3-cü “Axmısan
hissimdə, duyğumda şeirim..."
QABİLİN
ŞƏXSİYYƏTİ VƏ YARADICILIĞI HAQQINDA
BİR-İKİ SÖZ
Cəmi
beş ildən sonra Qabilin 100 yaşı tamam olur - illərin
reaktiv sürətlə uçduğu indiki
dövrümüzdə beş il nədir ki, - bir göz
qırpımı - və mən bu sözləri ona görə
yazıram ki, el bil, dünən idi, Qabilin əlli yaşı
tamam olurdu, mən də - Yazıçılar
İttifaqının gənc bir katibi - oturub, bu münasibətlə
təbrik məqaləsi yazıram, ancaq baxın: aradan qırx
beş il keçib.
Bu
yazını yazmaq istəyəndə o məqaləni
axtarıb tapdm və orada belə bir yer var:
"Qabilin
lirik qəhrəmanı bəzən oxucu kimi öz müəllifinin
şeirlərini nəzərdən keçirir:
Saysız
şeir içində adi şeirsən,
Ancaq nə şərikin, nə ortağın var.
Böyük
bir axında üzüb gedirsən,
Xırdaca
gəmisən, öz bayrağın var...
Və biz
bu sözlərdə heç bir təvazökarsızlıq
görmürük, burada arxasında təkəbbür gizlənmiş
bir təvazö də yoxdur, çünki həqiqətən
belədir: o "xırdaca gəmi" öz məxsusi poetik
bayrağı ilə öz yoluna davam edir..." ("Ədəbiyyat və incəsənət",
14 avqust 1976.)
Poeziyada (və ümumiyyətlə sənətdə) o
gəminin "xırdacalığından" və
böyüklüyündən qat-qat artıq dərəcədə
onun öz bayrağının olmasıdır və Qabilin də
XX əsr Azərbaycan poeziyasında öz bayrağı var.
Azərbaycan ədəbi mühitində isə onun
orijinal və koloritli şəxsiyyətinin də öz
bayrağı var idi.
Qabillə
mənim münasibətimiz əslində, irsi bir dostluğun
ifadəsi, davamı və inkişafı idi və bu sözləri
yazarkən o da yadıma düşür ki, İlyas Əfəndiyev
fikirli olanda, ya nə üçünsə qayğılı
görünəndə Qabillə görüşüb
danışanda, hətta sadəcə, Qabil şəxsiyyətindən
söz düşəndə o fikirlər də,
qayğılar da, elə bil, ondan əl çəkirdi,
uzaqlaşırdı. Çox həssas və emosional adam olan İlyas Əfəndiyev deyirdi ki, yəqin
Qabilin heç özünün də xəbəri yoxdur ki,
ondan həmişə nikbin dalğalar gəlir.
Oxucuların
çoxu yəqin bunu da bilmir, ya da xatırlamır ki, Qabil ilk
şeirlərini "Qabil Nikbin" imzası ilə çap
etdirirdi, sonralar "Qabil İmamverdiyev", sonra da yalnız
"Qabil" saxladı, ancaq İlyas Əfəndiyev tez-tez
ona keçmiş təxəllüsü ilə müraciət
edirdi: " - Yallah, Qabil Nikbin!.." "Nikbin Qabil, bu
dünyanın işləri necə olacaq? Elə
belə gəlib, belə də gedəcək?"
Qabil İlyas Əfəndiyev haqqında
yazdığı çox səmimi essedə
danışır ki, "Ədəbi aləmə göz
açandan, Yazıçılar İttifaqına gedib-gəldiyim
ilk vaxtlardan İlyas Əfəndiyevi tanımışam. 1943-44-cü
illərdə o vaxtın yeniyetməsi olan utancaq bir
uşağın heç bir yazıçıyla, o cümlədən,
İlyas Əfəndiyevlə yaxınlığı, salam-kəlamı
ola bilməzdi".
V.İ.Lenin
adına APİ-nin (indiki Pedaqoji Universitetin) hazırlıq kursunda
oxuyan Qabil evə pul gətirmək üçün
Tağı adlı bir dostunun bişirdiyi "kustarnı"
sabunları aparıb, "Kubinka"da satırmış və
elə o 1944-cü ildə də "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
onun ilk şeiri dərc olunur. Həmin gün yenə
"Kubinka"ya sabun satmağa gedəndə birdən köhnə
bir binanın balkonundan onu səsləyirlər.
Yaxşısı odur ki, bu yerdə də sözü Qabilin
özünə verim:
" -
Nikbin, hara gedirsən, çiynindəki nədir heylə?
Yuxarı boylandım. Eyvanın məhəccərinə
söykənmiş tünd mavi kostyumlu, yaraşıqlı
kişini - İlyas Əfəndiyevi gördüm.
İttifaqa gedib-gələndə nə əcəb sifətim,
hətta ilk imzam, lap təxəllüsüm onun yadında
qalmışdı?!
-
Şeirini oxudum, təbrik edirəm, yaxşıdır...
İlyas müəllimin səsi mülayim və ərkyanə
idi. Elə
bil, məni lap çoxdan tanıyırdı... Sanki
çiynimdən asılmış sabun dolu ağır
çanta yüngülləşdi".
Daha sanra
Qabil yazır: "... günün səsinə səs verən,
hadisələrə isti münasibət bildirən, xoşu gələn
və gəlməyən əsərlər haqqında obyektiv,
təhlilli fikir söyləyən İlyas Əfəndiyevlə
ilk yaxınlığım onun məni eyvandan səsləməsiylə
başladı. Sonradan bu yaxınlıq ailəvi
dostluğa, Elçin və Timuçinlə
qardaşlığa, başqa yaxın qohumlarıyla
mehribanlığa çevrildi" (Sən həmişə
bizimləsən. Bakı, "Gənclik", 1999, səh.
223-24.)
O,
İlyas Əfəndiyevə həmişə
"böyük qardaşım" deyə ehtiram bəsləyirdi
və bunu İlyas Əfəndiyevə
bağışladığı kitablarındakı
avtoqraflarda da yazırdı: "Gözəl söz sənətkarımız,
böyük qardaşım və xeyirxahım İlyas Əfəndiyevə
müəllifdən. Qabil. 17. XII. 1964." (Küləkli havalarda. Bakı, Azərnəşr,
1964.)
Yaxud:
"Əsl sənətkarımız, böyük
qardaşım İlyas müəllimə kiçik hədiyyə. Qabil. 11.IX.1966" (Qoy danışsın təbiət.
Bakı, Azərnəşr, 1966).
Mən bütün bunları yuxarıda dediyim həmin
"irsi dostluq" ifadəsi ilə bağlı yazıram.
Qabilin 50
yaşı tamam olanda onu təbrik etdiyim məqalədən
düz 30 il sonra, 80 yaşı tamam olanda da ayrıca bir məqalə
yazdım ("Ədəbiyyat qəzeti", 11 avqust 2006) və
bu, mənim Qabil şəxsiyyətinə daxildən gələn
isti münasibətimin və hörmətimin ifadəsi idi.
Aradan 30
il keçmişdi və bu 30 ildə çox sular
axmışdı, epoxalar dəyişmişdi, SSRİ
zamanında ədəbiyyat aləmində "mənəm-mənəm"
deyən bir çox qələm sahibinin "Sovet
klassikası" elan edilmiş yazı-pozusunu da SSRİ
dağılanda Sistem özü ilə aparmışdı. Qabil bu böyük tarixi sınaqdan şəxsiyyət
kimi də, şair kimi də üzüağ
çıxmışdı və bizim münasibətlərimiz
də daha artıq istiqanlı, daha artıq məhrəmanə
olmuşdu. Mən 80 illiklə bağlı məqaləmdə
bu 30 il barədə yazırdım: "Və
30 ildən sonra da mənim Qabil şəxsiyyətinə
hörmətim və məhəbbətim (yəni
dostluğumuz!) 30 il bundan əvvəlkidir, bu sabitlik daima 30 illə
bərabər olub və 30 ildə elə kiçicik bir hadisə
də, söz-söhbət də olmayıb ki, bu gün oun
acısını çəkək". Bu gün bu sözləri
oxuyuram və yadıma düşür ki,1960-cı
illərin əvvəllərində biz - ədəbiyyata gəlmək
istəyən və ədəbiyyatdan təzə söz uman gənclik
(onda mən universitetin birinci-ikinci kursunda oxuyurdum) Qabilin
"Tramvay parka gedir" poemasını hansı bir ruh
yüksəkliyi ilə oxuyurduq. Bu kiçik
poema formasına görə də, məzmununa, psixoloji-poetik dəqiqliyinə
görə də Sovet dövrü Azərbaycan
poeziyasının əlamətdar nümunələrindən
biri idi (və biridir).
Bu qədər
illərdən sonra sərbəst və bəzi hissələri
tamam destruktiv formada yazılmış o poemanın ilk
misraları hələ də mənim yadımdan
çıxmayıb:
Gecə
saat bir,
Tramvay parka gedir.
Cingildəyir şüşələr.
Boş
vaqonda bilinir
bu
cingilti bu qədər.
Gecə saat bir.
Tramvay
parka gedir
Ləngərlə...
Sovet
İttifaqının qüdrətli vaxlarında bir çox
Sovet şairləri "formaca milli, məzmunca sosialist"
poemalar yazırdı (oradakı o millilik də çox zaman
primitiv olurdu), "öz bayrağı olan" Qabil isə
formaca da, məzmunca da milli şeirlərini, poemalarını
yazırdı və yaxud o zaman ki, başqaları mətin
kommunistlər haqqında poemalar yazırdı (kimlərsə
istedadın gücünə poetik bir söz deyə bilirdi,
istedadsızlar isə sadəcə, mövzu arxasında gizlənirdi),
Qabil gecə-gündüz "Nəsimi" poeması üzərində
işləyirdi.
O, "Nəsimi"
poemasını bitirəndə oxuyub fikir demək
üçün mənə əlyazmasında, dəqiq desəm,
makinadan çıxmış qrankalarda vermişdi və
sonralar Yakov Serpin poemanın rus dilinə tərcüməsini
bitirəndə də, o tərcüməni oxumaq
üçün nəşrdən əvvəl mənə
verdi. Uzun sözün qısası, "Nəsimi"
rus dilində mənim ön sözümlə nəşr
olundu (Nasimi. İstoriko-romantiçeskaya
poema, Baku, Yazıçı, 1985.) və
qeyri-təvazökarlıq olmasın, o ön söz Qabilin
xoşuna gəlmişdi.
Bir
müddətdən sonra həmin ön sözün əsasında
yazdığım "Əfsanə davam edir..."Nəsimi"
poemasını yenidən oxuyarkən" adlı məqalə
mətbuatda çap olundu və bu gün o məqaləni və
poemanı gözdən keçirəndə də 35 il (!) bundan
əvvəlki o yazıda mühüm hesab etdiyim bir cəhəti
yenə də vurğulamaq istəyirəm: "Nəsimidən
söz düşəndə bəzən onun ana dilini zənginləşdirməsini
Dante ilə, humanist lirikasını Petrarka ilə, fəlsəfəsindəki
panteizmi Lukretsi Kar ilə, İnsan, Azadlıq və Gələcək
naminə həyatından keçməyini Cordano Bruno ilə
müqayisə edirlər". "Ədəbiyyat
və incəsənət", 17 yanvar 1986.)
Əlbəttə, bütün bu müqayisələr
layiqli və qiymətlidir, ancaq məncə, əsas cəhətlərdən
biri də budur ki, kainatın sonsuzluğu müqabilində
insan özünün kiçikliyini görür və tarixən
də belə olub. Ancaq o məqalədə dediyim kimi, "Nəsimi
İnsanı Allah adlandırırdı. Nəsiminin
İnsana hörməti, məhəbbəti onun böyük
istedadı ilə vəhdətdə dünya poeziyasında
İnsan himni yaratdı. Həmin İnsan
himninin müəllifi Qabilin ədəbi qəhrəmanıdır".
Bəlkə
də bir az patetik səslənir, ola bilsin ki, "Nəsimi"
poeması ilə bağlı hansısa qeydlər, hansısa
mülahizələr olsun, ancaq əsas məsələ budur
ki, Qabilin ədəbi qəhrəmanı bizi inandırır
ki, bəli, Nəsimi həmin "İnsan himni"ni yaradan
şəxsiyyət və sənətkardır.
Qabil
bütün varlığı ilə ədəbiyyat adamı
idi və bizim nasirlərimizin, şairlərimizin, tənqidçilərimizin,
bir sözlə, o zamankı əhli-qələmin mətbuatda çap olunan əsərlərini
izləyən oxuculardan biri, bəlkə də (hər halda
yazıçılar arasında) birincisi idi, bəyəndiyini
də, bəyənmədiyini də açıq deyirdi.
Yadıma Qabil xarakteri üçün səciyyəvi olan bir əhvalat
düşür: Qabilin "Jiquli" maşını var idi
və bu maşını almaq istəyəndə pulu
çatmadığı üçün o dövrün
yaşlı və məşhur bir şair-laureatından
(söhbət 1960-cı illərdən gedir və rəhmətə
getdiyi üçün o rəhmətliyin adını çəkmək
istəmirəm) borc pul götürür. Yazıçılar
İttifaqında üç-dörd nisbətən cavan
yazıçı, o cümlədən də, Qabil oturub
söhbət edəndə həmin şair gəlir və
"Azərbaycan" jurnalında yenicə dərc olunmuş
poeması haqqında şəst və fəxarətlə
soruşur ki, oxumusuz, necə əsərdir? Oxuyan da,
oxumayan da poemanı tərifləməyə başlayır və
növbə Qabilə çatanda:
- Filankəs
müəllim, - deyir. - Düzdür e, sizə borcum var, ancaq
poemanız çox zəifdir.
Bu yerdə Qabillə bağlı başqa bir hadisə də
yadıma düşür və yaxşı olar ki, bunu mən
yox, elə Qabilin özü danışsın.
O,
İlyas Əfəndiyev haqqında yazdığı "Sən
ey qadir məhəbbət..." adlı səmimi və
duyğusal xatirələrində deyir:
"Köhnə
"İnturist"in böyük restoranında İlyas
Əfəndiyevin altmış illik yubileyi şərəfinə
verilən ziyafətdə əlimdə ləbaləb piyalə
saatıma baxıb, sağlıq dedim:
- Bu dəqiqə
Azərbaycanda İlyas Əfəndiyevdən böyük
dramaturq yoxdur!
Mirzə
İbrahimov - çox qiymətli ədəbi sima, ictimai-siyasi
xadim - açıq etiraz etdi:
-
İstedadları saata baxıb, təyin etmək olmaz!
Sağlığımı, yəni fikrimi təxminən
30-35 dəqiqə keçəndən sonra bir də təkrar
etdim. Bərk
əsəbiləşmiş Mirzə müəllimi - bu
ağıllı adamı Kamran Hüseynov (Kamran müəllim
o vaxt Nazirlər Soveti Sədrinin müavini idi - E.) məzəmmətlədi:
- Ay Mirzə,
cavan adamdır, kefi yuxarıdır, deyir də... Bu saat
İlyasa möhürlü vəsiqə vermədi ki bu Qabil...
Düzdür, məclis yeyib-içmək məclisiydi. Ancaq dediyim
sözlər mənim ayıq, aydın qənaətim idi.
Möhürü, vəsiqəni də İlyas müəllimə
Qabil yox, Allah vermişdi..." (Sən həmişə
bizimləsən. Bakı, Gənclik, 1999, səh. 225).
Qabil
İlyas Əfəndiyevin xatirə lövhəsinin
açılış mərasimində çıxış
edir
Qabil
"ayıq, aydın qənaətini" heç vaxt gizlətməz,
öz bədii zövqü ilə bağlı güzəştə
getməzdi və yəqin bu da onun xasiyyəti ilə
bağlı əlamətdar bir cəhətdir ki, sonralar həmin
hadisə haqqında ayrıca bir rübai də
yazmışdı və: "İlyas Əfəndiyevin şərəfinə
söz dedim"- deyə, bir daha təkrar etmişdi: "Səhnə
əsərləri ilə Cəfərdən sonra İlyas //
Birinci şəxsiyyətdir bu saat şəksiz, dedim".
Elə bu başdan yazım ki, Qabil İlyas Əfəndiyevə
nə qədər hörmət bəsləyirdisə,
İlyas Əfəndiyevin də ona o qədər məhrəm
və ərkyanə münasibəti var idi, bütün
premyeralarında, ziyafətlərində Qabil ilk dəvətlilər
sırasındaydı. Qabilin məxsusi koloriti, yumoru, səmimiliyi və sadəliyi
həmişə İlyas Əfəndiyevin ürəyini
açırdı və hərdən yay vaxtı Qabil həyətdə
şalvarının balaqlarını çırmalayıb,
cid-cəhdlə "Jiquli"sini yuyanda eyvandan:
- Qabil!.. - deyirdi. - Elə yu ki,
maşının rəngi getməsin!..
Qabil də:
- Baş
üstə, İlyas müəllim! - deyirdi
və bərkdən gülürdü.
Qabilin İlyas Əfəndiyevə həsr etdiyi
böyük (19 bənd!) "Fədai" adlı bir şeiri var və
mən o şeiri İlyas Əfəndiyevin vəfatından
sonra nəşr edilmiş povest və hekayələrdən
ibarət ilk kitabını hazırlayarkən ön söz
kimi başlanğıca saldım - həm səmimi idi, həm
də mənə elə gəlirdi ki (indi də elə gəlir),
bu, İlyas Əfəndiyev üçün də xoş
olacaqdı.
Həmin
şeirdən iki bəndi xatırlamaqla:
Bir var
ötəri səs, ötəri nəfəs,
Gül-çiçək
ötəri, alqış ötəri...
Beşgünlük
afişa - ötəri həvəs,
Ötəri cəlb edir fikri-nəzəri.
Bir də
var - anadangəlmə - elə sən,
Fədai
olasan, Fərhad olasan,
Qaçıb
xırım-xırda şirnikmələrdən
Əsərdən-əsərə ustad olasan.
- elə bilirəm ki, onların münasibətləri
barədə yaxşı təsəvvür yaranır və
bunu da deyim ki, Qabil 1986-cı ildə yazdığı bu
şeirin yaşıl qələmlə yazılmış əlyazmasını
belə bir avtoqrafla mənə bağışlayıb:
"Əzizim Elçinə bu əlyazmanı yadigar verirəm.
Qabil. 19 noyabr 2004".
Mən
Qabilin deyib-gülməyini çox görmüşəm,
ancaq onun ağlamağını ikinci (birinci dəfə rəhmətlik
Məsud Əlioğlunun yasında) və axırıncı dəfə
1996-cı il oktyabrın 4-də İlyas
Əfəndiyevin dəfn mərasimində görmüşəm.
2.
Hüsü
Hacıyev küçəsi (indiki Azərbaycan prospekti) 19
nömrəli binada - məşhur Yazıçılar Evində
uzun müddət qonşu olduq və o binada, o həyətdə
elə bir ab-hava vardı ki, orada bütün intriqalar,
dedi-qodular, süni təbəssümlər, yalançı-hərarətli
(!) hal-əhval - hamısı bir kənardaydı, elə bil, o
binada yaşayanlar bir böyük, rəngarəng sözü
burda yerinə düşərsə, rəgarəng, əlvan
ailənin üzvləri idi - eyvandan-eyvana zarafatlar, təzə
xəbərlər, səmimi salam-kəlamlar.
Qabillə
bağlı bu yazıda bir haşiyə çıxıb, o
Yazıçılar Evindəki ab-hava haqqında bir-iki kəlmə
demək istəyirəm:
...Səhər-səhər
İlyas Əfəndiyev üçüncü mərtəbədəki
eyvanına çıxıb, ikinci mərtəbədəki
eyvanda Salam Qədirzadəni görür:
- Salam, salam!
Salam Qədirzədə
başını yuxarı qaldırıb:
- Salam,
İlyas müəllim! - deyir.
İlyas
Əfəndiyev soruşur:
- "Ədəbiyyat" qəzetini almısan?
- Bəli,
İlyas müəllim.
- Mənim
hekayəmi oxudun?
Salam yenə:
- Bəli,
İlyas müəllim. - deyir.
İlyas
Əfəndiyev:
- Ə, bəs, səhərdən bəri niyə tərifləmirsən? - soruşur
və gülür...
.. Həyətdən
Qabilin səsi gəlir:
- Mahir!..
Mahir
dördüncü mərtəbədəki pəncərədən
cavab verir:
- Hə?
- Gəl,
zənbili götür!
Hamı
bilir ki, Qabil bazarlıq edib və oğlu Mahiri
çağırır ki, zənbili qaldırmağa kömək
eləsin...
...Bazar
ertəsi səhər-səhər həyətə səs
yayılır ki, Qasım Qasımzadənin "Volqa"
maşınını oğurlayıblar - açarla
qarajın qapısını açıb ki, maşını
çıxarıb işə getsin, görüb qaraj
bom-boşdur...
Daxili
İşlər Nazirliyi oğurlanmış o
maşını axtarır, milis (indiki polis) işçiləri
həyətə gəlib gedir, qarajın fotosunu çəkir,
kilidi müayinə edir
və bütün bina həyəcan içindədir.
Maşından isə xəbər yoxdur.
Belə
bir nigarançılıq içində axşam
düşür və nəhayət məlum olur ki,
maşın tapılıb, ancaq oğruluq əhvalatı
deyilmiş: sən demə, Qasım cümə günü maşınla
işə (Nizami ad. Ədəbiyyat İnstitutuna) gedib,
axşam işdən evə qayıdanda maşın
yadından çıxıb, Akademiyanın həyətində
qalıb...
... Bu da
Əliağa Kürçaylıdır, həmişəki
gümrah səsiylə həyətdən
- Qabil!.. - çağırır.
- Salamgilə gedirəm.
Yəni
ki, sən də gəl və hamı bilir ki, məlum məsələdir,
Salam Qədirzadəgildə yenə üç nəfərlik
xudmani bir məclis qurulacaq...
...Şaiq
əfəndi - Abdulla Şaiq bizim blokun ikinci mərtəbəsindəki
mənzillərinin eyvanında oturub, dirsəklərini məhəccərə
söykəyərək, haralarasa gözlərini dikib və
mən bu gün bu sözləri yaza-yaza fikirləşirəm
ki, o, həmin anlarda həyətə, binalara, insanlara yox,
ümumiyyətlə, dünyaya baxırdı. Həmin anlarda
o, həmişəlik bir keçmişdə qalmış:
Hamımız
bir yuva pərvərdəsiyiz!
Hamımız
bir günəşin zərrəsiyiz!
- deyən şair idi. Kim bilir, bəlkə
də Sabirlə söhbət edirdi, Hadiyə, ya Mirzə Cəlillə
nəsə deyirdi? İlyas Əfəndiyevin Abdulla
Şaiq haqqındakı essesində yazdığı bu
sözlər yadıma düşür: "Mən onun
arıq, nurlu çöhrəsinə baxaraq, hiss edirdim ki,
yarım əsrdən artıq öz xalqı üçün
böyük işlər görmüş bu şərəfli
insan yenə nə isə, xeyirli bir iş görmək,
oxucularına lazımlı bir söz demək istəyir. Onun artıq geridə qalmış ləyaqətli
ömrünün bir daha qayıtmayacağı məni kədərləndirirdi"
(Böyük humanist. "Azərbaycan"
jurnalı, 1972, ¹5).
... Mir
Mehdi Seyidzadənin " - Ey zalım!.."
- deyib, şaqqanaq çəkməsi, İlyas Əfəndiyevlə
İsmayıl Şıxlının yanaşı balkonlarda gecənin
yarısınacan ədəbiyyatla, həyatla bağlı
söhbətləri, eyni blokda yaşayan Bəxtiyar Vahabzadə
ilə Kamal Talıbzadənin pilləkanda rastlaşaraq, ayaq
saxlayıb, az qala
pıçıldaşa-pıçıldaşa hakim
ideologiyanın əleyhinə danışmaqları və bu
ayaqüstü söhbətin bəzən özlərinin də
xəbəri olmadan bir saat, bəlkə də artıq
uzanması, emosional və gülərüz Məsud
Əlioğlu ilə, əksinə, çox təmkinli və
az danışan Əhməd Cəmilin görüşməkləri,
üzbəüz qonşumuz Zeynal Xəlil və onun mehriban ailəsi
yadıma düşür.
Zeynal
müəllimin qayınanası, çox mülayim, xeyli
yaşlı olmağına baxmayaraq, unikal gözəlliyini
saxlamış, mehriban və xeyirxah Saçı xala (əsl
adı Salatın idi) qazaxlı Vəkilovlardanıydı və
belə deyirdilər ki, Aşıq Ələsgər
Salatınla bağlı iki qoşmasını onun şəninə
yazıb. Mən bu yazını yazanda Aşıq Ələsgərin
ikicildliyində o gözəl qoşmaları tapıb, bir də
gözdən keçirdim: söhbət
"Yaraşır" (Sallana-sallana gələn Salatın...)
və "Sarı köynək" (Tuti dilli, sərv boylu
Salatın...) qoşmalarından gedir. Elə o
ikicildlikdə rəhmətlik professor Məmməd Hüseyn Təhmasib
Qurbaninin də xeyli əvvəllər Salatın haqqında
yazdığı bir qoşmanı xatırladır
(Aşıq Ələsgər. Birinci kitab, Bakı,
"Elm", 1972, səh. 51.) və
olsun ki, söhbət ayrı-ayrı dövrlərdə
yaşamış eyni adlı iki gözəl xanımdan gedir.
Ancaq biz uzağa getməyək.
Saçı
xalanın mənim nənəm Bilqeyis xanımla gözəl
qonşuluqları var idi, ancaq bir ara araları dəymişdi,
çünki başı Sistemin çox bəlalarını
çəkmiş nənəm bütün varlığı
ilə antisovet bir xanım idi və Lenindən, Stalindən
üzü bəri Xruşşovacan bütün o rəhbərlərə
nifrət edirdi. Leninə "Keçəl", Stalinə
"Bığı bəy", Xuruşşova da
"Xuruş bəy", bəzən də - oxuculardan üzr
istəyirəm - "Duduş bəy" deyirdi. 1960-cı ildə
Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin 40 illiyi münasibətiylə
Nikita Xruşşov Bakıya gəlmişdi və sadədil,
ürəyiaçıq Saçı xala sidq-ürəkdən
Xruşşovu evə qonaq çağırmaq, onun üçün
qurutlu xəngəl bişirmək istəyirdi. Bu arzusunu nənəmə
də demişdi və Saçı xalanın arzusunun nənəmə
necə təsir etdiyini bilmək üçün, oxucu gərək
Bilqeyis xanımı tanıyaydı, ancaq bir müddət
keçdi və nənəmlə - bu cod xarakterli, məğrur,
gözüaçıq qadınla mülayim və xoşniyyətli
Saçı xalanın o gözəl və maraqlı
qonşuluqları bərpa olundu.
Duzu-məzəsi,
xeyirxahlığı, şirin dili ("tuti dili"!) ilə
bütün Yazıçılar Evinin ehtiramını və
sevgisini qazanmış unudulmaz Saçı xala ilə
bağlı bir ləzzətli deyim də yadıma düşdü:
Saçı xala Zeynal müəllimin xətrini sevimli
oğulu kimi çox istəyirdi və onun mətin təəssübkeşi
idi. Zeynal Xəlilin də, Tələt Əyyubovun da
"Moskviç" maşınları var idi və
Saçı xala deyirdi ki, Zeynalın maşını Tələtin
maşınından böyükdür...
...İsa
Hüseynov ilə Hüseyn Abbaszadə, Hüseyn Ariflə
Əkbər Ağayev, Bayram Bayramovla Ənvər Əlibəyli,
Mübariz Əlizadə, Cabbar Məcnunbəyov, Yusif
Əzimzadə, Ələkbər
Ziyatay, Həmid Axundlu, o binanın yazıçı olmayan
yeganə sakini, şuşalı musiqi xadimi Manaf Ələsgərov,
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Hacıbaba Nəzərlinin
ailələri, o binanın başqa sakinləri bir-bir
gözümün qabağından keçir və mən bu
xatirələri bir "Heyhat!.." əhval-ruhiyyəsi ilə
yazıram.
Bildiyim dərəcədə,
indi orda yazıçılardan yalnız Afaq Məsud
yaşayır və bəlkə də ora Afaq
üçün kimsəsiz bir səhradır və nə
yaxşı ki, o səhranın kimsəsizliyi, susuzluğu
Afaqın istedadlı prozasının yaranmasına mane olmur, kim bilir, bəlkə də
ona kömək edir - yaradıcılıq ki, bir
sirri-xudadır. Orasını da deyim ki, o
binanın mənim indicə xatırladığım dövrlərdəki
ab-havası zamanı Afaq hələ uşaq idi və rəfiqələri
ilə həyətdə badminton oynayırdı.
Deyəsən,
mənim o Yazıçılar Evi ilə bağlı haşiyəm
çox uzandı və yəqin ona görə ki, Qabil o
binada, o həyətdə hökm sürən səmimiyyətin,
gülərüzlüyün, şuxluğun, bir sözlə,
gözəl bir pozitivin mərkəzində olan sakinlərdən
biri - birincilərdən biri idi.
Burasını
da yazmaq istəyirəm ki, Qabil həm də çox ailəcanlı
bir insan idi və bu barədə də söhbəti uzatmamaq
üçün, onun şeirlərindən birində həyat
yoldaşı haqqında yazdığı yalnız elə bu
bircə misranı xatırladıram: "Ağabəyim
xanım - ağ saçlı çiçək..."
3.
Adam var
ki, içəndə dözülməz bir məxluqa
çevrilir, adam da var ki, içəndə
daxili səmimiyyəti, xoş məramlı olmağı daha
qabarıq üzə çıxır (rəhmətlik İslam
Səfərli: " - İçək, səmimi olaq!" - deyirdi) və Qabil də bu cür səmimi və
xoşməramlı bir insan, bir şair idi.
Arxivimdəki
kağız-kuğuzlarımın arasından onun həmişəki
kimi yaşıl mürəkkəblə teatrda
yazdığı və ötür-ötür vasitəsilə
mənə ötürdüyü belə bir zarafatyana "namə"sini
tapdım:
"Dəli"n
düşündürür Adamı, Elçin!
Baxdım
tamaşana
Kövrək
fərəhlə!..
İndidir
vurmağın
Məqamı,
Elçin!..
Fərəhi
gül edək
Gülgün
qədəhlə!
Qabil. 21
may 1998.
Bu "Qabilanə namə" Akademik Milli Dram
Teatrıında "Mənim sevimli dəlim"
tamaşasına ictimai baxış zamanı
yazılmışdı və Qabilin qaldırdığı qədəhlər
həqiqətən həmişə "gülgün qədəhlər"
olurdu. Həmin
gün də Qabillə, Hüseyn Abbaszadə, Cabir Novruz və
Bəkir Nəbiyevlə (onlar da ictimai baxışa gəlmişdilər)
birlikdə gözəl bir məclis qurduq və yaddaş
başdan-başa bir sirdir: uzun müddət yadıma
düşməyən o xudmani məclisi birdən-birə
bütün təfərrüatı ilə xatırladım,
Qabilin sağlıqları o beş nəfərlik məclisdə
hər dəfə ayağa qalxıb, ürəkdən gələn
bir səmimiyyətlə söz deyib, badə qaldırması,
elə bil, dünən imiş, gözlərimin
qabağına gəldi.
İki gündən sonra "Mənim sevimli dəlim"in
premyerası oldu və Qabil həyat yoldaşı Bəyim
xanımla birldikdə o premyera tamaşasına da gəlmişdi.
Bu gün
Qabilin bağışladığı kitablara
yazdığı avtoqrafları yenidən oxuduqca, fikir məni
o unudulmaz və gözəl günlərə aparır və
mən İlyas Əfəndiyevin dediyi o nikbin (müsbət!)
dalğaları az qala cismani hiss edirəm:
"Sadəcə olaraq mənim qardaşım, qələm
dostum Elçinə Qabildən. 6.XII.1985." (Rübailər. Bakı, Gənclik, 1985.)
"Ədəbi, milli, ictimai fəaliyyətiylə fəxr
etdiyim, xalqımızın çox lazımlı oğlu, əziz
dostum, qardaşım Elçinə! Qabildən. 12.
IX. 1988." (Seçilmiş əsərləri,
Bakı, Azərnəşr, 1988.)
"Əziz dostum, qardaşım, ədib, alim, publisist,
mühərrir, ictimai xadim Elçinə Qabildən yadigar.
Ağıl,
kamal, insaniyyət, istedad -
Hər
dördü də Allah verən fəxri ad...
Hər
dördü də ömrə əsil bəzəkdir -
Bu bəzəklə Elçin xalqa gərəkdir.
Qabil. 14.V.1990."
(Ömür həbləri, Bakı, Yazıçı,
1989.)
"Əzizim - can-ciyər dostum, möhtərəm ədibimiz,
İlyas yadigarı Elçinə Qabildən. 2 IX. 1999." (Əslində, Bakı, Gənclik, 1999.)
"Əziz, xeyirxah qardaşım, gözəl, zəhmətkeş
ədibimiz Elçin İlyas oğluna Qabildən. 7. XII. 2001."
(İlahi qismətim, Bakı, Gənclik, 2001.)
Mənim
qızlarım balaca olanda onlara (kiçik qızım Aysu hələ
anadan olmamışdı) "Nağaraçı"
adlı uşaqlarçun yazdığı kitabı da belə
bir avtoqrafla onlara bağışlamışdı:
"Qızım
Günaya,
Quzum
Humaya
Qabil əmidən
Kiçik
yadigar,
Əziz
bacılar!
Qabil. 12 IX. 1982."
(Nağaraçı. Bakı, Gənclik, 1982.)
4.
Qabilin 50
illiyinə yazdığım məqalənin
başlığı onun şeirindən
götürdüyüm bir misra idi: "Axmısan hissimdə,
duyğumda, şeirim..." və 80 illiyinə
yazdığım məqalənin də sərlövhəsi
eyni idi. Yazmışdım ki:
"Qoy, eyni adlı iki təbrik olsun.
Amma atalar
üçdən deyib...
Allah
qoysa, daha bir 30 il gəlib keçsin və o
üçüncü "Axmısan hissimdə, duyğumda,
şeirim..." yazısını da mən eyni hörmət
və məhəbbətlə mütləq yazıb, şəxsən
Qabilin özünə təqdim edəcəyəm".
Köhnə
bloknotlarımdan birində belə bir qeyd var:
"11 avqust 2006.
Günorta Qabil zəng çalmışdı. Məqaləyə
görə təşəkkür edirdi. Çox
xoşuna gəlib.
- Ancaq,
Mirzə, - dedi.- (hərdən mənə
belə müraciət edirdi - E.) və gülə-gülə,
- 30 il bir az çox döyül? - soruşdu.
- Yox, -
dedim. - Nə demişəm, onu da edəcəyəm.
- Həri?
- Əlbəttə.
Şirəli Müslümov 150 il
yaşamışdı.
- Alə,
o sovet propaqandasıydı!.. - Sonra da: - Təki
sən deyən olsun, Mirzə!.. - dedi".
O köhnə
bloknotlarda belə bir tələsik qeydim də var:
"16 yanvar 2007.
... Nəbi Xəzrinin matəm mitinqini mən apardım.
Qabil,
Anar, Ədalət Vəliyev, Yasif Nəsirli danışdılar.
Matəm ab-havası, mənfi emosiyalar yenə teatrın
lojalarına, divarlarına hopmuşdu.
Ürəksıxan, bədbin bir aura altındaydım (hələ
də canımdan çıxmayıb).
Mitinqdən
sonra rəhmətlik Nəbinin tabutunun arxasınca Qabillə
yanaşı gedirdik və Qabil:
- Hamımız bir-bir
gedirik... - dedi.- Əliağa, Salam, İsmayıl...
- Sən
Allah, Qabil, - dedim.- Sən çox yaşa,
biz də sənə baxıb, çox yaşayaq.
Bir
söz demədi..."
Qabil
yaşlandıqca da onun nəbzi eyni gənclik
şövqü, gənclik həvəsi və istəyi ilə
vururdu və o:
Bilirəm
ki, uyuşmur,
Xasiyyətim
yaşımla,
Barışmır
ki barışmır,
Yazım
qarlı qışımla...
- deyəndə tamam həqiqəti deyirdi, onun
"qarlı qışla" qəti arası yox idi.
Qabil - yaz adamı idi.
Nəbinin yasındakı o söhbətdən heç
üç ay çəkmədi ki, Qabil vəfat etdi.
Onun matəm mitinqini aparmaq kimi çox ağır bir
missiya da mənim boynuma düşmüşdü.
İndi Fəxri xiyabanda İlyas Əfəndiyevlə qəbir
qonşularıdır.
Ora gedəndə və Qabilin də məzarı
qarşısında dayananda, hərdən fikrimdən bir sual
keçir ki, Qabil, o tərəflərdə nə var, nə
yox? Və ümumiyyətlə, bir şey varmı?
Qabil
düz deyirdi, 30 il, əlbəttə, "bir az çox"
idi və mən bu üçüncü yazımı da eyni
adla - "Axmısan hissimdə, duyğumda, şeirim..." -
adlandırıb, təəssüf ki, Qabilin özünə
yox, yalnız onun oxucularına təqdim edirəm.
Qabilin məşhur
"Səhv düşəndə yerimiz" şeirində hər
bənd bu misralarla qurtarır və mən də onun
haqqındakı bu yazını həmin misralar ilə bitirirəm:
"Müsibət oluruq biz", "Dözümsüz oluruq
biz", "Gərəksiz oluruq biz", "Hey,f...
korşalırıq biz", "Qeyrətsiz oluruq biz",
Xaric səslənirik
biz,
Səhv düşəndə yerimiz.
Qabil bu dünyada yeri səhv düşməyən bir
şair, bir insan idi.
ELÇİN
Xalq yazıçısı
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 11 dekabr.- S.4-6.