Ləng ahəng

Desəm ki, Cəfər Cabbarlı yaradıcılığının vurğunuyam, düz olmaz. Amma nadir əsəri olar ki, oxumamış olum. Xüsusən, hekayələri çox təsirli və ibrətamizdir. Cəfər qədər cəmiyyətin yaddaşına oturub onların şüuruna təsir etməkdə mahir olan az yazıçımız var. Onun ədəbiyyatımızdakı yeri və əsərlərinin əhəmiyyəti barədə onu dahi sayanlarla həmfikirəm. Cəfər Cabbarlı qədər incəsənətin əksər sahələrinə nüfuz edən, onları bir mərkəzdə birləşdirə bilən qələm əhli də o qədər çox deyil. Nəzərə alsaq ki, Cəfər yaradıcılığa şeirlə başlayıb, həm də əruz ölçülü şeirlərlə, hər yazısının dadının, duzunun və ən vacibi təsirinin haradan gəldiyi məlum olar. Bəli, tam dəqiq ölçülər, riyazi hesablamalar və həndəsi şəkillər üzərində qurulan Əruz şeiri bu estetik tərəfilə bərabər, həm də lakonik və konkretdir. Əruz ölçülü şeirdən gəlmə bu texniki alışqanlıq Cəfər Cabbarlı əsərlərini nəsrə xas cümlələrarası "uzunçuluq"dan xilas etmiş, oxucunu təngnəfəs edən "bitməyən" gərginliyə səbəb olmuşdur. Və qəribə olan da budur ki, bu "gərginlik" süni deyil, ötəri deyil, təbii və yaddaqalandır. Əslində, niyyətim fikrinizi Cəfərin poeziyasına cəlb etmək idi, yolüstü bu mövzulara da toxundum.

Azərbaycan oxucusuna Cəfərin şeirləri nəsri qədər tanış deyil. Klassik şeirin həvəskarı olmayan Sovet rejimi onun dağ boyda nəsrini qoyub yarım kitablıq poeziyasını reklam etməyəcəkdi. Ara-sıra, yeri gələndə Cəfərin şairliyi xatırlanıb, amma nəzərəçarpacaq dərəcədə deyil. Nəinki adi adamlar, hətta ədəbiyyat xadimlərinin də içində Cəfərin şair olduğunu bilməyənlər olub və var. İnsafən, demək lazımdır ki, Cəfər Cabbarlı nəsrə ayırdığı zaman və enerjini şeirə ayırmayıb, hətta düşünmək olar ki, poeziya eşqi Cəfərin yaradıcılığının erkən dövrünə aiddir. Amma bir məna verməsə də, qeyd edim ki, Cəfər tam ömür yaşasaydı, poeziyaya mütləq qayıdacaqdı və bəlkə də nəsrinin də üzərində bir yaradıcılıq izləmiş olacaqdıq. Bu ehtimaldan birbaşa Cəfər şeirinə kecmək istəyirəm.

Ey dil, baxırmısan gölü dərya bilənlərə,

Zaği-siyahı bülbüli-şeyda bilənlərə?..

Həsrətkeşi-təkəllüm olur daima nəsib,

Sina misalı hər dağı guya bilənlərə.

Bu ibrətnamə Cəfər Cabbarlınındır və qəzəllərinin içində ən çox dillərdə əzbər olanıdır. Eyni zamanda qüsursuz cap olunmuş əsərlərindən biridir. Qəribə burasıdır ki, yüz illər öncə katiblərin əyri-üyrü xətləri ilə bizə gəlib çatan əlyazmalar qüsursuz olduğu halda, yüz il əvvəl yazılmış əlyazmalar, o cümlədən Cəfərin şeirləri qüsursuz deyil. Onun müasirlərinin də əsərlərində bu qədər qüsur yoxdur. Onda baxaq görək bu qədər xətalı şeirlərin günahkarı kimdir. Düz məntiqlə getsək, əvvəl müəllifin, yəni Cəfər Cabbarlının əruz bilgisini nəzərdən keçirmək gərəkdir. Klassik şeir, böyük Füzulinin dili ilə desək, "tüki ləfzilə ikən düşvar olur". Mütləq ölçü və ahəngin içinə fikri olduğu kimi oturtmaq, onu bədii libasa bürüyüb heç kimin indiyə qədər demədiyi bir dil və üslubla demək çox müşkül məsələdir. Zatən, bunu hamı bacarsaydı, Azərbaycan ədəbiyyatında Füzuli səviyyəsində yüzlərlə şair olardı. Əruz ölçülü şeir yazmağın ilk çətinliyi müəyyən ritmə tabe olaraq misra qurmaqdır. Qurduğun misranın dolğun olması üçün əruz ahənginə oturan sözlər seçilməli və onlar ritmə tabe düzülüşdə düzülməlidir, belə ki, Azərbaycan dilinin qrammatik normativləri, dilin özünəməxsusluğu pozulmasın. Həmçinin ifadələr səlis, rəvan, axıcı, misra quruluşu isə eşidildiyi və ya oxunduğu an fikri çatdıra biləcək səviyyədə olsun. Bir neçə nümunədə Cəfərin buna nə qədər müvəffəq olduğuna baxaq.

Dərələr, dağlar, ağaclar yaşıl, əlvan hər yan,

Sərbəsər xələti-ətləslə bəzənmiş gülşən.

Bu nə qüdrət ki, ona olmamaq olmaz heyran!

Xaliqin qüdrəti-bihəddinə əhsən, əhsən!

Bu misralardan göründüyü kimi, Cəfər istədiyi fikri rahat əruzun içində həll edə bilir. Burada şair təbiətin rəngarəng gözəlliyinin Yaradanın hədsiz qüdrətindən xəbər verdiyini qeyd edir. Bu, sufi nəzəriyyələrindən bir neçəsinə dayanan "təcəlla" fəlsəfəsindən bir çeşmədir, amma artıq dili təmizlənmiş, üslubu dəyişmiş bir şəkildə Cəfər qələmindən süzülür. Burada qüsur yoxdur.

...Hər tərəf üz tutub təlatimi-qəm,

Nəzərində cahan olub zindan.

Boynu çiynində, qoltuğunda əli,

Zarü məhzun, məlulü sərgərdan.

Günəşin axıtrıncı zərrələri

Üfüqün arxasında oldu nihan.

Çənəsində əli uşaq oturub

Baxaraq ağlayır, fəqət, pünhan.

"Qürub çağı bir yetim" şeiri təsvirlərlə doludur. Cəfər bədii dillə bir şəkil göstərir bizə, soyuğunu, təhlükəsini, kədərini hiss etdirə biləcək bir şəkil. Bu, yaşadığı dövrün şəklidir, bu, Cəfərin tarixi şərhidir. Burada da bir qüsur yoxdur.

Qışın boranlı, məşəqqətli bir soyuq gecəsi,

Cahanə lərzə salır yellərin cəfalı səsi.

Əsir külək, savurur qar, bayırda bir tufan,

Həvadə qar burulub çırpılır çü qatılı-can.

Yatıb bütün qapılarda ovuntı ağ təpələr,

Vuyuldayıb yer ilən yel əsib qarı səpələr.

Güman ki, bu təsviri oxuyan hər kəs qışı sümüklərində hiss eləyib, Cəfər şeiri ilə tir-tir əsib və ən əsası da qar yağışının yaratdığı füsunkar mənzərəni də gözündə canlandırıb. Bu ahəngin içində bu səviyyədə bədii təsviri həll etmək əsl ustalıq tələb edir. Cəfər bu çətinliyə qalibdir və asanlıqla qalibdir. Qeyd edim ki, bu qüsursuz şeir əruz vəznində, Müctəs (məfailün fəilatün məfailün fəilün) bəhrindədir. Bəzən şairlərin sevmədiyi, fikri çətinliklə oturda bildiyi bəhrlər olur. Bu halda şair dərin məzmunlu hekayət içərən mövzulara toxunanda daha rahat söz oynatdığı bəhrlərə üstünlük verir. Cəfər Cabbarlıya bunu aid edə bilmərəm. Əsərlərinin texniki təhlilindən məlum olur ki, Cəfər üçün belə bir çətinlik, diskomfort mövcud olmayıb. Yəni o, istifadə etdiyi bütün Əruz ölçülərində rahat və sərrastdır. Müctəs bəhrində qələmə aldığı daha bir şeirə diqqət edək.

...Baxın, onu düşünür bu xərabədə anası,

Çörək! Çörək! Deyərək eyləyir vidayi-həyat.

Kömək dilər kimi ətrafını süzər sakit,

Baxır, baxır da, fəqət kimsə görməyir, heyhat!

Bu misraları oxuyarkən Cəfərin niyə teatra bağlı olduğunu, rejissor kimi nədən fəaliyyət göstərdiyini, səhnəyə yaraşan və səhnənin ifadə edə bildiyi ölçülərdə əsərlər yaza bildiyini anlamaq olur. Bəhr məsələsinə qayıtdıqda isə aydın olur ki, Cəfər Cabbarlı Müctəs bəhrində nəinki yaza, hətta söhbət edə biləcək qüdrətdədir.

Pər vur, ey mürği-dili-zarım bu möhnətxanədən,

Uçgilən balalara, seyr et mədari-aləmi.

Aləmi-İslamə bax, bir yanda işrət bərqərar,

Bir tərəf fəryadə guş et, gör qurulmuş matəmi.

Bu isə Rəməl (failatün failatün failatün failün) bəhrindədir. Şeirin sonlarına doğru Cəfərin qələmi bu bəhrdə rəqs etməyə başlayır.

Ağla, ağla, ey yetim, imdadə səslə milləti,

Çal, çal, ey sazəndə, tarın başqa bir xülyası var.

Ax, ax, ey göz yaşları, seylablərtək mövcə gəl,

Tök, tök, ey saqi, şərabın dadlı bir sevdası var.

Lal ola, ya Rəbb, o dil "fəryadə gəldim" söyləməz,

Kar ola ol naləyə guş etməyən cəlladlər.

Kor ola, ol kor olan gözlər ki, görməz zilləti,

Məhv ola ixvanına rəhm etməyən Şəddadlər.

Göründüyü kimi, şair fikrin itiliyi, səlisliyi ilə bərabər, bənlərin estetik görünüşünə və akustikasına da diqqət yetirmiş və hərtərəfli mükəmməlliyə can atmışdır. Ümumiyyətlə, Cəfər istifadə etdiyi hər Əruz ölçüsündə mahir istedad sahibi olduğunu göstərmişdir. Bütün bəhrlərdə cəsarətlidir, fikirlərində təbini cilovlamadığı qədər, ölçü seçimlərində də rahatdır. Bu qənaətə gəldim ki, Cəfər Cabbarlı Əruzun tələblərini yaxşı bilir, klassik şeirə hakimdir. Deməli, həm Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının 1969-cu ildə, həm "Şərq-Qərb" nəşriyyatının 2005-ci ildə (əlimdə olan bu kitablar idi) nəşr etdikləri kitablardakı Əruz pozuntuları, ölçü xətaları Cəfər Cabbarlıya aid deyil. Çünki fikri xəmir kimi əzib hər Əruz qəlibinin formasına asanlıqla oturda bilən bir ustad ara-sıra ahəngi və ölçünü poza bilməz. İstisna deyil ki, Cəfərin əlyazmalarında qarışıqlıq olub. Şair hər hansı ifadəyə, misraya düzəliş verir, vərəqdə pozur, yazır, nəticə etibarilə müəllifdən başqa bu vərəqi kim oxusa səhv oxuya bilər. Belə halda əlyazmanı oxuyan Əruz bilən bir şəxsə müraciət etməlidir ki, ən doğru və dolğun variantı təsbit edə bilsin. Tutaq ki, belə də olub, əsərlər mütəxəssis rəyi olmadan əlyazmadan götürülüb və çap edilib. Bəs çap olunandan sonra heç bir ədəbiyyatçının, şairin, diqqətli oxucunun nəzərini cəlb etməyib? Təəccüblü deyilmi? Nəsimiləri, Füzuliləri hər gün mətbuatda, efirdə xatırlanan bir cəmiyyət Cəfər Cabbarlı şeirinə, həm də klassik üslubda yazılan şeirlərə niyə biganə olsun? Əgər lap belədirsə də, bəs niyə sonrakı dövrdə bu səhvlər aradan qaldırılmadı? Bəlkə yeni nəsil ədəbiyyatçılarının Əruzdan xəbəri yoxdur? Əslində, sualım çoxdur, amma hiddətimin qələmə keçməsinə mane olmaqçün şeirlərə qayıdıram. "Eşidənlərə" adlı şeirin (Cəfər Cabbarlı. Əsərləri. Bakı-2005. səh.46) ilk beytinin ikinci misrasında Əruz tələbi pozulub:

Sevgilim əhbabi məndən qət ediblər ülfəti,

Həp cüyüşi-cəhli təsxir eləmiş həqiqəti.

Həmin şeirdə dördüncü beytin birinci misrası, beşinci beytin birinci misrası, altıncı beytin birinci misrası, səkkizinci beytin ikinci misrası, doqquzuncu beytin ikinci misrası Əruzun tələbləri xaricindədir. Bir neçəsini heç orijinala baxmadan da düzəldə bilərəm.

Səhvdir:

İftixar əhli-aləm elmədir! Biz çox əcəb...

Belə olmalıdır:

İftixari-əhli-aləm elmədir! Biz çox əcəb...

Səhvdir:

Gülüstani-millətin bunlar deyilmi zinəti.

Belə olmalıdır:

Güls(i)tani-millətin bunlar deyilmi zinəti.

Digərlərini düzəltmək üçün əlyazmaya baxmaq lazımdır.

"Ədibi-möhtərəm Haşım bəy Vəzirovun rəsminə" şeirində xətalar davam edir:

...Susdunmu? Yox! Səsin yetişir səmaləmə.

Bu misrada həm Əruz pozulub, həm məna yoxdur. Çünki "səmi-aləmə" (aləmin qulağına) ifadəsi səhv yazılıb. Heyrət ki, şairin nə demək istədiyi heç kimi maraqlandırmayıb.

Əruz pozuntuları "Dilənçi", "Məhkum Şərqə", "Olsun qoy", "Mehtər Nəimə" və s. şeirlərdə davam edir. Və ən dəhşətli səhnə Cəfər Cabbarlının poeziya pasportu olan "Ana" şeirində yaşanır. Bir çoxları kimi mənim də əzbər bildiyim bu məşhur və bir o qədər də təsirli əsər dəfələrlə televiziya ekranlarında, radio dalğalarında görkəmli səhnə və qiraət ustalarımız tərəfindən səsləndirilib. Olduqca rəvan, axıcı, mükəmməl söz və fikir alletrasiyasına malik bir şeir ən vacib yerdə ahəngdən çıxır, fərqli ritmə düşür. Cəfər Cabbarlının bütün zəhməti bir misra ucbatından hədər olur. Bu, kiçik miqyaslı ədəbi faciədir. Məktəbli ikən bir dəfə atamdan (ədəbiyyat müəllimi idi) soruşdum ki, Cəfər Cabbarlının "Ana" şeirində niyə bir misra o birilər kimi deyil (erkən yaşlarımdan Əruz ölçülü şeiri rahat oxuyurdum və onlarca qəzəl əzbər bilirdim). Cavab vermişdi ki, Əruz pozulub orada, yəqin, bir gün orijinala baxıb düzəldərlər. On illər keçdi, amma bu misra bütün nəşrlərdə necə var idi, elə də qalıb.

1969-cu il nəşrində:

Bunlar mənə əsər eylərmi? Mütləqa yox! Yox!

2005-ci il nəşrində:

Mənə əsər eylərmi bu? Mütləqa yox! Yox! - Yox!!!

Sonrakı nəşrdə misra dəyişdirilsə də, daha da bərbad hala salınıb. Cəfərin oynaq "Müctəs"indən burada əsər-əlamət yoxdur. Bu misrada əruzun bütün tələbləri pozulub. Maraqlıdır ki, bu misranı heç kim düzəltməyə cəhd etməyib (2005 nəşrindəki əcaib cəhdi saymasaq).

Misal üçün bir neçə variant uyğun misralar düzəldə bilərəm:

Mənə edərmi əsər heç bu? Mütləqa yox! Yox!..

Məgər edərmi əsər ruhuma bular? Yox! Yox!..

Mənim edərmi əsər ruhuma bu heç? Yox! Yox!..

Əsər edərmi mənim ruhuma bular? Yox! Yox!

Daha neçə oxşar misra yazmaq olar. Xaqanilərin, Nizamilərin tərcümədən oxunduğu bir yerdə Cəfər Cabbarlının bir misrasını düzəltmək qəbahət olar?

"Ana" şeirinə artırılmış üçüncü bəndin ilk misrasında da ahəng pozulub və bu səbəbdən şairin nə demək istədiyi məlum deyil. İnanıram ki, niyyət Cəfəri xalqa ən yaxşı şəkildə təqdim etməkdir. Və bilirəm ki, bu mənada az zəhmət çəkilməyib. Amma Cəfər Cabbarlı poeziyası yenidən incələnməli, tədqiq olunmalı və qüsursuz şəkildə nəşr olunmalıdır.

Son onilliklərdə Sovet dövründə yasaq qoyulmuş, ya da quruluşa faydasız sayılmış bir çox şairin əsərləri çap olunub. Bunların arasında klassik şeir müəllifləri də var. Əfsus ki, əruz pozuntuları bu nəşrlərdə də davam edir. Yanlış transliterasiya, əruzu bilməmək, klassik şeirin texnikasından xəbərsizlik səbəbindən həm şairlərimizin əsərləri korlanır, həm də oxuculara təhrif olunmuş versiya təqdim olunur. Ədəbiyyatı isti yer bilib daldalanan "alim"lər bilməlidir ki, klassik şeir sahibsiz deyil. Əgər bir əsər cəmiyyətə təqdim olunacaqsa, ən kamil formada təqdim olunmalıdır. Mütəxəssislərə (diplomu və elmi dərəcəsi olmaq hələ mütəxəssis olmaq deyil, paradoks olsa da) müracət edilməli, ortaya qoyulan əsər çoxəsrlik ədəbiyyat tariximizə layiq olmalıdır.

Tədqiqatçılarımızı işində məsuliyyətli olmağa çağırıram. Çağırıram ki "katibi-bədtəhririn" əli qələm olmasın.

Arif BUZOVNALI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 4 dekabr. S. 14-15.