İraqda
Bayat
İraqda
Bayat deyincə və ya kitablarda oxuyunca xatirə iki şey gəlir:
Bayat qalası, Bayat Bəyliyi və Bayat əşirəti.
Dolayısilə, əldə edilən bilgiləri ikiyə
ayıraraq sonmaya ehtiyac duyulur. Qala olsun, əşirət olsun,
Bayatlar İraqa necə və nə zaman girdilər?.. Xatirə
gələn ilk soru budur. İndi Bayat qalası və Bayat Bəyliyi
haqqında əldə edilən bilgiləri bildirək. Sonra o
soruyu və Bayat əşirəti haqqında bilgiləri sonaq:
I. Bayat
qalasının yerini bildirən əski yazarlar çoxdur.
"Qamus tac ələrus şərhi"nin sahibi (yazarı)
deyir: "Bayat Vosat yaxınlığında (müasir
İraqın Orta əraziləri - Q.P.) bir bölgədir.
Cahan Kəşayi
tarixində: "Bayat Bağdadın Güney doğusunda İranın Luristan cınahında
(sərhədində) bir qəsəbədir.
Qirüz
Abadi lüğətində Bayat Bəyliyi haqqında belə
deyilir: "Bayat Vosatın qərbində bir sancaq (rayon)
adıdır".
Bayat Bəyliyi
adı 629 hicri olayları arasında gəlməkdədir. Azərbaycan
bölgəsində moğolların dağılmaları
Şəhruzur və digər sınır (sərhəd)
bölgələrinə ulaşmaları (yetişmələri)
ehtimalı göz önünə alınaraq xəlifə mal
dağıdıb ordu topladığı kimi, ölkələrinə
əsgəri yardım etmələrinə əmr verdi.
Rəşidəddin
Əl-Həmadani və Cuini moğol ordusunun irəliləməsini
yazarkən Bayat Bəyliyi ilə təmasda olmalarından
söz açır.
Osmanlıların
idarəçilik dəftərxana qeydiyyatına baxılarsa
görərik ki, Bağdad vilayəti: Hilla, Zəngi, Əbad,
Cüarz, Rəmahiyə, Çəngilə, Qaradağ, Dərtinək
Səmavat (Bayat), Dərnə, Dəbala, Kərənd, Temur
qapı, Qəzaniyə, Kilan, Əlsaih, Əmadiyə
sancaqlarından (rayon) ibarət idi.
Bayat
sancağı Sultanlığın fərmanı ilə təyin
edilən əmir tərəfindən idarə olunurdu. Əlimizdə
olan bir vəsiqə ilə Bayat sancağı əhalisinin
İraqın cənubunda əmin-amanlığı möhkəmləndirmək
və qorumaqda böyük rol oynadığını
anlayırıq.
Bu vəsiqənin
tarixi 973 hicridir. Vəsiqədə yazılıb: "Bayat Bəyinin
Bəsrənin mühafizi təyin edilməsinə dair:
"Bayat bəyi Hüseyn əmrlə Bəsrənin
mühafizi təyin edilsin ki, sancağın əsgəri
bölməsi ilə gedib Bəsrənin mühafizəsini təmin
etsin. Əmr etdim ki, təxirə salmadan sancağın
cümlə əsgərləri hərbi yaraqla və silahla Bəsrənin
mühafizə xidmətində olsun. 19 rəcəb 973".
Bu vəsiqə
ilə Sultan, Bayat bəyi Mir Hüseynə aylıq 20.000
ağça məvacib təyin etmiş və yeni vəzifələr
buyurmuşdur.
Qalanın
mühafizəsi Bəsrə Bəylər bəyinin adamı
Nasih Bədmundiyə verildi. 15
Ramazan 973.
II. Bayat əşirəti.
Bayatların
İraqa gəlişləri haqqında bilgi çox az və
çeşidlidir. Onların İraqa gəlişinin Səlcuqlar
və ya Osmanlılar zamanında olduğu söylənilməkdədir.
Türk
Ensiklopediyasında: Bağdadın güney doğusunda Luristan
(İran) sınırında olan Bayat qalası səlcuqlar
dövründə bayatlardan bir oymağın oraya gəlmələri
ilə əlaqəlidir. Və bir də bayatların Kərkük
məntəqəsində yurd tutmaları hər halda yenə səlcuqlar
dövründə olmuşdur".
Bizə
görə Bayatlar moğolların önündən çəkilərək
İraqa girmişlər. Güney və Quzeydə yerləşmişlər.
Güneydəkilər (İraqın cənubundakı bayatlar -
Q.P.) zamanla dillərini unutmuşlar. Kərkük vilayətində
isə dillərini qorumuşlar. İraqda bulunan türk əşirətlərindən
Bayatlar Səlcuqilərlə İraqa gəlmiş və orada
yerləşmişlər.
Avqat Abbas
Əl-Əzəvi isə bayatların İraqa gəlişi
tarixinə işarət etməyərək belə deyir:
"Bayatlar İraqda əskidən bəri yerləşən
türk əşirətlərindəndir. Zəyimlər
hökuməti nəzdində yüksək yerləri vardı
(Avqat Abbas Əl-Əzəvi. Tarix əl-İraq beyn ihtilalin.
Bağdad, I c., s.541)".
Həyat
Ensiklopediyasında yazılıb: "Bayat əşirəti
Bağdad və Həmədan tərəflərdə bulunurdu.
İran Azərbaycanı ilə Antaliyanın Nəmnəşə
tərəflərində (Türk alimi İlbər
Ortaylının "Türklərin qızıl
dövrü" kitabında (Bakı, 2019, s.134) Məntəşə
bəyliyi kimi verilmişdir - Q.P.) izləri pək
yayılmış bir əşirət olduğu
üçün türk camiəsində (toplumunda) ismi
sıx-sıx anılır.
İbrahim
Səbəullah Heydəri yazır: "Bayat əşirəti
isə türkdürlər. IV Sultan Muradla gəldikləri
söylənməkdədir. (Tamamilə yanlış fikirdir. Əksinə,
Sultan Murad İraqdan 12 bayatlı musiqiçini özü ilə
İstanbula aparmışdı - Q.P.). Bayatların İraqa
girişlərinin mən (Şakir Sabir Zabit - Q.P.) İslam
çağında İraqa girən türk dalğalarilə
birlikdə ən doğru olduğunu görməkdəyəm.
Bu
dalğalar buyihilər, səlcuqilər, moğollar və
türkman dalğalarıdır.
Birinci
dalğanın yayılma-yerləşmə bölgəsi
İraqın güneyi, ikinci dalğa güney və quzeyi,
üçüncü və dördüncü dalğalar isə
daha çox İraqın quzeyində qərar tutmuşdular.
İraqa girən birinci türk dalğası dörd əsr
(54-447 hicri) bir müddət sürmüşdür. Ərəb
komandanı Abdulla ibn Ziyadın Buxari türklərini Bəsrə
bölgəsinə göndərməsi və
yavaş-yavaş çoxalmaları və Əməvi dövləti
ordusunda türklərdən istifadə etməsi və
güney bölgəsində Həcaci bəginin qurduğu
Vosat şəhərinə türkləri götürüb
yerləşdirməsi bizə Əməvi əsrində
İraqın güneyində türklərin yerləşməsinə
doğru göstərişdir.
Əməvilər
dövründə İraqın güneyində yerləşən
türklərin çoxalmaları Abbasilərin ilk günlərindən
başlamışdır. Zatən, Abbasi dövlətinin
quruluşunda türklərin böyük rolları
olmuşdur. Bu uğurda fədakarlıqla çalışan
Xorasanlı Aba Müslümün ordusunun çoxunu türklər
təşkil edirdi. Abbasi dövlətinin ordusunun və ya
Abbasi övladlarının ümumtürk ulusuna özəl
sayqı ilə baxmaları türklərin İraqa bol-bol girmələrinə
böyük yardım etmişdi.
Buyihilərdən
öncə və zamanında İraqın güneyində
türklərin çoxalıb yerləşmələrinə
dair tarixlərdə qalın çizgilər vardır - 323
hicri-935 miladidə İranda Mərdavicin öldürülməsilə
ordusundakı türklər İraqa köç etmişdilər.
Türk böyükləri Yaruq, Bağra oğlu, Məhəmməd
Yınal etibar edərək türk komandanı Bəckəmin
komandasında birdən İraqa gəlib Güneydə -
Vosat bölgəsində yerləşmişdilər.
Vosat əmiri Raiq oğlu yeni köç türk
dalğasına sayğı göstərib yerləşdiməklə
kifayətlənməyib, Mərdavic ordusundan İranda
dağınıq qalan türkləri də Bəckəmin
yardımı ilə İraqın güneyinə gətirmişdi.
Bu
dalğa ilə İraqa bir yeni dalğa da Burya oğlu Mərəddölə
ordusu ilə hicri 334-935 miladidə gəlmişdi. Burya ordusunda böyük türk
kütlələri var idi. Burya oğulları onlara güvənir
və sıxıntılarda onlara arxalanırdılar. Örnək
olaraq hicri 345-956 miladi ilində baş verən bir olayı
veririk. Əhvaz bölgəsində
Vəndad Xurşid oğlu Ruzbihan Mərəddöyləyə
qarşı savaşa girdi və ayaqlandı. Mərəddölə
ona qarşı savaşa türklərə arxalanaraq
başlamışdı. Qalib gəlincə ərmağan
olaraq Vosat və Bəsrə bölgələrində
türklərə böyük yerlər verdi.
Bu olaylara
dayanaraq yuxarıda adıkeçən Bayat qalasının
İranın Luristan hüdudu yaxınlığında
inşa olunmasını bu əsrlərə aid edirəm.
Bayat
qalasının Əməvilər zamanında
yapılmasını təxmin etsək, ona Buyihilər
dövründə Bayat adı verildiyini doğru
görürük. Bu, Bayatların orada çoxalıb yerləşmələri
ilə əlaqəli olduğuna işarədir. Əvət,
Bayat adının o əsr kitablarında gəlinməməsi ərəb
yazarlarının Osman türkləri qəbilə adları ilə
deyil, yalnız türk, ya Ğəz və ya Öz şəhərləri
adları ilə bilirdilər. Sağdı, Xəzri, Buxari,
Xorasani kimi Abbasilərin son əsrlərində yazılan
kitablarda türk əşirətlərinin adı zikrə gəlməkdədir.
Bu
çağda İraqın güneyinə yerləşən
Bayatlar olsun, və ya digər türk əşirətlərindən
olsun yerlilərlə qarışaraq zamanla öz dillərini
qeyb edib izlərini yalnız adlarından anmaqdayıq.
Bu gün
güneydə dal-budaq salmış (qol-budaq) bir Ğəz əşirəti
varsa da, bir tək söz türkcə bilənləri yox.
Bayatlar da eləcə. Bayat olduğunu bilir və soyad olaraq
Bayatlar qullanır. Amma
Bayatın kim olduğunu bilməzlər.
İslam
çağında İraqa girən bir digər türk
dalğası səlcuqlulardır. Bu dalğanın
böyüklüyünü olduğu kimi görmək
üçün İmadəddin İsfahaninin bu sözlərini
dinləyəlim, səlcuqların hökm etdikləri
böyük ölkəyi düşünəlim və sonra bu
ölkələrdəki türk topluluğunun səlcuqlar əmrində
olduqlarını anlayıb İraqa girişlərində
onlarla bərabər Bayatların da bulunduqlarının müəqqəq
(doğru) olduğunu qəbul edərik.
İsfahanı
Ceyhun nəhrindən Nisabura və Roya qədər bölgə
Quhtan ilə Cucan, Herat, Buşnəh, Səcistan və
uyğur diyarı səlcuq övladları arasında
bölünərək idarə edildiyini göstərməkdədir.
İsfahanı İraqa girən səlcuq ordusunu belə vəsf
etməkdədir: "Toğrul bəy səfərə niyyət
etdi və sel kimi atıldı. Ordusunun
qaldırdığı toz gündüzə gecə rəngi
verdi". Bu türk dalğasının hökmü İraqda
iki əsr (447 hicri - 656 hicri) sürmüşdür. İstər
səlcuq ordularilə, istərsə də sonralar İraqa gələn
türklər Güney və Quzeydə yerləşmişdilər.
Bayatların bir qisminin gəlib Kərkük bölgəsində
yerləşdikləri mühəqqədir (gerçəkdir,
doğrudur).
Bayatlar
3-cü və 4-cü dalğalarla daha çox olaraq İraqa gəlib
öncələri yerləşən qardaşları
bayatların məskunlaşdığı bölgələrdə
yerləşmişlərdi. Üçüncü dalğaya
özəl olaraq işarə etmək gərəkdir.
Keçən
qonularda moğollar arasında yerləşən və onlarla
köç və hərb edən, birgə yaşayan
bayatlardan danışmışdıq. Və digər yandan Xarəzmşahlar
arasında və ordularında bayatların böyük
ölçüdə olduqlarını bilmişdik. İştə
bu dalğa moğolların Xarəzm ölkəsini tar-mar edib,
şəhərlərini yandırıb, yerlisini əsir
alması və ya qılıncdan keçirməsi, onların
şəhərləri boşaldıb qərbə doğru
qaçmağa başlamasına səbəb olmuşdu.
Eyni səbəbdən
son Xarəzm sultanı Cəlaləddin belə ordusu və
tabesindəkilərlə onların dalınca qərbə
qaçmış, bir müddət İraqda qərar
tutmuşdu. İştə bu vaxtlarda bayatların böyük
bir qismi də İraqa köçüb Kərkük bölgəsindəki
qardaşları bayatlarla birgə yaşamağa
başlamışdılar.
Xarəzm
dövlətinin çökməsilə moğollar İraqa
girmiş və beləcə, onlarla birgə bayatların da
burada çox böyük ölçüdə yerləşdiklərini
görürük.
Moğollar
zamanında və arxasınca Cəlairiyə və sonralar
Teymurləng və daha sonralar Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu və
daha sonra Səfəvilər və Osmanlılar zamanında da
daha çox türklərin İraqda yerləşmələri
olmuşdur. Bunların arasında Bayatların bir qisminin
olduğunu da doğru qəbul edirik.
İndi
İraqda yerləşən, dal-budaq (qol-budaq) atan Bayatlar
haqqında yazılan bilgiyi bildirməyə
başlayırıq.
Türk
Ensiklopediyası belə deyir: İraqdakı bayatlar, ümumiyyətlə,
Kərkük bölgəsində bulunurlardı. Bu bölgədəki
türk xalqının çoxu onlara
(bayatlara - Q.P.) mənsubdur. İraq Bayatlarının
mühüm bir qismi bugünə qədər əski
yaşayışlarını davam etdirmişdir. Bunlar 13 (on
üç) qəbiləyə və hər qəbilə də
müxtəlif oymaqlara ayrılmışdır. Böyük
türk şairi Füzuli də İraq Bayatlarındandır.
Türk musiqisi muğamlarından birinin adı olan
"Bayatı" muğamı Bayat türklərinə nisbət
edilərək bu ad verilmişdir. Bu muğamın IV Muradın
Bağdad səfərindən dönüşündə
özü ilə bərabər gətirdiyi iraqlı Bayat
türklərindən 12 (on iki) musiqiçi vasitəsilə
İstanbula gətirilərək yayıldığı
söylənilir.
İbrahim
Əfəndi Subğəllah Heydəri isə 1286 hicridə
yazdığı kitabında belə deməkdədir: Bayat əşirəti
isə türkdürlər. Onlar çoxdurlar. Əbid əşirəti
ilə qonşuluq dolayısilə yaşlıları ərəbcə
bilirlər. Bir qismi sünnü, bir qismi şiə məzhəbindədir.
1820-ci
miladi ilində Bayatların yaşadıqları bölgəyə
gələn gəzici (səyyah) Ceyms Edmondz Bayat haqqında belə
demişdir: "Bayat torpağı düzənlik olaraq Kifri təpələrindən
başlayaraq Çəmənədək uzanır. Bura da
türkman bayatların oturuş yerləridir".
Yanıma
rəisləri Həsən bəy gəldi. Qaraquş adı
ilə tanınırdı. Bizi yeməyə
çağırdı. O, özünü təqdim etdikdən
sonra dedi ki, bu bölgə torpağı Sultan tərəfindən
bayatlara verilmişdir. Onlar dövlətə vergi vermirlər.
Yalnız Bağdad vilayətinə əsgəri yardım edirlər.
Bayat rəisi mənə bildirdi ki, Nadir şah bayatların
çoxunu Xorasana döndərmişdi. Qalanları
azdırlar. Ehtiyac olanda 1000 (min) atlı çıxara bilirlər.
O, bayatların İraqa gəlişi vaxtlarını bilmirdi.
1237 hicridə
gəzinti yapan (səyahət edən) Mənşi Əl-Bağdadi deyir: "Kifri ilə Tuz Xurmatu
arasındakı bölgədə Bayat əşirəti
yaşamaqdadır. 1000 (min) evdir. Onlar türkcə
danışırlar. Bəziləri şiə, bəziləri
sünnidirlər. Qiymətli atları məşhurdur".
1917-ci
miladi ilində ingilislər tərəfindən hazırlanan
gizli məlumatda bayatlar haqqında belə
yazılmışdır: "Bayatlar türkcə və ərəbcə
qonuşurlar. Heyvan saxlayırlar. Sayları 10.000 (on min) evdir.
Kifridən Qara təppə və Tuza (Tuz Xurmatu - Q.P.) qədər
bölgədə yaşayırlar. Oymaqları: Əlbu Əli
- 800 evdir; Əmirli - 800 evdir; Bostamlı - 100 evdir; Əl Bəkr
Əhməd - 100 evdir. Əlbu Həsən, Həsən Zərliyə,
Əlbu Hüseyn, Əl Dalalua, Əlvazat, Əlbu Vali, Yengicə
və s.".
Bu gün
İraqda yaşayan Bayatların bir qismi dağınıq halda
İraqın bir çox şəhər və qəsəbələrində
yaşamaqdadır. Bu dağınıq yaşamağa səbəb
o qəsəbə və şəhərlərə
dağınıq girişlərilə, dağınıq
olaraq yerləşmələridir. Bir səbəb isə
yaşadıqları çox köyləri susuz, əkinləri
yağmura bağlıdır. Münbit torpaq, yağmurlu illərdə
bayatlara bol-bol verim və səadət verir. Yağmuru olmayan və
ya az olan illər onlara sıxıntı verir və onlar
köç etməyə məcbur olurlar. Bu köçlər
adətən öncələri yerləşən və
öz əşirətləri - Bayatların bulunduqları qəsəbə
və şəhərlərə edilir. Bir qismi 2-ci və ya
3-cü illər kəndi köylərinə dönər, bir
qismi də yeni yaşayışını xoş
görüncə orada qalıb yaşar. Bu çeşid
dağınıq Bayatların çoxu öz dillərini
unutmuşlar. Bayat olduqları soy adlarından bəlli olur.
Bunlar
Bağdad, Hillə, Kut, Suveyrə və Güney bölgəsindəki
digər şəhər və qəsəbələrdə,
Xanaqın və Diala vilayətinin şəhər və qəsəbələrində,
Ərbil, Hədisə, Rəmişə, Əlqaim, Samara,
Quşçu, Tikrit, Nəbi Yunis, Həsam Əlil; Teləfərdə
Əmirli Birovuclu və digər Mosul köy və qəsəbələrdə
daha çox yaşamaqdadırlar. Bu çeşid
dağınıq yaşayan bayatların sayları 7 (yeddi) mindən
çoxdur.
Bayatlardan
böyükləri yetişmiş və İraq hökumətində
vəzirlər və daha digər yüksək vəzifəli
məmurlar yetişdiyi kimi, əsgər olaraq bayatlardan genəl
ordu rəis arkan kimi yüksək vəzifəyə də
yüksələn olmuşdur. Fənni işlərdə
yüksək qabiliyyətli həkim, mühəndis və mədəniyyət
sahəsində böyüklər və digər qiymətli
işçi və sənətçilər
yetişmişdir.
İkinci
qism Bayatlar toplu halında köylərdə yaşarlar: Kərkük,
Huvicə, Daquq, Tuz Xurmatu, Kifri, Qərə təppə
bölgələri ta Həmrin dağlarınadək bölgənin
çox köyləri Bayat köyləridir. Köy həyatı
yaşayan bayatlar əslən yaradılışda uyğar (mədəni)
türk soyundan olmaqla XX əsrin çapuqca atladığı
kültural uyğarlıqda (mədəniyyət) çevrələrindəki
yer sıradan geri qalmayıb, daha başarılı və sərt
addımlarla onun işığı ilə irəliləməkdədir.
Türkcə qonuşurlar. Əzə və Əbid ərəb
qəbilələrilə qonşu olan bayatlar ərəbcə
də qonuşa bilir, onlara qız verib, qız alırlar.
Çox zaman onların qoyun və heyvan sürüləri
özəl anlaşma ilə bayat yaylalarında otlayırlar.
Toplu halda
köylərdə yaşayan bayatların sayı 1957-ci ilin rəsmi
qaynaqlarında 17.455 nəfər göstərilməkdədir.
Beləliklə, dağınıq halda yaşayan 7 minlə
birgə Bayatların İraqdakı sayı 25 (iyirmi beş)
mini keçməkdədir.
Bayatlar
İraqda dal-budaq atmış, böyük bir türk əşirətidir.
Oymaqları və qolları köy adı ilə
tanıdıldığı kimi, bəzən baba və ya dədə
adı ilə də tanınır.
Bir
çox köylər bayat qolları adı ilə də
tanınır: Pir Əhmədli, Əzəddinli,
Allı-ballı, Mahmudlu, Səyadlı, Əlbu Həsən,
Qaranazlı, Xasadarlı, Əmirli, Qalaylı, Kərimli,
Quşçu və s.
Toplu halda
Bayatlar 64-dən artıq köydə: Qələ, Bostamlı,
Səyad, Əmirli, Biravçılı, Xasadarlı, Yeşil
təppə, Qaranar, Casim bəy, Başagələn,
Çardaqlı, Yengicə, Üç təppə, Zeydan, Həmidat,
Fəruq İsmayıl, Çərban, Salman bəy və s.
yaşayırlar.
Şakir Sabir Zabit
Ədəbiyyat qəzeti.-
2021.- 28 avqust. S. 24.