Türkcənin Yunus Əmrəsi... Və Yunus Əmrənin türkcəsi

Mənbəyini, bir sıra mötəbər mülahizələrə görə, eramızdan əvvəlki minilliklərdən alan türkcə eramızın I minilliyinin ortalarından etibarən müxtəlif mövzularda olduqca zəngin ədəbiyyat təqdim edir ki, buraya, qədim türk (run) yazılı abidələri, uyğur maniçi və buddist mətnləri, Yusif Balasaqunlunun "Qutadqu biliq"i, Əhməd Yüqnəkinin "Atibətül-həqaiq"i, Əhməd Yəsəvinin "Divani-hikmət"i daxildir. Mahmud Kaşğarinin "Divani-lüğat-it-türk"ünə gəldikdə isə demək olar ki, dahi türkoloq həmin əsərində türkcənin I minilliyinin sonu, II minilliyinin əvvəllərindəki "mənzərə"sini bütün linqvistik, coğrafi, etnoqrafik-sosial, üslubi-poetik təfsilatı ilə təsvir etməklə ona (və türkcə danışan etnosa) beynəlxalq nüfuzunu təsdiq edəcək təkrarsız bir abidə ucaltmışdır.

Yunus Əmrəyə qədər türkcənin tarixində bütövlükdə onun taleyinə təsir göstərəcək iki mühüm hadisə baş vermişdi ki, onlardan birincisi oğuz, qıpçaq və karluq-uyğurca olmaqla ləhcə diferensiasiyasının güclənməsidirsə, ikincisi islam dininin qəbulu ilə əlaqədar olaraq ərəb və fars dillərinin türkcəyə təsir imkanlarının genişlənməsidir.

Türkcəni suficə danışdıran ilk şair "Divani-hikmət"də toplanmış ilahilərin müəllifi Əhməd Yəsəvi olmuşdur. Və XII əsrdə yaşamış "Türküstan müdriki"nin XIII-XIV əsrlərdə Yunus Əmrəyə birbaşa təsiri, yəqin ki, heç bir şübhə doğurmamalıdır... Həmin təsir, əlbəttə, sufizmin ərəb, eləcə də farsdilli mənbələrinin get-gedə artan təsiri ilə birlikdə, yaxud qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirildikdə daha obyektiv nəticələrə gəlmək mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, Əhməd Yəsəvi kimi, Yunus Əmrə də ərəb və fars dillərini dərindən öyrənmiş, Əl- Qəzalinin ideya-metodoloji baxımdan əsaslandırdığı, Həllac Mənsurun isə təmsil etdiyi idrak cərəyanının türkcə təmsilçiliyini davam etdirmişdir.

Lakin etiraf edək ki, Əhməd Yəsəvinin türkcəsi (baxmayaraq ki, "Divani- hikmət"dən nümunələrin ilk yazılı nüsxələri XVI-XVII əsrlərə aiddir) Yunus Əmrənin türkcəsindən həm arxaik, həm də sufizmin şərhi baxımından müəyyən qədər "kasıb"dır. Halbuki Türkistandan Anadoluya "axan" oğuz türkcəsini Yunus Əmrə öz həmyerlisi Mövlana Cəlaləddin Ruminin farscası ilə müqayisə ediləcək bir səviyyəyə yüksəltmişdir... Əhməd Yəsəvinin karluq-uyğur ləhcəsindən fərqli olaraq Yunus Əmrənin oğuz ləhcəsi xalq dilinin daha zəngin qaynaqlarına, məsələn, deyək ki, "Dədə Qorqud" kimi nəhəng bir eposun yarandığı dilin zəngin imkanlarına dayanır.

XII əsrin

Əya, dostlar, qulaq salınq ayduğumğa,

Nə səbəbdin altmış üçdə girdim yirgə.

Mirac üzrə haq Mustafa ruhum gördi,

Ol səbəbdin altmış üçdə girdim yirgə.

...Tokuz ayu tokuz kündə yirgə tüştüm,

Tokuz saat turalmadım, gökkə uçtum,

Ərşü kürsi payəsini barıp kuçtum,

Ol səbəbdin altmış üçdə girdim yirgə.

Ərş üstidə namaz oqup tizim büktüm,

Zarım aytıp, Haqqa bakıp yaşım töktüm,

Yalğan aşıq, yalğan sufi kördüm, söğtüm,

Ol səbədin altmış üçdə girdim yirgə,

- şəklində səslənən sufi türkcəsi o qədər uğurlu oldu ki, ən azı beş yüz il türkcəni sufizmdən "ayılmağ"a qoymadı, ayılanda isə türkcə həm bədii-estetik, həm də elmi-terminoloji elastikliyin elə imkanlarını qazanmışdı ki, heç bir dil təzahürü orta əsrlər mistikasından (yuxusundan!) bu qədər ayıq oyana bilməzdi.

Yunus Əmrə türkcəni suficə danışdırmağın daha mükəmməl təcrübəsini verdi ki, buraya, ilk növbədə, iki əsas məqam daxildir: 1) həm ərəbcədə, həm də farscada qərarlaşmış sufizm terminologiyasından yetərincə istifadə edilməsi; 2) bu sahədə o qədər də böyük ənənəsi olmayan türkcənin imkanlarının maksimum səfərbər edilməsi.

Şair-mütəfəkkir yazır:

Əvvəl qapu şəriət, əmrü nəhyi bildürür,

Yuya günahlarını hər bir "Quran" hecası.

İkincisi təriqət, qulluğa bel bağlaya,

Yolu doğru varanı yarlıqaya xocası.

Üçüncüsü mərifət, can-könül gözün açar,

Bax mani sarayına, Ərşə dəgin yucası.

Dördüncüsü həqiqət, ərə əskük baxmaya,

Bayram ola gündüzü, qədir ola gecəsi.

Bu şəriət güc olur, təriqət yoxuş olur,

Mərifət sarplıq durur, həqiqətdür yucası.

Beləliklə, bir tərəfdən, sufizmin şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət kimi strateji terminləri poetik olduğu qədər də aydın bir dillə izah olunaraq xəlqiləşdirilir, digər tərəfdən, qapu, (günahları) yumaq, qulluq, bel bağlamaq, yol, doğru varmaq, yarlıqamaq, könül gözünü açmaq, yuca ərə əskik baxmamaq, bayram olmaq, gündüz, gecə, yoxuş və s. kimi türk sözləri, hətta çox qanunauyğundur ki, frazeologiyası sufi anlayışların ifadəsinə yönəldilir. Və hər iki cəhdin Yunus Əmrənin dil-üslub təcrübəsində nə qədər uğurlu olduğunu, məsələn, sufizmin cüz ilə küllün vəhdəti barəsindəki kifayət qədər mürəkkəb ideyasının aşağıdakı "təfsir"i bütün təfsilatı ilə göstərməkdədir:

Zihi dərya ki qətrədən göründü,

Nə dəryadır, nə qətrədir gör indi.

...Sana gəl, sən səni səndə bulugör,

Sana bax, səndəki bil kimdir indi.

Fəna ol ki, bulasan zövqi-vüslat,

Bu sözüm düşmudur sana, yor indi.

...Əsildə aşiqü məşuqu eşq bir,

Bu birdən gərçi kim yüz bin göründü.

Hər bir kamil sufi düşüncəsində (və poeziyasında) "mən" ("bən") bir neçə baxımdan maraq doğuran mərkəzi anlayışlardandır ki, onun şərhi həm sufizmin fəlsəfi mahiyyətinə varmaqda, həm də sufi şairin ideya-estetik miqyasını aşkarlamaqda böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yunus Əmrə ondan əvvəl "ənəl-Həqq!" demiş ərəb Mənsur Həllacın "fəlsəfə"sini türkcə davam etdirərək:

Bən bu yeri yaradıcaq, yer üstünə gök turıcaq,

Ulu dəniz mövc urıcaq, Nuha tufan verən bənəm.

Kün dedüm bu yerə turdu, göklər dahı qərar qıldı,

Yüz bin dürlü Adəm gəldi, gətürüb gedirən bənəm,

- deyir. Və "özünü" onunla müqayisə etməkdən çəkinmir:

Aləmdə fitnəyi qodım, Mənsuru kül etdi odum,

Dilində "ənəl-Həqq" dedim,

boynundakı urqan bənəm.

Bununla belə, Həllac Mənsurun "özündən çıxması"nın onun başına bəla gətirdiyini xatırladan Yunus Əmrə daha təmkinli "fəlsəfə"nin şairidir:

Çün Mansur gördü, ol bənəm dedi,

Oda yaxdılar, eşidün, anı.

Oda yandurtdun, külin savurdun,

Eyləmi gərək səni sevəni?

Zinhar, ey Yunus, gördüm deməgil,

Oda yaxarlar gördüm deyəni.

Sufi şairin dilində "bən"in "biz"ə çevrilməsi faktı da vardır ki, bu, insan (və cəmiyyət) anlayışının "bən" mücərrədliyindən fərqli olaraq daha analitik dərki cəhdi sayıla bilər:

Biz bizi bilməzidük, bizi kəndüdən eylədi,

Aşkarə qıldı bizi, kəndüyi pünhan eylədi.

Biz bilə pünhanidük, qeyri sənü bən idük,

Mütləq bigümanidük, həm bigüman eylədi.

...Adəmdən bana degin nə ki gəda var, nə bay,

Geyməgilə yeməgi bir danədən eylədi.

Yunus Əmrə yalnız "Həqq mənəm" demir, eyni zamanda can verib cananına qovuşduğuna görə "yer bənümdür, gök bənümdür, Ərş bənüm, gör necəsi gərmişəm seyvanımı" deyə insanın ilahi yaradıcılıq qüdrətini aşkarlayır. Və əlavə edir:

Yunus olduysa adım, pəs nə əcəb,

Oxuyalar dəftərü divanımı.

Əlbəttə, Yunus Əmrəni nə qədər etiqadlı bir sufi olsa da, gerçək dünyadan ayırmaq doğru olmazdı. O, təsadüfən demir ki:

İçərümə baxarsan buçuq pulluq nəşnə yox,

Taşramun qavğasından aləmlər dolmuş bənüm.

Surətim gülər xalqa, qanı ya qulluq Haqqa,

Bu diriligümə baxa, həp işim yanlış bənüm.

Yunus eydür: yarənlər, ey gerçəgüm ərənlər.

Bu yoda olan hallar Allaha qalmış bənüm.

"Allah" anlayışı şair-filosofun izhar-təqdimində öz mənbəyini hər nə qədər dünya dinlərindəki mükəmməl interpretasiyalardan alsa da, təbii ki, sufi-panteist təfəkkürün məhsulu kimi təzahür edir:

Allah deyəlim daim, Allah görəlim neylər!

Yolda turalım qaim, Allah görəlim neylər!

...Adı-sanı dillərdə, sevgisi gönüllərdə,

Şol qorxulu yollarda Allah görəlim neylər!

...Netdi bu Yunus, netdi, bir doğru yola getdi,

Pirlər ətəgin tutdu, Allah görəlim neylər!

Dindən fərqli olaraq sufuzmdə Allaha münasibət hər cür "rəsmilik"dən, şəriət normativliyindən uzaqdır. Və sufi üçün Allah, ilk növbədə, "dost" olduğuna görədir ki, o, böyük bir eşqlə "dost bağında bülbül olam, ötəm hey dost deyü- deyü" deyə bilər. Bununla yanaşı, Yunus Əmrə islamın "Allah" anlayışı ilə hesablaşmağa məcburdur. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, öz sufi dünyagörüşünü islam şəriətinin hökm sürdüyü bir coğrafiyada təbliğ edir. Və təsadüfi deyil ki, şair bilavasitə müsəlmanlığın şərtləri barədə də bir sıra şeirlər yazmış, "müsəlmanam deyən kişi şərti nədür bilsə gərək" demiş, hətta xəbərdarlıq etmişdi ki, "son-hesab sorulacaq, ərəb dili lisan gərək" (yəni ərəbcəni öyrənin, o dünyada sorğu-sual bu dildə aparılacaq). Lakin heç bir şübhə yoxdur ki, Yunus Əmrənin əsas qəhrəmanları "şəriət oğlanları" yox, "eşq ərləri"dir:

Xor baxma sən, əzizüm, eşq ərinə, zinhar,

Sirri-mövlasıyla pünhanıdur aşiqlərin.

O əmindir ki, "əvvəl qapı şəriət, geçsə andan təriqət, gönül evi mərifət, eşq həqiqət içində". Ona görə də sufi üçün islam şəriəti, nəticə etibarilə, yalnız həqiqətə açılan qapıdır. Həqiqətə (Haqqa!) isə eşqlə çatmaq olar... "Dəgmə, alimlər oxumaz bu aşiqlər kitabını"...

Yunus Əmrənin dilində "dəlilik", "divanəlik", "dərvişlik", "ərənlik" və s. elə terminlərdir ki, onlar şairin izharlarını, əgər belə demək mümkünsə, müəyyən "elm"i izah müstəvisinə gətirir, lakin həmin terminləri anlamaq üçün ən aydın izhar, məsələn, bundan ibarətdir ki:

Ey yaranlar, dinman bana,

bən yenə nə oldum bilmərəm,

Elmü əməl sorman bana,

divanə oldum bilmərəm.

Ayruqsı nəşnə dadmışam,

bildiklərim unutmuşam,

Canımı eşqə atmışam,

anda nə buldum bilmərəm.

...Bu eşq ilə bulanıqam,

nə əsrügəm, nə ayıqam,

Nə uyuram, nə uyanıqam,

heyranü məstəm, bilmərəm.

Sufi aşiqin özünü hüdudsuz məmnunluqla "eşq avarəsi" adlandırması, "biçarələr biçarəsi" sayması, "dost yüzün görəlidən ağlum başa gəlməz" etirafları elə bir ilahi məsuliyyətdir ki, hər kəsin işi deyil. Və burada riyakarlığa yer yoxdur... "Bu dərvişlik yoluna eşqlə gələn gəlsin"...

Yunus Əmrə "eşq cənginə düşənin məlamət olur işi, anın üçün bədnamdır miskin Yunusun adı" sözlərini böyük məğrurluqla deməklə son dərəcə mürəkkəb bir bədii-fəlsəfi təzad yaratmış olur. Lakin aşağıdakı beytlər həmçinin onun adının hansı məntiqlə bədnam sayıldığına özünün verdiyi izahatdır:

İstəridüm Allahı, buldumısa nə oldu,

Ağlarıdum dün ü gün, güldüm isə nə oldu.

...Alimlər, müdərrislər mədrəsədə buldular,

Bən hərabət içində buldumısa nə oldu.

Bütün bu dəlilik-dərvişlik missiyaları ilə yanaşı, Yunus Əmrə "əsrük oldu canımız, dürr dökər lisanımız" deyir. O da sufi əqidədaşları kimi əminliklə bildirir ki, "Haqq qatında sözüm gerü qalmaz bənim"... Çünki "bu cümlə canda oynayan, damarlarında qaynayan, külli lisanda söylənən külli dili deyən bənəm".

Yunus Əmrə türkcə (və suficə) sözün ona görə dahi sənətkarıdır ki, o, ümumiyyətlə, sözün ilahi qüdrətinə iman gətirənlərin önündə gedir:

Eşq məqamı alidür, eşq qədim, əzəlidür,

Eşq sözünü söyləyən cümlə qüdrət dilidir.

Deyən ol, eşidən ol, görən ol, göstərən ol,

Hər sözü söyləyən ol, surət can mənzilidir.

Bununla belə, sufi şair hər sözün doğru olmadığına da işarə edir:

Yunus bu sözləri çatar, xalqa mərifət satar,

Kəndüsi nə qədər dutar, söylədügi yalanı gör.

Yunus Əmrənin metaforaları nə qədər sufiyanədirsə, o qədər də xəlqidir: İlk yaz günəşi kibi mevc urub toğa gəldüm... Döşəgimi topraq edüb yasduğumu daş eyləyəm... Əmrilə bulud oynadan, yerdə bərəkət qaynadan... Ərşə çomaq uran bənəm... Ol budaqada bitər iman, iman bitsə, gedər güman... Dün-gün işim budur həmən nəfsümə bir tatar oldum... Dənizlər olsa bir qədəh, susalıqum qanmaz bənüm... Ərənlər yayı qatıdur, oqları keçər qayadan... Taşdın yenə, dəli gönül, sular gibi çağlarmısın... Sular kibi seyr eylə, bir yerdə qərar etmə... Bu dünyanın misalı bənzər bir dəgirmənə... Hər kim aşıq olmadı, bənzər quru ağaca... Gəldi keçdi ömrüm bənüm şol yel-yel əsüb keçmiş kibi, hələ bana şöylə gələ şol göz açub yummuş kibi... Bu can gövdəyə konukdur, bir gün ola çıxa gedə qəfəsdən quş uçmuş kibi...

Bu tipli çoxlu nümunələr göstərir ki, böyük söz ustası xalq dilini öz ideya- estetik məramına tabe etməkdə, demək olar ki, heç bir çətinlik çəkmir. Hətta belə bir təsəvvür yaradır ki, sanki xalq dili (və təfəkkürü) bu cür ifadə-bənzətmələri min illər boyu yalnız (və yalnız!) sufi düşüncə ilə hazırlanmışdır... Və ilk sələflərinin ardınca sufi türkcəsini yaradarkən türkcənin "tarixəqədərki" potensialında olan sufizmi oyatmaq təşəbbüsü Yunus Əmrənin dil dühasının danılmaz əlamətidir ki, özünü onun şeir dilinin həm fonetikasında, həm leksikonunda, həm də qrammatikasında göstərir. Və xüsusilə qəzəllərdəki qoşma modeli şairin poetexnoloji istedadının hər nə qədər klassik notmativliyə dayansa da məhz milli qaynaqlardan gəldiyini təsdiq edir:

Yüz bin cəfa qılsan bana,

səndən yüzüm döndürməzəm,

Canum dahı alurısan,

səndən yüzüm döndürməzəm.

Səni sevərəm canıla, qul olmuşam fərmanıla,

And içərəm Quranıla,

səndən yüzüm döndürməzəm.

...Yunus, gerçək aşiqisəm,

Haqq yoluna sadiqisəm,

Xidmətlərə layiqisəm,

səndən yüzüm döndürməzəm.

Və beləliklə, Yunus Əmrəni türkcənin XI-XII əsrlərdən Azərbaycan - Şərqi Anadoluda təşəkkül tapmağa başlayan elə bir ədəbi təzahürü XIII-XIV əsrlərdə tarix səhnəsinə çıxırdı ki, həmin ədəbi türkcə orta əsrlərin sonlarında Füzuli zirvəsini fəth etdiyinə görə, ilk növbədə, Yunus Əmrələrə minnətdar olmalıdır.

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 28 avqust. S. 6-7.