Usta
Zeynal düşüncələri və ya quzu cildində qurd
Heç şübhəsiz ki, Cəlil Məmmədquluzadə
adı çəkiləndə yada düşən ilk əsərlərindən
biri də "Usta Zeynal"dır. Böyük ustadın 1905-ci ildə
yazıb, 1906-cı ildə 31 səhifədən ibarət
kitabça kimi nəşr etdirdiyi hekayə, zənnimcə,
bir çox məqamları ilə təkcə ədəbi
ictimaiyyətdə yox, eləcə cəmiyyətdə də
yanlış qavranılır və məzmunundan qoparılaraq
şərh edilir. Hekayə haqqında mülahizələrimi
qələmə almağımın səbəbi budur.
Usta Zeynal yalançıdır!
Usta Zeynal
atasının ölümündən sonra əmisinin onu evləndirmək
istədiyini ancaq dar ağacından asılsa belə çəhardəh
məsumu ziyarət etməyincə evlənməyəcəyini
nəql edir. Ancaq söhbətin sonunu gətirmir.
Dövrün
adətinə uyğun olaraq hekayədə hər kəs ziyarətlə
aldığı titullarla adlandırılır: Hacı Rəsul,
Kərbəlayı Qulaməli və s. Usta Zeynal isə eləcə
Usta Zeynaldır. Bu adi faktla Usta Zeynalın ziyarətdə
olmadığı və yalan danışdığı məlum
olur.
Yalanlar təkcə ziyarətlə məhdudlaşmır. Belə ki, o,
atası Hacı Heydərin "özünə görə
yaxşı dövlət qazandığını"
bildirir, özünü isə "kasıb bənnaların
biri" kimi təqdim edir. Bəs bu varidat
hara getdi? O varidat varsa, nə səbəbdən bir tikə
çörək dalınca Usta Zeynal qürbətə
düşmüşdür?
Usta Zeynal paxıldır!
Usta Zeynalın Ağa
Sadıqa olan mənfi münasibətinin kökündə onun
sərvətinə olan paxıllığı dayanır.
O, Ağa Sadığın imarətini, atını,
üç arvadını və hətta mahud
çuxasını qısqanır. Burda Mirzə Cəlil
maraqlı bir fənd işlədir: "Muğdusi Akop əhd
elədi ki, əgər Usta Zeynal bu şərti vaxtında əmələ
gətirsə, ustaya daha altı arşın yarım mahud
versin". Ancaq mahud Usta Zeynala nəinki qismət
olmur, hətta o mahuddan heç xəbər də tutmur.
Ustad Zeynal qeybətcildir!
Usta Zeynalın ziyarətdə
olmaması Ağa Sadıq adlı şəxsi buna görə
yamanlamasına qətiyyən mane olmur. O, Qurbana belə
deyir: "Görürsən, sizin o binamus Ağa
Sadığı? Deyirəm, Ağa Sadıq, qardaş, bu
dövləti nədən ötrü cəm edibsən?
Azərbaycan gerçəkliyində bir kişinin digərini
binamus adlandırması qətl səbəbidir. Söhbətin
davamında Usta Zeynal "qardaş"ını məlun, həyasızın
oğlu həyasız, ləvənd adlandırır. Məlun lənətlənmiş, ləvənd isə
pozğun deməkdir.
Ağa
Sadıq "qardaş"ın Kərbəla ziyarətinə
getməməsi binamus, ya da pozğun adlandırılması
üçün əsas ola bilərmi? Əlbəttə ki, yox. Usta
Zeynal ürəyində Ağa Sadığa sərvətinə
görə paxıllıq etsə də, üzdə onun Kərbəlaya
getməməsini bəhanə gətirir. Bir növ,
sublimasiya...
İslamda qeybət etmək müsəlmanların eyibini
onların ardınca danışmağa deyilir və
böyük günah sayılır. "Hücurat" surəsində
qeybət etmək ölmüş qardaşının ətini
yemək kimi qiymətləndirilir. Bütün
bunlardan Usta Zeynalın qeybətcil olduğu üzə
çıxır.
Usta Zeynal bisavaddır!
Hekayədə Usta Zeynal
"Quran"dan ayə gətirir: "Allah-taala özü
Qurani-Məcidində buyurub: "Cahan, ey bəradər, nəmandə
bə-kəs..." (Tərcüməsi: ey qardaş, dünya
heç kəsə qalmayacaq).
Hər şeydən qabaq Usta Zeynal bu yerdə ərəbcə
yox, farsca danışır. "Quran" isə ərəb
dilindədir. Və "Quran"da belə
bir ayə yoxdur.
İrandan
gələn Usta Zeynal söz yox ki, ərəb dili ilə fars dilini fərqləndirməyi bacarır. Eləcə də "Quran"ın ərəbcə
olduğunu. Və Qurbanın
bisavadlığından sui-istifadə edən Usta Zeynal əslində
özünün savadsızlığı üzə
çıxır.
Usta Zeynal
Şeyx Nəsrullahdır!
Akopa Usta Zeynalı
Hacı Rəsul məsləhət görmüşdü.
Buna görə də Akop Usta Zeynaldan Hacı Rəsula
şikayət edir. Davamında oxuyuruq:
"Hacı
Rəsul genə başladı and içib Muğdusini
inandırmağa ki, Usta Zeynal sözünün üstündə
möhkəm adamdır; Usta Zeynalı o, çoxdan tanıyır
ki, Usta Zeynal mömindir, Allah bəndəsidir, qeyrətlidir,
sadiqdir, iş görəndir, zirəkdir,
ağıllıdır, artıq dərəcədə vəfalıdır
və indiyə kimi bir dəfə də namazını qəzaya
qoymayıbdır".
Fikir
verin, Hacı Rəsul Usta Zeynalı 9 təyinlə vəsf
edir, ancaq 9 təyinin cəmi 2-sinin Usta Zeynalın peşəsinə
dəxli var. Üstəlik, Usta Zeynal nə zirəkdir, nə də
iş görən. Məhz bu səbəbdən
Akop şikayətə gəlibdir. Usta Zeynalın
namazının qəzaya qoymamasının xristian Akopa nə dəxli?
Bu məqamı izah etmək üçün Usta
Zeynalın Ağa Sadıq haqqında söhbətinə
qayıtmaq gərəkdir. Usta Zeynal sözə belə
başlayırdı: "Sizin vilayətin müsəlmanları
əgər müsəlmana bir tük qədəri
oxşuyurlarsa, mənim atama lənət!".
Və "binamus" Ağa Sadığın yamanlanmasına
Usta Zeynal belə nöqtə qoyur: "Qərəz, Qurban,
sizin vilayətin müsəlmanları çox biqeyrətdilər".
Ağa Sadıq Kərbəlaya getmədiyi
üçün "biqeyrət" olmadığı kimi, hətta
bu doğru olsa belə, "biqeyrət"liyin cəmi vilayət
müsəlmanlarına aid edilməsi də əsaslı
sayıla bilməz.
Usta Zeynal
"bu vilayətin müsəlmanlarını qeyrətsiz
olması" barədə nitqləri, farsca
"Quran"ı və yalan söhbətləri ilə
Hacı Rəsulu da öz təsiri altına
salmışdır. Bu səbəbdən
Hacı Rəsul onun dindar olduğunu heç bir dəxli
olmadan və hər vəchlə vurğulayır.
Cənubi Azərbaycan teokratik şah rejimi, həm şiəliyin
müqəddəs məkanlara yaxınlığı səbəbindən
çarizm müstəmləkəsi olan Şimali Azərbaycana
görə xüsusən də son əsrlərdə dindar
idi. Usta Zeynal bu məqamdan da məharətlə istifadə
edir.
Bəs
Usta Zeynal niyə bu oyuna əl atır? Onun
davranışları tipik manipulyator
davranışıdır. Belə ki, o, əvvəlcə
gerçəkliyi təhrif edərək
saxtalaşdırır və bu saxta sübutlarla qarşı tərəfi
ittiham edir. Yəni Usta Zeynal vilayət müsəlmanlarını
"biqeyrət"liyini ifşa etməkdə məqsədi
özünün qeyrət sahibi olduğunu göstərməkdir.
Eyni üsuldan Usta Zeynal kimi İrandan gələn
Şeyx Nəsrullah da istifadə edir. Hər bir normal insan kimi evinə gələn
qonağa yemək üçün cücəplov təklif edən
Hacı Həsənə Şeyx Nəsrullahın cavabına
diqqət edin:
"Necə təam? Necə cücəplov?
(Şeyx Əhmədə). Şeyx
Əhməd, məni hara gətirmisən? Bunlar
necə müsəlmandılar? Necə
mömindilər? Bu nədir? (Otağın fərşlərini göstərir).
Bu xalilər nədir? Necə
təam, necə cücəplov? Şeyx Əhməd, məgər
sən bunlara deməmisən ki, mənim xörəyim gündə
bir xurmadır?!".
Usta Zeynal Ağa Sadığı qaraladığı
kimi, Şeyx Nəsrullah da cücəplovu əlində dəstavüz
edərək qonaq gəldiyi şəhərin əhalisinin
"möminliyini" və "müsəlmanlığını"
şübhə altına alır. Bir neçə səhifə sonra
oxuyuruq: "Hacı Həsənin nökəri əli bir məcməyi
içində plov və qeyri xörəklər gətirib
qoyur ortalığa".
Mirzə Cəlil Usta Zeynalı bu cür sadə yolla
ifşa etmir.
Şeyx bu nüfuzundan "qızları
boğmaq" üçün istifadə edir. Usta Zeynal isə xırda-xuruş alverindədir, onun
"dindarlığı" öz tənbəlliyini, ləngliyini,
avaralığını örtmək üçündür.
Bu metodun adı psixologiyada emosional manipulyasiya
adlanır. Və onun bir forması da
manipulyatru saxta bir ittihamla günahlandırmaq və sonra onun
üzərində hakimiyyət qurmaqdır. Usta Zeynal manipulyasiyasında Şeyx Nəsrullah kimi
dindən istifadə edir.
Və bu səbəbdən də Hacı Rəsul Akopa
Usta Zeynalın peşə məziyyətlərindən yox, qəzaya
namaz qoymamasından danışır. Çünki Usta Zeynal qədər
dindar olmadığı üçün özünün onu
yanında günahkar hesab edir və
"günah"ını yumaq üçün Usta Zeynalı usta kimi müştərilərə
tərif edir. Usta Zeynalın manipulyasiyası hədəfə
çatmışdır.
Usta Zeynal
tənbəldir!
Diqqət
edin:
Bir saatdan
sonra Usta Zeynal şəyirdi Qurbanla Muğdusi Akopun evində
hazır oldu və əlindəki xurcunu balkona qoyub, girdi
otağa və başını yuxarı qalxızıb,
üzünü tutdu Muğdusi Akopa: "Xozeyin, qorxuram sabah
axşama kimi başa gətirə bilmiyim".
İlk dəqiqədən
Usta Zeynal bunu deyir və uzun hazırlıq prosesindən sonra
axır ki, iş başlayır. Oxuyuruq:
"Usta Zeynal "Bismillah" deyib, sol əlilə gəci
götürüb, qoydu malanın üstünə və səqf
vurub başladı suvamağı.
"Muğdusi
Akop gördü ki, iş başlandı,
bir qədər rahat oldu. Hətta övrəti
şadlığından Usta Zeynala çay təklif etdi.
Usta Zeynal çay barəsində razılıq edib, ancaq təvəqqə
elədi ki, zəhmət çəkib ona bir papirosla, bir
spiçka versinlər; çünki Qurbanın əlləri
gəcli idi. Muğdusi Akop papirosu və
spiçkanı uzatdı Usta Zeynala. Usta papirosu
damağına salıb, başladı işini və dedi:
-
"Xozeyin, oğlun neçə il dərs oxuyub?".
Heç beş dəqiqə işləməyən Usta
Zeynal "kef siqarası"nı yandırıb pedaqoji
mülahizələrə başlayır.
Usta Zeynal
zalımdır!
Akopun işinin niyə
yarımçıq qalmağı yadınızda? Qurban
erməninin küpəsinə su doldurur və Usta
Zeynalın əqidəsincə "dünya aləmi mırdar
eləyir". Arxası belədir:
"Usta
Zeynal üzünü turşudub iki dəfə
tüpürdü yerə, bir dəfə Qurbanın
üzünə və həyətə çıxıb getdi
oturdu arxın kənarında və başladı əllərini
yumağı və sonra otağa gəlib Qurbana dedi ki, şeyləri
yığışdırsın. Və
akoşkanın içindən paltarını
götürüb, genə Qurbanın üzünə bir dəfə
tüpürdü və üz qoydu çıxıb getməyə".
Usta Zeynal Qurbanın üzünə düz iki dəfə
tüpürür. Dəhşətli deyilmi? Söhbət heç də ondan getmir ki, müasir
hüquq sistemində üzə tüpürmə təhqir
kimi nəzərdən keçirilərək cəzalandırılır.
Həm də söhbət ondan gedir ki, üzə
tüpürmək daha çox frazeoloji birləşmə kimi
(yol verdiyi qəbahətə görə bərk danlamaq mənasında)
işlədilir, nəinki fiziki akt kimi.
Qurban günahkar olsa da, onun günahı bu cəzanı
haqq eləmir.
Heç bir cəza insan ləyaqətinin bu
cür alçaldılmasına əsas vermir.
Mirzə Cəlil artıq ittiham edir. Usta Zeynal ifşa edilir: O,
zalımdır!
Usta Zeynal fariseydir
Qurbanla Usta Zeynalın mübahisəsi
onların həyata baxışları arasında kəskin fərqləri
üzə çıxarır.
-
"Usta, Allah atana rəhmət eləsin. Ağa
Sadığın heç taxsırı yoxdur. Ağa Sadıq neyləsin? İmam özü gərək
adamı istəyə; əgər imam istəməsə, nə
cür ziyarətə getmək olar?".
Usta Zeynal
hirsli kimi ucadan söylədi:
- "A kişi, get işinə sən Allah, axmaq-axmaq
danışma!
Necə gərək, imam istiyə? Əgər adamda imam məhəbbəti olmasa, dəxi
imamın nə vecinə o cür məlunu istəsin?
İmama çox lazımdır ki, Ağa Sadıq kimi axmaqlar
onun ziyarətinə getdi, ya yox?".
Qurban gəc
ləyənini yuxarı qalxıza-qalxıza başladı:
-
"Usta, hər nə deyirsən de, amma imam adamı istəməyincə
ziyarətə getmək olmaz".
Mübahisə burda bitir. Və məncə,
burda dərin bir mətləb gizlənibdir. Belə ki, Usta Zeynalın başa
düşdüyü din repressivdir, ittihamçıdır,
aqressivdir, cəzalandırıcıdır. Usta Zeynalın Tanrısı zalımdır, sərtdir,
hökmlüdür. Onun dini mərasimçidir,
ziyarət, ibadət kimi ritualları tələb edir, mahiyyətə
varmır, formalistdir, məzmunu yox formanı güdür.
Qurban isə
sevgini şərt qoşur... "Gərək
imam adamı istəyə". O, Ağa
Sadığı Kərbəlaya getmədiyi üçün
qınamır. Hekayə boyunca Qurban heç
kimin haqqında pis söz danışmır. "Bir
könül sındırsan bu qıldığın namaz
deyil" deyən Yunus Əmrənin Tanrına inanır, o dini
də könüldən dindarlıq, ürəkdən
bağlılıq kimi başa düşür, nəinki mərasimçilik
kimi...
Usta Zeynal
üçün boş məbədlər dəhşətdir,
Qurban isə "Vay o qəlbə ki, boşdur" deyir... Usta
Zeynal din möhtəkiri, fariseydir, Qurban isə əsl mömin.
Qurban heç kimin qeybətini eləmədiyi kimi dindən
də danışmır, ancaq Usta Zeynalın dindən
başqa mövzusu yoxdur. Və hekayədə kiçik bir nüans bu kontekstdə
böyük məna qazanır: "Qurban, təqlidin kimədir?.." - Usta Zeynalın səsi gəldi. Qurbandan cavab çıxmadı".
Kiçik
bir arayış: Şiəliyin cəfərilik (isni əşariyyə
də deyirlər) qolunda XVIII əsrin sonlarından etibarən
mərceyi-təqlid institutu mövcuddur. Belə
ki, hər bir cəfəri dövrünün mərcəyi-təqlid
ünvanını almış alimlərindən birinin yolundan
getməlidir. Yəni ibadətləri belə
onun risaləsində yazılan qaydada yerinə yetirilməli,
onu özünə müəllim, şeyx kimi qəbul etməlidir.
Burda Usta Zeynal Qurbandan hansı ayətullahı təqlid
etdiyini soruşur. Və Qurbanın sükutu o qədər çox söz
deyir ki... Hətta o sözlərin içində
bu gün üçün deyilənlər də var.
Sonda...
Usta Zeynal
yalançıdır. Yalançı olduğu qədər
paxıl, paxıl olduğu qədər də qeybətcil... Tənbəl
Usta Zeynal bisavad Şeyx Nəsrullahdır. Onun qədər
zalım, onun qəddər möhtəkirdir.
"Usta
Zeynal" ifşadır!
Qan TURALI
Ədəbiyyat qəzeti.-
2021.- 4 dekabr. S. 24.