücüm çatmaz. Amma səni çox sevirəm. Ah! Hüdudsuz dərəcədə, inan mənə!".

Əlbəttə ki, çaşıb qaldım, bilmədim nə deyim. Gödəkçəmi geyinən kimi yanından uzaqlaşdım. Fernando ayağa durdu, məni qapıya qədər ötürmək üçün lampanı götürdü. Amma birdən lampanı iki iş otağını bir-birindən ayıran alçaq divarın üstünə qoydu, qəfil yaxınlaşıb belimdən tutdu, məni möhkəm qucaqladı, heç nə demədən öpməyə başladı. Dəli kimi öpdü.

Mənə ithaf etdiyi ilk şeir belə yarandı. Sonralar bu şeiri yazdığı kağız itdi, amma mən o şeiri heç vaxt unutmadım:

Dəliyə döndüm, çaşqına döndüm,

Öpüşə qərq etdim onu,

Özümə sıxdım,

Qucaqladım,

Əridim qollarında.

Eləcə donub qaldım.

Öp məni, çox öp, çoxlu-çoxlu,

Sənin sehrinə düşən,

Qollarında dustaq olan məni

Çoxlu-çoxlu öp ki,

Nə həyatımı hiss edə bilim,

Nə də eşq göylərində

Quş kimi azan ruhumu.

Sevgilimin balaca ağzı

Çiçəklər kimi sevimlidi.

Sevgilimin

Zərif qolları var məni qucaqlamaq üçün.

Və çoxlu öpüşü var mənə verməyə,

Mənim ona verəcəyim qədər.

Gül qönçəsi kimi balaca qız,

Ağıl alan balaca bədən.

Gəl, gir həyatımda yaşa.

Ürəyində isti bir yuva ver

Yazıq ürəyimə...

Evə getdim. Bilmirdim nə edim. Həm də utanırdım. Aradan bir neçə gün keçdi, Fernando özünü elə aparırdı ki, elə bil aramızda heç nə olmayıb. Buna görə də açıqlama versin deyə, ona məktub yazdım. Beləliklə, məktublar davamlı şəkil aldı.

Bizim namoromuz belə başladı. (Namoro - portuqalca sevgili olmaq mənasındadır, nişanlanmadan əvvəl yaşanılan münasibətin ciddiliyini bildirmək üçün işlədilir. Bu söz mətnin bütün dillərə tərcümələrində orijinal versiyada saxlanılıb.)

"Namoro"

Ofisdə hər gün görüşürdük. Bayaq da dediyim kimi, Fernando ora həm tərcüməçi, həm də dost kimi gəlirdi.

Hər şey baxışlarla, gizlicə stolumun üstünə qoyduğu mesajlarla, qısa eşq məktublarıyla başladı. Bir də səhər işə gələndə tapdığım hədiyyələr vardı.

Yazdığı qeydlərdən bəzilərini hələ də saxlamışam: "Kiss me"; "Məni öpmək istəyirsən?"; "Vacib şey deyil, qısqanc Balaca, sonra danışaram" və s.

Bəlkə də çox gənc və gülərüz olduğum üçün Fernando mənim onu doğrudan sevdiyimə inanmırdı, bunu da mənə bildirirdi, məsələn, bu şeirdə olduğu kimi:

Balaca göyərçinlərim uçub getdi,

Getməli olduqları adamın yanına.

Bir onu bilirəm ki, məndən alındılar,

Bilmirəm kimə veriləcəklər.

Balaca göyərçinlərim, balaca göyərçinlərim,

Yuvaları yoxdur artıq onların

Mənim yanımda.

Sevgim də eynən belə

Öldürülür həmişə.

Boyum çox balacaydı, özüm də sısqaydım, qollarım, ayaqlarım ətli olsa da (gözəgəlimli idim), makiyajdan qətiyyən istifadə etmədiyim üçün olduğumdan da cavan görünürdüm. Fernandoyla tanış olanda on doqquz yaşındaydım, yəni ondan on iki yaş balaca. Fernando çox əyləncəli olduğumu deyirdi. Mənə şəfqətlə "Kukla", "Balaca Kukla", "Bebezinho" (Kuklacıq) deyirdi. Hətta mənə aid bir neçə şeir də yazmışdı. Biri beləydi:

Sevgilim bapbalacadır mənim,

O qədər balacadır ki, həmişə itirirəm onu.

Elə bil qarışqa təpik atıb,

Yatağın altına salıb onu.

Bir başqası da belədi:

Mənim bir Kuklam var,

Boyuna baxırsan,

Bu boyda.

Ona olan eşqimi soruşsan,

Dünya boyda.

Yazıq mən!

Bir dəfə isə işə mənimçün balaca oyuncaq uşaq stulu gətirmişdi ki, oturum. Qırmızı həsir stulun hündürlüyü iyirmi santimetrdi. Fernando deyirdi ki: "Evlənəndə gərək səninçün balaca taburet alım, evə gələndə məni öpmək üçün üstünə çıxasan deyə. Evə gəlib, arvadımı görən var, soruşacağam. Onda sən gələcəksən, mən də belə deyəcəyəm: aa, burdasan ki. O qədər balacasan ki, görmədim".

Fernando olduqca kübar adam idi, çox da canayaxın idi. Az qala hər gün, bayaq da dediyim kimi, mənə hədiyyə gətirir, sürpriz etmək üçün iş stolumun çəkməcələrində gizlədirdi. Bir dəfə bir kibrit qutusu içində iki "balaca Meiguinhos" tapdım. Meiguinhos o vaxtlar dəbdə olan kukla cütlüyü idi, biri kişi, biri qadın olan kuklaları simdən düzəldilib üstünə ipək sapla dolayırdılar. O kuklalar artıq məndə deyil. Bir dəfə çəkməcədə toxunma qolbaq tapdım, onu həmişə taxırdım, indi də məndədir. Bundan başqa, Fernando mənə üstünə bapbalaca pişiklər həkk edilən medalyon da bağışlamışdı. Fernando medalyona şəklini qoymağımı istəyirdi. Amma onun şəklini qoymamışdım, çünki məndə olan yeganə şəkli çox böyük idi (Fernandonun şəkil çəkdirməkdən xoşu gəlmədiyini hamı bilir), medalyona yerləşmirdi, mən də şəkli kəsib korlamaq istəmədim.

Medalyona bacım oğlu Karlosun şəklini qoydum, o hələ də məndədi, şəkil də içində.

Yeməyə həvəsli olduğumu bildiyi üçün - bu gün də eləyəm, - mənə tez-tez şokolad, şirniyyat gətirirdi.

Bir də Fernandonun qəlyanını indiyəcən saxlamışam. Çox siqaret, qəlyan çəkirdi. Barmaqlarının ucu sapsarıydı. Çox deyinirdim, hətta bir dəfə zarafatqarışıq demişdim ki, bir gün qəlyanını əlindən alacağam. Aldım da. Dediyim və etdiyim hər şey ona əyləncəli gəlirdi, bu hərəkətim də onu əyləndirdi. Qəlyanı məndən istəmədi.

Bir-birimizi hər gün görürdük, demək olar ki, hər gün də işdən sonra Arsenal küçəsindəki ingilis kitab evinin qabağında görüşürdük. Fernando qəzetləri burdan alırdı. Bundan başqa, çoxlu məktublaşırdıq. Məktubları mənə adətən ofisdəki Osario vasitəsilə göndərirdi.

Fernando bizə gəlmək istəmirdi, amma onun yerində bir başqası olsaydı gələrdi. Bizimki də sadə və müəyyən qədər başqa hekayələrə oxşayan adi namoro idi. Evimizə nə üçün gəlmədiyini soruşanda belə dedi: "Gəlməyim yüngüllük olar, mənsə bayağı adam deyiləm". Onu başa düşürdüm və olduğu kimi qəbul edirdim. Tez-tez sözgəlişi deyirdi: "Heç kimə biz sadəcə görüşürük demə, biz bir-birimizi sevirik".

Bir yerdə gəzməyə çıxır, hər şeydən danışırdıq. Ən sadə şeylərdən, şeirdən, oxuduğu kitablardan, arzularından, ailədən söhbət edirdik. Fernando sidonist (Sidonist - Portuqaliya diktatoru Sidoniu Paiş tərəfdarlarına verilən ad) olduğunu deyirdi. Bir gün Sidoniu Paiş haqda şeir yazıb mənə verdi, amma təəssüf ki, burda haqqında danışdığım başqa şeirlər kimi, o şeirin də əlyazması itib getdi. Fernandonun monarxist olduğunu fikirləşənlər də vardı, amma özü belə deyirdi: "Mən monarxist deyiləm, mən thalassayam (Thalassa - Portuqaliya siyasətçisi Joa Franko tərəfdarlarına verilən ad). Brazileyranın (Brazileyra - o vaxtlar millətçilərin yığışdığı kafe) qapısından keçəndə döyülməməyim mümkün deyil. Başqa yolla gedirəm, yoxsa tutsalar kötəkləyərlər".

Fernando mənə sitayiş edirdi. Arada bəzi çılğınlıqlar edirdi, bu çılğınlıqlar məni həm qorxudurdu, həm də əyləndirirdi. Bir dəfə firmadaydıq, xalası oğlu harasa getdi. Fernando o saat iş otağıma gəldi, bircə kəlmə də demədən məni qucağına götürdü, o biri otağa aparıb stula otuzdurdu, qabağımda diz çökdü, mənə xoş sözlər deməyə başladı.

Bir dəfə də Rua de Sao Bento tramvay dayanacağında idik. Birdən məni pilləkənin altına çəkdi. Nə olduğunu başa düşmədim, dedim yəqin, tanışlardan kimisə görüb, utancaq olduğu üçün də bizi bir yerdə görməsin deyə, qırağa çəkib. Heç gözləmədiyim anda məni möhkəm qucaqlayıb öpməyə başladı. Uzun-uzadı öpüşdük. Hərdən də söhbət edəndə mövzuya aidiyyatı olmayan bir söz deyirdi.

Həmin ilin mart-aprel aylarında Feliks və Valladas firması bağlandı. Kaus du Sodri meydanı tərəfdə təzə işə girdim. Fernando hər gün işdən sonra məni bacımın Rossio küçəsində yerləşən evinə qədər ötürürdü. Anamla atam Kaitano Palyada yaşayırdı, amma mən daha çox özümdən iyirmi yaş böyük bacımın evində qalırdım. Bacım mənə öz qızı kimi baxırdı, məni çox istəyirdi, bircə oğlu olduğu üçün (Karlos Keyroş) mənimlə vaxt keçirmək xoşuna gəlirdi. Mən də çox cavandım, həyatsevərdim, buna görə də bacımgildə qalmağı üstün tuturdum. Yazıq anam məni günlərlə görmürdü, axırda dayana bilməyib dalımca gəlirdi. Anamgildə qaldığım günlərdə Fernandoyla əvvəlcədən danışıb vaxt təyin edirdik. Atamın bizim münasibətdən xəbəri yox idi. Vədələşdiyimiz vaxt mən pəncərədən baxırdım, Fernando bizim küçədən keçirdi. Həmişə yolun qarşı tərəfiylə gedir, mənə baxıb qaş-gözünü oynadır, öpüş göndərirdi. Sonra da məni güldürmək üçün evlərin pilləkəninə çıxıb-düşür, tullanırdı (bu, onun kimi adamların edə biləcəyi şey deyildi). Növbəti bazar ertəsi görüşəndə həmin səhnəni yenə təkrarlayır, bir yerdə gülürdük.

Fernandonun kefi adətən kök olurdu, uşaq kimi gülür, hər şeyin əyləncəli tərəfini tapırdı. "Başa düşdün" yerinə "Başa düşdüyündü" deyirdi. Ayaqqabılarını təmizləmək üçün çıxanda "Ayaqlarımı yuyum, bu saat gəlirəm", deyirdi. Bir gün mənə belə bir qeyd göndərdi: "Mənim sevgilim bapbalacadı, çəhrayı alt paltarı geyinir". Bunu oxuyanda hirsləndim, ofisdən çıxanda hirslə dedim: "Fernando, çəhrayı alt paltarı geyindiyimi hardan bilirsən, görməmisən axı". (Bir-birimizə gah sən, gah siz deyirdik). Gülüb dedi: "Hirslənmə, Kukla, bütün qız uşaqları çəhrayı alt paltarı geyinir".

Qısa müddətdən sonra yenə işimi dəyişdim. Belem küçəsindəki havalandırma sistemləri firmasında tərcüməçi işləməyə başladım. Fernando hər gün mən işdən çıxanda gəlirdi. Tramvayda gedə-gedə söhbət edirdik. O vaxtlar ev məsələsinə görə başı qarışıq idi. Transvaalda yaşayan anasıyla bacıları ona Lissabonda ev tapmağı tapşırmışdılar.

Məlum olduğu kimi, Fernando tək idi. Çox vaxt onunla maraqlanan olmurdu, o da bundan şikayətlənirdi. Mənə həqiqətən aşiq olduğunu deyə bilərəm, mənim varlığıma, ona yoldaşlıq etməyimə çox ehtiyacı vardı. Bir məktubunda belə yazmışdı: "Xəstələnəndə, qol-qanadım sınanda, ya da kefim olmayanda səninçün necə darıxdığımı təsəvvür edə bilməzsən". Mənə yazdığı bu şeir də dediklərini təsdiqləyir:

Sevgilimi görmədən

Bircə gün keçirsəm,

Yanvar soyuğu hiss edərəm

Eşqimin aprelində.

1920-ci ilin mayında Lissabon tramvayçıları tətil etdi, buna görə qatarla gedib-gəlməyə başladıq. Atam onu görməsin deyə, ayrı stansiyalarda minib qatarda görüşürdük.

Tətil qurtarandan sonra yenə əvvəlki kimi işdən sonra görüşüb tramvayla getməyə başladıq. Fernandonun fikrincə, bu yol çox qısaydı, mənə zarafatca belə deyirdi: "Guya səhvən uzaq məsafəyə gedən avtobusa minsək, necə olar?".

Həmin vaxt Fernando hansısa firmada işləyirdi, bazar günləri də işə çıxırdı. Bazar günü səhərlər mənə zəng edirdi (Fernandonun zəng etməyi xoşlamadığını da hamı bilir).

Bazar günləri də görüşə bilək deyə, Sao Dominqos kilsəsinə yox, Konseysan kilsəsindəki ayinlərə getməyə başladım. Ayindən sonra Fernando məni evə ötürürdü. Özü ayinlərdə iştirak etmirdi, inanclıydı, amma dini vəzifələri yerinə yetirmirdi. Evə çatanadək bütün yolu söhbət edirdik. Bir neçə dəfə bazar günü axşamlar da görüşməyimizi istəmişdi. Məktublarından birində belə yazmışdı: "Bazar günü axşam görüşə bilsəydik, nə yaxşı olardı...". Amma elə heç görüşmədik. Ailəm, xüsusən də atam münasibətdə olduğumuzu bilmirdi, həm də atam mənə qarşı çox sərt idi, evdən çıxmaq üçün bəhanə uydurmağım asan olmurdu.

Fernando olduqca fərqli adam idi. Varlığı, duyğulanmağı, hətta geyinməyi də xüsusiydi. Bəlkə də o vaxtlar mən bunun fərqinə vara bilmirdim, çünki həddindən artıq aşiq idim. Onun hissiyyatlığı, canayaxınlığı, utancaqlığı, hərəkətləri məni sehrləyirdi.

Amma hərdən də anlaşılmaz olurdu, xüsusən Alvare de Kampuş kimliyi üzə çıxanda. Belə vaxtlarda mənə deyirdi: "Bu gün mən gəlməmişəm, yerimə dostum Alvare de Kampuş gəlib". Çevrilib başqa adam olurdu. Narahat olur, əlaqəsiz, mənasız şeylər danışırdı. Bir gün gəlib mənə dedi: "Sizdən bir xahişim var, xanım, istəyirəm ki, o alçaq Fernando Pessoanın başını bir verdə suya soxasınız". Mən cavab verdim: "Alvare de Kampuşdan zəhləm gedir, mən ancaq Fernando Pessoanı sevirəm". O da dedi: "Başa düşmürəm Fernando sənin nəyini sevir".

Kaeyrodan, Reyşdən və Soaresdən nadir hallarda danışırdı.

Fernandonun kefi olmayanda mənim onu sevdiyimə qətiyyən inanmırdı. Məktublarından birində yazmışdı: "Məni sevmirsənsə, onda özünü sevirmiş kimi apar. Amma elə yaxşı oyna ki, mən başa düşməyim".

Bu şeir də oxşar hisslərin təzahürüdür:

Sevgilim artıq məni istəmir

Artıq məni unudur, məni sevmir.

Qadın nə qədər də az zaman sərf edirmiş

Sevmədiyini göstərmək üçün.

Bir dəfə Kalçao de Estreladan keçəndə mənə demişdi: "Sənin mənə olan sevgin bu ağac qədər böyükdür". Nə dediyini başa düşmədim. "Burda ağac yoxdur axı", - dedim. "Mən də onu deyirəm" - dedi. Bir dəfə də belə demişdi: "Sənin mənə olan sevgin xristian mərhəmətinə oxşayır. Olduqca cavan, olduqca şirinsən, mənsə çox qoca və çox kifirəm".

Məlum olduğu kimi, Fernandonun doğum günü 13 iyundadır. Həmin gün Müqəddəs Antonio günüdür (adının Fernando olduğunu deyirdi, çünki Müqəddəs Antonionun adı Fernando Bulhaodur). Mənim doğum günüm də ayın 14-dür. Sənədlərimdə səhvən 17-si yazılıb, amma əslində, ayın 14-ü doğulmuşam. Fernando belə deyirdi: "Yaxşı ki, eyni gündə doğulmamışıq, çünki eyni gündə doğulan cütlüklər xoşbəxt olmur". Kral don Karlosla kraliça dona Amelianı nümunə göstərirdi. (Don Karlos de Braqanca - Portuqaliyanın axırdan ikinci kralı. 1908-ci ildə edam edilib).

Fernando olduqca qapalı adam idi. Şəxsi həyatından çox az danışırdı. Bircə nəfər də yaxın dostu yox idi (Mario de Sa-Karneyro onda çoxdan ölmüşdü). (Mario de Sa-Karneyro - portuqal şair və yazıçı, Pessoanın yaxın dostu. 1916-cı ildə Parisdə intihar edib). Məktublarından birində yazmışdı: "Səni sevib-sevmədiyimi heç kim bilmir, çünki hekayəmizi heç kimə danışmamışam".

Sözünün tutduğu və həftədə bir dəfə evində axşam yeməyinə qonaq getdiyi yeganə adam Lobo d`Avila idi (çox güman yazıçı və qəzet redaktoru Artur Ejen Lobo d`Avila nəzərdə tutulur). Başqa tanışlarıyla kafedə görüşürdü.

Fernandonun nə qədər qapalı olduğunu göstərən bir neçə cümləni qeyd edim:

"Şəxsi həyatımı yad baxışlardan qorumağa ehtiyacım var";

"Hisslərimi heç kimin bilməyini istəmirəm";

"Fernando Pessoa hər şeyi hiss edir, amma hərəkətə keçmir" və s.

Bizim namoromuz 1920-ci ilin noyabrına qədər çəkdi. Fernando axırıncı məktubunu 29 noyabrda yazmışdı. Sonra yavaş-yavaş məndən uzaqlaşdı, getdikcə bir-birimizi görməməyə başladıq. Bunun xüsusi bir səbəbi yox idi. Bir neçə gün nə gəldi, nə də yazdı. Başı ağrıdığını və psixiatrik xəstəxanada müalicə almaq istədiyini deyirdi.

Sonralar təsadüfən bir-iki dəfə rastlaşdıq, amma bir kəlmə də danışmadıq.

Portreti

Aradan doqquz il keçdi.

Bir gün bacım oğlu Karlos Keyroş Fernandonun barda içki içən yerdə çəkilmiş məşhur şəklini gətirdi. Fernando şəklə avtoqraf yazmışdı: "Karlos, bu mənəm, Yerüzü Cənnətinin yaxınlığında olan, əslindəsə çoxdan itib getmiş Fernando. 2.9.29". Şəkil çox xoşuma gəlmişdi, bacım oğluna dedim ki, mən də bu şəkildən istəyirəm. Bir neçə gün sonra Karlos Fernandodan mənim üçün də şəkil alıb gətirdi. Fernando şəklin üstünə yazmışdı: "Fernando Pessoa, içəndə "cinayət başında" yaxalanıb".

Təşəkkür etmək üçün ona məktub yazdım, o da cavab yazdı. Namoromuz təzədən başladı. 1929-cu il idi. O vaxt artıq işləmirdim, amma yenə də bacımın evində qalırdım.

Fernando dəyişmişdi. Tək fiziki cəhətdən yox (çox kökəlmişdi), həm də xasiyyəti, davranışı dəyişmişdi. Həmişə hirsli olurdu, daim yazılarını fikirləşirdi. Çox vaxt yazılarına vaxt ayıracağı üçün məni xoşbəxt edə bilməyəcəyindən qorxduğunu deyirdi. Bir dəfə dedi: "Mən az yatıram. Çarpayımın yanında kağız-qələm olur. Gecə yazmaq üçün oyanıram, mən yazmalıyam. Amma bu halda da sənin rahatlığın olmayacaq". Eyni zamanda da öyrəşdiyim həyat şərtlərini təmin edə bilməməkdən qorxurdu. Hər gün işləmək istəmirdi, özünə, şəxsi həyatına (bu da onun əsəriydi) vaxt ayırmaq istəyirdi. Həyatının təməli bu idi. Başqa şeylər onu maraqlandırmırdı. Nə şöhrətpərəstdi, nə də özündənrazı. Sadə və vicdanlı biriydi.

Mənə belə deyirdi: "Heç kimə demə ki, mən şairəm. Mən uzaq başı şeir yazıram".

Fernando o ərəfələr bizə gəlməyə başladı, amma sırf bacım oğlunun dostu kimi. İçəri girib çəkinə-çəkinə salam verirdi, sonra üçümüz zalda oturub söhbət edirdik. Şeirdən, kitablardan, Sa-Karneyrodan və Antonio Bottodan danışırdıq (Antonio Botto - Portuqaliya şairi, Pessoanın dostu. Pessoa onun haqda mübahisəli yazı yazmışdı). Mənə olan sevgisi həminki kimiydi, amma özü dəyişmişdi. Heç axırıncı məktublarına cavab yazmamışdım. Zənnimcə, onlar cavab tələb etməyən məktublar idi. Dəyməzdi. Onların cavabsız məktub olduğunu hiss edirdim.

Məncə, Fernandoyla bir başqa qadın arasında "macəra" ola bilməzdi. Amma Fernandonu başa düşürdüm, ondan xoşum gəlirdi. Qəribə hərəkətlərinin onu gülməli göstərə biləcəyini fikirləşmirdim.

1930-cu ilədək yazışdıq. O vaxtlar Fernando daim dəli olduğunu deyirdi. Ruhi tarazlığı pozulmuşdu. Amma, zənnimcə, hələ də məni sevirdi. Məncə, görüşmədiyimiz doqquz il ərzində də məni sevmişdi. Bir dəfə mənə dedi: "Hərdən inanılmaz şeylər olur. Səninçün çox darıxıram. Səni görmək istəyirəm. Bir dəfə səni görmək ümidiylə sizin evin yaxınlığındakı meydandan keçdim. Amma bacını gördüm, səni soruşdum, sənə salam göndərdim, bir az rahatlaşdım". Yazışmağımız və görüşməyimiz tamamilə kəsilsə də, hər il doğum günümüzdə bir-birimizə teleqram göndərirdik. Ən axırıncı teleqramı öldüyü il, 1935-ci ilin iyununda göndərib.

Bir gün qapı döyüldü, sonra xadimə mənə bir kitab gətirdi. Mensagem idi (Mensagem - Pessoanın sağlığında portuqalca çap olunan yeganə kitabı). Fernando içinə avtoqraf yazmışdı. Kitabı kimin gətirdiyini soruşdum, xadimənin təsvirindən başa düşdüm ki, Fernando özü gətiribmiş. O saat küçəyə qaçdım, amma o, artıq getmişdi.

Ölümündən çox az əvvəl Karlos onunla rastlaşıb. Fernando məni soruşub: "Ofeliya necədir?". Sonra Karlosun əllərini sıxıb, gözləri dolub və deyib: "Nə gözəl ruh! Nə gözəl ruh!".

(Bu mətni Ofeliya Keyroşun qohumu

Mariya de Krasa Keyroş

nizama salıb, çapa hazırlayıb).

Ofeliya Keyroş

Tərcümə etdi: Həmid PİRİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 28 avqust. S. 30-31