Anamın vəsiyyəti

Hekayə

Atam anamı at belində görüb bəyənmişdi. Dediyinə görə, elə həmin gün də gözündə çınqı oynamışdı:

- Anan at belində idi, mən də piyada... təzə doğulmuş quzunu evə göndərmək üçün örüşün qırağındakı yola çıxıb ayağı minəkli gözdəyirdim ki, gödəkcəmə bükdüyüm çaralı quzu soyuqdan donub ölməsin. Quzunu kəndə elə ananızdan göndərmişdim.

Ana babam qızı verməyincə, atam elə anamın atı ilə onu qaçırmışdı:

- Gördüm əli-qolu çox oynayır, sırıxlını soyunub, ananızı kürəyimə şəllədim, ta tərpənəmmədi. – Söhbətin burasına çatanda həmişə qımışardı. – Özü də başqaları kimi kiminsə öyünə yox ha, öz komama gətirmişəm. Yalınçıxlar qaynatama qızı öz öyünə aparıf –xavarını çatdıranda bir kəlmə deyifkin, qaçırılanın dalınnan getməzdər, rəhmətlih ağırrıx eləmişdi, üstümə adam salmamışdı...

...Anam çox ötkəm bir xanım idi. Sözünün də, üzünün də zəhmi vardı. Qaşlarının düyününü təkcə atamın yanında açardı, bizə də düyün göstərərdi. Evdən bayıra çıxdımı qaşları çatıqlı, başı şallı, üzü yamşaqlı olardı. Yaxşı at çapmağı vardı. Atam demiş, dava-dərmançılığı qurtarmışdı. Sizin dilinizdə desəm, farmokoloq idi. Atamla evlənə qədər bir müddət kənd aptekində işləmişdi. Sonra atamın yanında özünə yurd-yuva eləmişdi...

Biz atamıza qağa deyirik. Biz gözümüzü açandan qağamızı təhsilsiz, amma əli kitablı görmüşük. Bir kitablığı var idi. İçəriyi hikmətli sözlər, aşıq ədəbiyyatı, folklorla dolu idi. Bizə də oxudurdu. Özü də pulla, əlli səhifəsinə bir manat verirdi. Manatı döş cibindən çıxarmamış oxuduğumuz yerə qədər sorğu-sual edər, sonra da əlləri əsə-əsə pulu bizə sarı uzadardı. Anamın da bir sözü vardı:

- Ay qoçu, bu züryətdəri indidən pula öyrətmə, uşax nədi, pul tanıdı nədi?

Qağam həmişə anam belə deyəndə bığaltı gülümsünərdi:

- İşin yoxdu a xanım, oxumamaları üçün vermirəm kin...

Rəhmətlik anam zirək xanım idi, dədəmizdən də zirək; di gəl ki, ağlımız kəsəndən qağamızın üzünə ağ olduğunu görmədik.

Atamı çox sevirdi. Zalım qızı yaman qısqanc idi. Qağam da telli-telmikli, ağbəniz bir adam idi. Kəndə-kəsəyə çıxmaqla arası yoxuydu. Toyda-mərəkədə bir-iki saat oturub gözə göründükdən sonra gəlib evdə anamın bişirdiyi yeməkdən yeyər, sonra xalxalın qarğı qapısını açıb, Basarın zəncirini əlinə keçirib, heyvanları örüşə aparardı. Basar qapımızın itinin adı idi.

...Qağam toyda mərəkədə yemək yeməzdi. Biz soruşanda da:

- Ananızın yeməhlərinin yerini vermir, bala. Dadı-duzu yerində döyül. Əmbə bu dedihlərimi gedif onun yanında demiyin ha, əyağı yer almasın.

Kənddə toy-düyün olmayanda atam dan yeri örpəyini başından açmamış qoyunlarımızı da götürüb qapıdan çıxar, bir də axşam, göy üzü mıs-mırığını sallayanda gələrdi. Axşam evə gələndə həmişə kefi kök olardı. Bir sözü vardı:

- Elə ki, açıldı qannı savaxlar, hehe-he, hoho-ho; elə ki, gəldi susqun axşamlar, yihayi-içhaiç...

Sonra da gülüb bizlərə göz vurardı.

...Atam gələndə hamımız həyətə çıxıb onu qarşılamalıydıq. Atam gələndə hamı evdə olmalıydı. İki nəfər darvazanın qapılarını taybatay açıb hərəsi bir tayından tutardı. Elə bil qapıdan içəri bəy oğlu bəy girir. Bayırda baytaqlaşanımız olanda da qoyun gələn çağı evdə olmalı idi. Anam bizi belə öyrətmişdi. Özü də kişinin ayağına su isidərdi, məhrabanı da kürəyinə salıb gəlib kişinin ayağını yuyar, sonra da qurulayardı.

Bayaq dedim axı, anam qısqanc xanım idi. Biz hər Novruzda küllü-külfətli qəbir üstə ölülərimizi yoluxmağa gedərdik. Birini qoyub o birinə getmək kimi olmasın, bizim Qarayançaq elində qəbristanlığa sonevlik deyirlər, məzara da sonev... Nə başınızı ağrıdım, hər dəfə sonevliyə gedəndə nənə-babalarımızın qəbrini daşla döyüb gəldiyimizi xəbər elədikdən sonra atamın ilk məhəbbətinin də üstünə gülab səpərdi. Telli atamın ilk məhəbbəti olub. On beş yaşında soyuqdəymədən ölüb. Atamla üçüncü sinifdən istəşirlərmiş. Telli öləndən sonra atama qız bəyəndirə bilmirlərmiş. Axırda otuz yaşında anamı görüb bəyənib.

Anam hər dəfə qəbir üstə gedəndə həmişə Tellinin sonevinin üstə birinci gedib gülabı tökər, qəbrdəki şəklin üz-gözünü yaylığı ilə silər, bizi də götürüb oradan bir az uzaqlaşardı. Sonra atam əlinə yerdən daş götürüb Tellinin sonevini dınqıldadardı.

...Şeytanın qulağı kar olsun, amma Telli anamdan yaraşıqlı olub ha, hələ də qəbirdəki şəklindən kişmişi gülüşlü, suyu isinməmiş bir qız baxır...

Günlərin bir günü, yenə də Novruz ərəfəsi sonevlikdən geri qayıdanda dözməyib anamadan soruşdum ki, dədəm örüşə getməyə hazırlaşıb saçlarına daraq vuranda qısqanırsan, amma Tellinin qəbrini daşla dınqıltmağına bir söz demirsən?!

Qaşlarının düyünləri açılmasa da, dodağı xəfifcə qaçdı:

- Bilsəm kin, Telli büyün diriləjəh, munnan sooram sonevliyə nə özüm gedərəm, nə də qağanqımızı qoyaram. Əmbə ölüfdü, yeri işıxlı olsun, qısqanmeram ona örə kin, sonevindən qalxıf gələsi ha döyül.

Həmin gün anama heyrət eləmişdim. Qadın qısqanclığının son ümid təsəllisi məni yamanca silkələmişdi...

...Günlərin bir günü qapımızın çoban iti Basarı irəmədə hansısa çobanın xıltasız it sürüsü boğmuşdu. Yaman qanlıpəncə it idi, sürüdən heyvan tutdurmazdı. Bircə atamla anama yaxınlıq verərdi. Bizi də iyimizdən tanıyırdı. Örüşdə iy alan kimi qoyunların dövrəsində dolanardı.

Axırıncı gün anam atla atama yemək aparıb qayıdarkən yolda külək anamın şalını başından salır. Atam nə qədər arxadan səsləsə də anam küləyin səsindən kişini eşidəsi olmur. Atam da şalı yerdən götürür, qoyunları da Basarın ümidinə qoyub evə gəlir. Anam qapıya çathaçatda yaylığının başından açıldığını duyur. Dilini dişləyir, elə bilir ki, örüşdə kişinin yanında unudub. Aradan yarım saat keçməmiş atam yaylığı atama çatdırır.

Bu haqq-hesabı biz həmin gün axşam eşitmişdik. Evdə yox idik. Atam yaylığı anama verib geri qayıdanda görür ki, Basar can üstədir, boynu da qızıl qan. Bu günə qədər də onu kimin gədəsinin boğdurduğunu bilmədik. Axşam atam Basarı evə qucağında gətirdi. İt artıq keçinmişdi, çənəsi də düşmüşdü. Hamımız yerimizdə donub qalmışdıq.

Atam çomağını mənə verdikdən sonra anamdan fənər istədi:

- Uşaqların hamısını çağır gəlsin, Basarı basdırajıyıx. Məhlənin ayağında morux kolluğunun yanına gəlinq...

Sonra atam əl damından bel və kürək götürüb moruq kolluğuna sarı getdi. Qapımızın çoban itinin qəbrini özü qazdı. Özü də ağlaya-ağlaya:

- Dədəm öləndə ağlamadım. Nə illah elədim, gözümnən yaş çıxmadı. Əmbə Basar kimi bir etibarlı itin belə ölməyi mənim dizimi bühdü. Basar bu qapının əl-əyağıydı... Öldü, qapımı da itsiz qoydu. Qapının gözü-qulağı getdi, ay Sayalı... Bu iti bu günə qoyanı tafsam, əridif çıxdığı deşiyə tökəjəm.

Atam ilk dəfə anama adı ilə səslənirdi. Birinci dəfə də bizim yanımızda söyüş söyürdü.

Basarın üstünü torpaqladıqdan sonra hamımız ağlaşa-ağlaşa evə getdik. Anam dil deyib ağlayırdı. Əlində böyütmüşdü onu. Hətta bir dəfə anam dedi ki, Basar sizin süd qardaşınızdır. Hamımızın gözləri bərəlmişdi, hətta atamın da... Sən demə bizim xanım beş-on günlük Basara öz südündən veribmiş:

- Basar onda əl boyda küçüh idi. Gözdəri yenicə açılmışdı. Qağanqız bir həftə olardı kin, Qarabaldır tərəfdən Cülöyüz addı çovan yoldaşınnan alıf gətirmişdi. Ağtühlülərin də soğulan vədəsiydi. Qonum-qonşuya getdim, qatıq-süd tapılmadı. Onda Ötkəm təzə doğulmuşdu-sonbeşik qardaşımızı deyir- bir döşümün südünü ona əmizdirdim. Bir döşümü də sağıb Basara içizdirdim. Savağı gün qağanqız gedif kəndin o başınnan bir balon süd tapıf gətirmişdi.

Günlər, aylar ötdü. Atam Basarın yerinə qapıya başqa it gətirmədi. Anam nə qədər etsə də, atam demiş, qapımız "gözsüz-qulaxsız” qaldı.

Basarın ölümünü biz bir də çox sonralar, anam ölən gün xatırladıq. Yazıq arvad can üstə idi. Xırıldayırdı. Sözlər ağzından qırıq-qırıq çıxırdı. Amma gücünü toplayıb söyləmək istədiyini aydın deyirdi. Əvvəlcə qardaşım Ötkəmi çağırdı, sonra hamımızı başına topladı. Dediyini dedi, amanat sözlərini də hamımıza bircə-bircə çatdırdı:

- Atanızı çağırın, özünüz də otaqdan çıxın. Bircə sən qal – məni əli ilə işarə etdi – bunların içində ağzıpütöy sənsən.

Böyük qardaşım atamı gətirdi. Anam ağzını açmağa qoymadı:

- Ay qoçu, bu vaxta kimi sənnən heşzad is... is... istəməmişəm (udqundu)

Atam kövrək və xırıltılı səslə:

- Özünqü əzyətə salmaynan, ay Sayalı.

Anamın qaşları çatıldı:

- Sözümü kəsmə kişi, gör nə deyirəm. Bilirəm kin, mənim üstümə bu uşaqlara ciji gətirmiyəssən. Sənin etibarınqa bələdəm. Basar ölənnən sooram qapımıza da təzə it gətirmədinq. Elə onnan sooram an...an... anladım ki, sən sevginqə, hissinqə pütöy adamsanq. Bilirəm ki, mən də səninq baş qoyduğunq tək yamşaxlı olujam. Əmbə məni Tellinin yanına basdırarsan, saa son vəsiyyətim budu.

Atamın da qaşları çatıldı. Gözucu mənə baxdı, bir-iki addım geri çəkildim. Anam dilləndi:

- Birdən Nooruzda zadda yadınqnan çıxaram, mənim sonevimə gəlməzsən. Əmbə Tellini heş vaxt unutmadınq. Ona görə də onun üstünə gələndə, heç olmasa maa da dəyərsənq. Üstümə gülaf töhməsənq də olar, əyax səsinqnən tanıyajam ki, sənsən...

Bu, anamın son sözləri oldu. Onu "cici mamamızın” yanında basdırdıq. Amma atam anamın bu son vəsiyyətindən yaman incimişdi. Büruzə verməməyə çalışırdı, amma mən hiss eləmişdim.

Artıq beş ildir ki, atam qoyunları qəbristanlığın yanındakı örüşdə otarır. Yeməyini də özü ilə aparır. Bizi arxasınca isti yemək gətirməyə qoymur. Başqa yerə aparmır. Özgəsinə də imkan vermir ki, qoyunlarını həmin örüşə çıxarsın. Bir dəfə dözmədim, atama - niyə qoyun-quzunu burada ajınnan öldürürsən? Döyənəh eləmisən buraları, yoncalığa niyə aparmırsanq?- dedim.

Bir siqaret yandırdı, sonra bığlarına əli ilə sığal çəkib udqundu:

- Ananqıza göz-qulax oloram, yeməyimi də ananqızın qəbrinin üstündə isidib yeyirəm. O göydəki kişiyə and olsun ta Tellinin soneviynən də baxışmeram...

10-12 noyabr 2021

Bakı

Tural Turan

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 4 dekabr. S. 31.