"Astaca-astaca qocalır torpaq, Qocaldır dostları və düşmənləri..."

Dünyanı qasıb-qovuran yayın amansız istisindən və yay qızmarlığından, hətta bu qızmarlığın törətdiyi orman yanğınlarından da on qat ağır olan pandemiya qabarma və çəkilmələrindən kəndimizə "anamdan ömürlü, məndən vəfalı" qapısını yalnız ağacdələnlərin döydüyü evimizə sığınmışam. Doğrudur, bu, qapısını ağacdələnlərin döydüyü ev deyil. 40-50 il əvvəl elə beləcə də yazmışdım: Evinin yanında ev tikdim, ana, Qəbrinin yanında qəbrim olaydı. (Birinci arzu yerinə yetirildi, qaldı ikinci arzu...). Yəni bu, ağacdələnlərin qapısını döydüyü evin qonşuluğunda tikilən evdi...Və bir neçə ay bundan əvvəl şair dostum Sabir Rüstəmxanlı kimsəsiz və yetim qalan evimi ziyarət edib internetdə ağacdələn və qapalı qapı məsələsini də xatırladanda, elə onunla birlikdə evimi ziyarətə gələn birisi də başqa bir adla şərh yazmışdı ki, daha M.İsmayılın dəmir qapılı evini ağacdələnlər döyəsi deyil. Amma eyham sahibi gözünün önündəki üzü dəmir qapıya baxan mazutlu elektrik dirəyini görməzlikdən gəlməsəydi, orda bir yox, dörd ağacdələn yuvası görər və təbiətin bu möcüzəsi qarşısında çaşıb qalardı. Məqsədim bu yazıda kiməsə cavab vermək deyil, sadəcə onu xatırladım ki, dünyanın mübarək quşu ağacdələn (ya da ağacdələnlər!) hardasa, altmış ildir ki, o yetim evə keşik çəkməkdədir və bu keşikçəkməyin özü də başlı-başına gözlə görünən bir möcüzədir. Və onlar sanki uzaq gənclik illərində qalan heyrətini itirməkdə olan möcüzə inamımı ömrün səksənində də dimdik ayaqda saxlamaq üçün başqa bir yerdə yox gözlə görüləsi, hardasa əllə tutulası bir ucalıqdan boy göstərməkdədir. Bu yazı, əlbəttə, möcüzə isbatı üçün yazılmır, sadəcə, evimdəyəm və evin pəncərəsindən dirəkdəki (həm də mazutlu dirəkdəki!) dörd ağacdələn yuvası möcüzənin yollara baxmaqdan qaralan yarıkor gözlər kimi məni izləməkdə olduğundan yazımda özlərinə yer tapdılar.

Son günlər məlum Jirinovski hədyanları və bu hədyanlara İ.Vahabzadənin yerində verdiyi tutarlı cavabı ətrafında gərək rus, gərəksə də bizim mətbuatımızda polemikalar səngimək bilmir. Əlbəttə, bir çox arqumetlərinə görə mən İ.Vahabzadəni dəstəkləyirəm və Azərbaycandan İ.Vahabzadəyə qarşı baş qaldıranların kimliyi və mənsubiyyətləri isə elə bu baş qaldırılardan aydın olur. Fikrimdə bu polemikalara qatılmaq hissi baş qaldıranda təsadüfən evdəki kitablarımın arasından köhnə bir dəftər əlimə keçəcəkdi, bu dəftər və bu dəftərdə olanlar məni başqa bir yönə istiqamətləndirəcəkdi. Dəftərdəki şeirlər nə zamansa, yəqin ki, hardasa 30-35 il əvvəl Leninqradın önəmli şairi rəhmətlik Qleb Qorbovskidən etdiyim tərcümələrdi... Bu tərcümələri oxuduqca xəyal məni gəncliyimin, həm də qaynar gəncliyimin iki ilini qoyub gəldiyim və Anadolu türkləri demişkən Moskva ilə Leninqrad arasında məkik toxuduğum bir ömrə bədəl olan o çağlara apardı... Leninqrad-Moskva... Paytaxt missiyasını Moskvaya qapdırmış Leninqrad hüznü, barışmazlığı, küskünlüyü ilə, Moskva isə yeni paytaxt olmanın qüruru və özünübəyənmişliyi ilə bir-birinə qıyğacı gözlərlə baxmadaydı... Leninqrad ədəbi mühiti Moskvanın, Moskva ədəbi mühiti isə Leninqrad ədəbi mühitinin hardasa "can düşməni" idi...

Amma Moskvada oxusam da tale məni Leninqrad ədəbi mühitinə bağlamışdı. Bunun da əsaslı səbəbi vardı:

Tale deyilən gözəgörünməzin önəmli yönlərindən biri də bu gün atılan addımın yarına bizi haraya götürəcəyini bilməməyimizdədir. Və bir şeirdə deyildiyi kimi, "Baki kalan bu kubbədə bir hoş səda imiş". Yazını bilgisayarımın dəmir yaddaşına döyəcləyərkən bugünkü ədəbi gəncliyin güman ki, adını belə eşitmədiyi cəmi 26 yaşında o zamanların şöhrətli nəşriyyatlarından biri olan "Gənclik"ə baş redaktor qoyulan sonralar elə bu zamansız yüksəlişi ilə həsəd ünvanına çevrildiyindən zamansız da haqsız yerə işdən çıxarılan və dünyasını dəyişən Vidadi Paşayevi xatırlamağım səbəbsiz deyil.

Onun təşəbbüsü ilə gənc Azərbaycan şairlərinin rus dilində almanaxı hazırlanırdı. Zəng edib şeirlərimi istəmişdilər... Yayda kəndə istirahətə getməmişdən əvvəl seçdiyim bir silsilə şeirimi götürüb "Gənclik" nəşriyyatına getmiş və Vidadiyə təqdim etmişdim. İstirahətdən qayıtdıqdan sonra ondan şeirlərimin taleyini soruşanda bir-bir hansı gənc şairin şeirlərini tərcümə üçün kimə verdiyini sadalamışdı:

- Bəs mənim şeirlərimi kimə verdin? - deyə soruşduğumda - hələ verməmişəm, Varvara Konstantinova Bakıda yoxdur, gələndə ona təqdim olunacaq, - cavabını vermişdi.

- Mənə elə zəif şairin tərcüməsi lazım deyil deyib, stolunun üstdən şeirlərimi götürməyimlə qapıdan cıxmağım bir olmuşdu.

Aradan 2-3 ay keçəcək və o dövrün Leninqradından bir məktub və tərcümə edilmiş şeirlərimi alacaqdım. Məktubu adını o zamanacan heç duymadığım şair Aleksandr Kuşner göndərmişdi. Ona təqdim olunan şeirlərimi tərcümə etdiyini və gərək olsa, yenə tərcümə edə biləcəyini yazmışdı. Bu məktubdan heç nə başa düşməyəcəkdim. Hər şərdə bir xeyir varmış!

Aradan az keçməmiş Vidadi mənə zəng edəcəkdi. Sən demə, mən şeirlərimi götürüb getdikdən sonra Moskvadan Bakıya gələn Alla Axundova Vidadi ilə görüşəndə Vidadi olanları Alla xanıma danışıbmış. Alla xanım da Bakıdan birbaşa Leninqrada uçacağını və orada çox önəmli bir şair-tərcüməçi Saşa Kuşnerlə görüşəcəyini, tərcümə üçün mənim şeirlərimi ona verə biləcəyini deyibmiş. (Alla xanımın dediyi kimi olmuşdu). Vidadi bunları söylədikdən sonra boynuma minnət də qoyacaqdı:

- Bax, gördün, səni hamıdan daha istedadlı bir şair tərcümə etdi.

Bu söhbətimizdən az əvvəl "Pravda" qəzetinin bütöv bir səhifəsində iki şair ciddi tənqid olunmuşdu. Onlardan biri də mənim yeni tərcüməçim, Vidadinin öydüyü Aleksandr Kuşner idi. Və ona görə də Vidadiyə iradımı da bildirdim:

- Yaman da tərcüməçi tapmısan, get, oxu gör "Pravda"da sənin təriflədiyin şair haqqında nələr yazıblar. O da, - Kuşnerin şair kimi böyüklü "Pravda"da tənqid olunmasındadır, - vermiş dedi. Elə bilirsən hər şairi "Pravda"da tənqid edirlər?

Almanax yayınlanar-yayınlanmaz Bakıdakı bütün rusdilli qəzetlər kitab haqqında resenziyalar çap edəcək və o resenziyalarda da ən çox təriflənən A.Kuşnerin tərcümələri olacaqdı. (Əlbəttə, bu təriflərin arxasında keyfiyyətlə yanaşı, yəhudi tərəfkeşliyi də vardı!).

Sonralar Moskvaya oxumağa gedəndə Kuşnerin tərcümələri mənim "sənət pasportu"ma çevriləcək və o "sənət pasportu" üzümə ən populyar Moskva dərgilərinin qapısını taybatay açacaqdı, çünki Kuşner o dönəmin ən istedadlı şairlərindən biri idi və hər şairi də tərcümə edən deyildi.

Bu haşiyəni çıxmaqda amacım mənim hardasa ədəbi taleyimin Leninqradla necə bağlanmasını xatırlamaqdı.

Yadımdadı, Moskvada SSRİ Yazıçılar İttifaqının İkiillik Ali Ədəbiyyat Kurslarında oxuduğum zamanlarda, daha doğrusu, 1974-cü ildə şeirlərimi o zamanların ən ünlü jurnallarından olan "Drujba Narodov"un poeziya şöbəsinə aparmışdım. Şöbə müdiri orta yaşlı bir qadın idi: M.Dmitriyeva. Qadın A.Kuşnerin tərcümələrini oxuyacaq və: A.Kuşner hər şairi tərcümə etmir, etmişsə... Amma gəl, biz səninlə belə şərt kəsək, hələ tərcümə olunmamış sətri tərcümələrindən mənə 10 şeir gətir, onlara baxaq, deyəcəkdi. Xanımın dediyi kimi də edəcəkdim... Bir həftədən sonra fikrini soruşmağa gedəndə: - Şeirləriniz çox xoşuma gəldi, elə oxuduğum gün onları Leninqrada, A.Kuşnerə göndərdim. Kuşner bəzi fikirləri dəqiqləşdirmək üçün sizi Leninqrada - evinə dəvət edir, - cavabını alacaqdım.

Beləcə, ilk dəfə Leninqrada gedəcək, oranın ədəbi mühiti ilə tanış olacaq, gəncliyinə baxmayaraq A.Kuşnerin necə böyük nüfuza sahib olduğunun şahidi olacaqdım. İndi kitablarım arasından şeirlərinin tərcümələrini tapdığım Qleb Qorbovski ilə də o səfərimdə qarşılaşacaqdım. Onda hələ İ.Brodskinin əsərlərinin SSRİ ərazisində çap yasağı vardı. A.Kuşnerlə İ.Brodskiy yaxın dost olduqlarından hansı yollarlasa əsərlərini Kuşnerə göndərmişdi. Mən o əlyazmaları özümlə Moskvaya götürəcəkdim, kurs yoldaşlarım o şeirləri su kimi içəcəkdi. Qısaca deyim ki, Kuşner o 10 şeirimi çox böyük ustalıqla çevirəcək və o şeirlər "Drujba Narodov" jurnalının 1975-ci il 2-ci nömrəsində böyük yazıcımız Ç.Hüseynovun təqdimat yazısı ilə çap oluncaq və təvazökarlıqdan uzaq olsa da deyim ki, anındaca ölkə tənqidçilərinin diqqətini çəkəcək, haqlarında "Lit.qazeta"da və başqa qəzet və jurnallarda məqalələr çıxacaqdı.Yəni ondan sonra tanınacaq və bir-birinin ardınca Moskvada kitablarım çap olunacaqdı. Sonralar dəfələrlə müxtəlif səbəblərdən Leninqradda olacaqdım. Amma onlardan yalnız birinin burada xatırlanması yerinə düşərdi. 1999-cu ildə Rusiyada A.S.Puşkinin doğumunun 200 illiyi qeyd olunurdu və o möhtəşəm yubileyə simvolik anlamda hər il bir, yəni 200 ədəbiyyat adamı dəvət olunmuşdu. Türkiyənin və Qafqaz respublikalarının təmsilçisi kimi məni də dəvət etmişdilər. Həqiqətən də Leninqrad - bu Puşkin şəhəri yubileyə çox möhtəşəm hazılaşmışdı. Əlbəttə, mən burada o möhtəşəm yubiley haqqında geniş yazmayacağam. Bu ayrı bir zamanın işidir. Amma günümüzün olayları ilə səsləşdiyindən oradakı bir mübahisədə səsləndirdiyim fikirləri burada da anımsatmaq istədim. O zaman hələ Dağlıq Qarabağ olaylarının ağrılı çağları idi... Mübahisə və müzakirələrdə bu ağrılı mövzu da gündəmə gəlirdi. O mübahisələrdə ağlıma gələn və müsahiblərimi bir az da çaşdıran fikirlərimi oxucularımla burda da bölüşmək istəyirəm: Rus orduları Anadoludan XIX əsrin sonlarında, Azərbaycandan isə 1990-larda çəkilməyə məcbur oldu, amma rus ədəbiyyatı və kültürünün mənəvi təsir və "istilası" Anadoluda, Azərbaycanda hələ də davam edir və yəqin ki, yüzillər boyu da davam edəcək. Türkiyədə Dünya yazarları arasında əsərləri ən çox tərcümə olunan böyük rus yazarlarıdır, bunu eyni ilə Azərbaycan ədəbi mühiti üçün də deyə bilərik. Yəni xalqlar bir-birlərinin torpaqlarını işğal etmək yox, mənəvi yöndən təsir etməyi bacarmalıdırlar. Bir Rusiyada iki Rusiya var: Bir İ.Qroznının, I Pyotrun, Kutuzovun, Suvorovun və nəhayətində rus olmaya-olmaya rusların adıyla danışan Jirinovskilərin, Solovyovların, hansısa yanların Rusiyası, bir də var L.Tolstoyların, Qoqolların, Dostoyevskilərin, Çexovların Rusiyası... (Dünyanın hansı ölkəsində ədəbi sorğu keçirilsə, çox oxunan və sevilən dünya yazıcıları arasında rus yazıçı və şairlərinin adları çoxluq təşkil edər...).

Biz, əlbəttə ki, sonuncuların Rusiyasını sevir və təqdir edirik. Bu gün şeirlərini "Ədəbiyyat qəzeti"nin sayqıdəyər oxucularına təqdim etmək istədiyim Q.Qorbovski də öz çapında təqdir olunası bir sənətkar idi. Şeirlərini oxusanız, bunun həqiqətən belə olduğunu görəcəksiniz.

Tovuz, Əsrik

Məmməd İSMAYIL

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 28 avqust. S. 14.