Hekayənin bitib-tükənməzliyi,
yaxud "Atamın Nobel nitqi"
Hekayələr
heç zaman bitmir, yəni məlum sonluğu olsa da bitmir, daha
doğrusu, tükənmir, hər bir hekayə özcə
finalında dünyanı gəzib-dolaşan, gerçəkliyin
canına hörülən başqa bir əhvalatla təmas
tapır, onunla birləşir və həmin əhvalatın
hekayəyə çevrilməsi də elə bu məqamdan
başlayır. Məlum fərziyyə, yaxud nəzəri fikrə
görə (Coys kerol Outs,
"hekayə sənəti") içində
dolaşdığımız, nə olur-olsun, bir gün tənha
qaldığımız gerçəklik insana bəs etmir (bəlkə
də çatmır, "izah, aydınlanma üçün
başqa nələrəsə ehtiyac yaranır-!"), ondan
doyub qurtulmaq istəyir və belə olduğu
üçün də özündən nağıllar
uydurur, nağıllar nəfəslə gələn sehrin
gücünün son nöqtəsinə (guya-!)
çatar-çatmaz hekayəyə çevrilir.
Nağılların əvvəlindəki cümlə (Biri
vardı, biri yoxdu, - olan şeyi bir də uydurursan, həm də
öz istədiyin kimi...) dünyanı, gerçəkliyi
ötüb-keçməyin havasıdır, başqa bir
şey deyildir. Hekayədəki hər bir fraqment
başqa, ancaq indi burda (həmin fraqmentin yanında) olmayan digər
fraqmentlərlə müqayisədə əsərin bədii
toxumasına hörülür, orda əbədi olaraq
itib-batır. Kimsə yaşının
müəyyən həddində taleyinin əsas hadisəsini
(mahiyyətini, onu bəlirləyən xassəni-!) üzə
çıxarmaq üçün niyə məhz hər dəfə
hansısa əfsanədən istifadə edir, olmayan, yalnız
xəyalın, təxəyyülün yaratdığı mətnlərə
üz tutur? Çünki hamının bezdiyi bir şey
var: gerçəklik, hekayələr gerçəklikdən
biryolluq qurtulmağın ən münasib yoludur (bunu dünya ədəbiyyatında
ilk duyan, səhv etmiriksə, Edqar Allan Po olub, hekayə onun
üçün ciddi və xüsusi bir şey idi), hekayə
yazırsan, ora öz taleyindən nələrsə nəql
edib qoyursan, sonra bunun üstünü-altını elə
örtmək istəyirsən ki, guya başqa birisinin
başına gəlib və səninlə qəti
bağlantısı yoxdu, hekayənin bu gizlin, bu sirli tərəfi
dərhal "gerçəkliyin tərəfinə"
keçir, səni ora dartır, deməli, iki qüvvə eyni
zamanda fəaliyyət göstərir: hekayə yazmaqla
gerçəklikdən qopmaq həsrəti, bir də səni
ora çəkən qüvvə, ikisini də sən
özün yaradırsan, demək, əslində, müəllif
yoxdur, tale olan yerdə nə müəllif?
Hələ qədim dünyanın bəzi sirlərindən,
olmuşlarından ümumən xəbərimiz yoxdur,
onların çoxu necə deyək, su altında qalıb, qədim
dünyada elə mistik, yaxud real dastanlar olub ki, bunların qəlpələrini
canımızda gəzdirməkdən xəbərimiz yoxdur. Bizə hər dəfə
hekayə yazdıran, içimizə qəfil dolan hissləri mətnə
çevirməyə vadar edən bir güc var, bunun
adını tam bilməsək də, əlimizlə ona toxuna
bilməsək də, var, deməli, üzə çıxan,
yaxud çıxmalı olan, mətnə çevrilməli
olan nəsnələrin arxasında sözlə ifadə edilməyən,
edilə bilməyən, dalğalar kimi (işıq, su, hava,
torpağın təkindəki) gedib-gələn,
özünü bizə hiss etdirən nəhəng bir enerji mənbəyi
var. Müqayisə düz olmasa da belə bir
çıxarışa ehtiyac var: bizdə məhz Şəhriyarın
"Heydərbabaya salam" poeması digər janrlar kimi (hekayə,
roman, nağıl, əfsanə) də oxunmağa (özü
də eyni zamanda-!) layiqdir. Adıçəkilən
əsərdə əl dəyməmiş, sanki haqqında
heç zaman bəhs edilməmiş, danışılan dillərin
altında qalan, darıxan, həsrət çəkən bir
dilin nüvəsi yatır. Bəlkə, məhz
bu poemada ən qədim dünyanın mədəni sadəlövhlüyü
(yəni yazının olmadığı zamanların-!),
nağıl danışmağın, əfsanə
qoşmağın enejisi var və elə buna görə də
bu ladda nə qədər mətnlər yaransa da
özü-özünü gözdən salmaq kimi görünər.
Belə bir mətn yalnız bircə dəfə
yaranır və hər şeyi əvəz edir və hər
bir janrda özünəməxsus şəkildə dillənir.
Hekayədə hadisələrin inkişafı daxilə
yönəlikdir, hər şey, hər bir hərəkət və
dinamika ona görə mövcuddur ki, hansı məqamdasa eyni
bir nöqtəyə fokuslansın, həm də sanki əvvəlcədən
beyində qurulan sxem və planla. Halbuki bu, sadəcə
belə görünür, heç bir sxem və plan mövcud
olmur, sxemi doğan hekayədə yaranan mənadır. Sonra, mətndə bitən, sonluğu gələn
hekayələr var, bir də oxucunun beynində,
düşüncəsində davam edib, nəhayət, sonlanan
hekayə tipi. Romanda mənalar, yəni hadisələrin
bir "burulğan" içində inkişaf edib (daxilə
yönələn süjet) yaratdığı qənaət-mənalar
mətnin sonuna qədər ifadə olunur və nöqtə
qoyular-qoyulmaz həmin məna kadr arxasına keçir ki, yeni
mətləblər çözülsün, hekayədə belə
bir perspektiv yoxdur, hekayə məhz bir cümləlik qənaəti
rədd edir, çünki hekayədə açıla bilən
fantaziya misli-bərabəri olmayn atmosfer yaradır, süjetin
yaratdığı, necə deyərlər, "emal etdiyi"
məna daim yaranma, formalaşma prosesində olur və bitmir,
hekayədəki bu tükənməzlik stixiyası onun
poetikasının ən mükəmməl əlamətidir,
bunsuz hekayə yoxdur. "Min bir gecə
nağılları"nda daim sinəyə
sıxılmış yay görərsiniz, amma o yay heç
zaman açılmır, süjet gərginliyi daxilə yönəlik
qaydada sanki gizli bir əlin hökmü ilə bərabər
porsiyalarda paylanır və məhz şifahiliyin qurduğu
plan, işlətdiyi "bicliklər" davam edir, yəni
bitib-tükənmir. Hekayə bir janr kimi
enerjisini bu kimi mənbələrdən alır, hekayədə
məhz şifahi qat güclü olduğundan oxuyan kimi
"aldanırıq", romansa bizə şübhələnməyi
öyrədir.
Şeirləri
çıxmaq şərti ilə "Molla Nəsrəddin"
jurnalındakı lətifə yönümlü mətnlərin
çoxunda (elə jurnalın yayımladığı xəbərlərdə
də), habelə Bəhlul Danəndənin lətifələrində,
bu qısa fraqmentlərdə hər şey, bütün
süjet elementləri bir-birinə elə hörülür ki,
nəzərdə tutulan məna "qaçmasın", bu
gözlənilməz məna effektinin dünya qədər
yaşı var, hekayədə, deyək ki, A.P.Çexovun
"6-cı palata" hekayəsində, yaxud Mirzə Cəlilin
"Poçt qutusu"nda belə bir "səsli effekt"
yoxdur, ola da bilməz, bu mətnlərdə bir-birinə
çarpazlaşan (daxilən, görünməz
dalğaların qoynunda-!) hadisələrdən niyyət məhz
həmin gözləntini aradan qaldırmaqdır, bu mənada bəzən
bu tipli hekayələrin son cümləsi şərti-metaforik
məna yükünə malik olur, oxucunun beynində davam etmək
xassəsini daşıyır ("Xan bir qədər fikrə
getdi..." Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu").
Ayxan Ayvazın "Atamın Nobel nitqi" hekayəsinə
baxaq. Bu hekayədə
metafora yaratmaq və ondan "qaçmaq" var, məqsəd
aydındır, yuxarıda dediyimiz kimi, hər şey,
süjetin bütün elementləri bir nöqtəyə
fokuslanarkən anidən dağılır, başqa bir hadisə
sırası gəlir, kitab rəfindəki kitabların
bir-birinə söykəndiyi qaydada mənalar bir ana mətnə
- hələlik adını bilmədiyimiz məkana
ötürülür. Ancaq bu kitab rəfi
metaforası daha çox hekayədəki bir vəziyyətə
uyğun gəlir. Müəllif
keçmişlə gələcəyi tutuşdurur, deyir,
uşaqlıq həmişə geri qayıtmaq mümkün
olan bir yerdi. Gələcək... gəlməyə
də bilər, yəni bizim təsəvvür etdiyimiz kimi. Gələcəklə
bağlı hər şey yalan ola bilər.
"...Amma keçmiş elə deyil, hər şey arxiv
materialı kimi arxada durub, bir balaca yırtıldımı hər
şey tökülüb üstünə gələcək. Keçmiş üstünə bir-bir yox,
qoşun-qoşun, əli qılınclı gəlir. Eləcə
tanış daşlar, ağaclar, adam
çöhrələri yanından meh kimi
ötüb-keçir, gözünə qor kimi dolur. Uzaqda dayanıb öz varlığını sənə
xatırlatmaqdan yorulub usanmır". Bu,
personajın, daha doğrusu, təhkiyəçinin
düşüncəsində sarpma nöqtəsidir, məqsəd
irəliyə getmək, ilğımvari şəkildə
görünən, daha çox xəyal edilən bir nəsnənin
görüntüsünü almaq, onu olduğu kimi
nümayiş etdirməkdir. Yəni hekayədə
bu kimi nöqtəvari "dolaşıq yerlər"
(keçmiş-gələcək...) sonrakı hadisələrin
hesabına ətə-qana dolmalı, daha da dərinləşməlidir.
Əgər əksinə olarsa, yəni həmin
mühüm nöqtə elə səthdə ilişib qalarsa,
mətn əhvalat burulğanı içində batmış
publisistikadan fərqli bir şey olmayacaqdır. Şübhəsiz ki, hekayədə məna nöqtənin
"burulduğu" yerdə qalmır, dərinləşir,
amma necə? Əlbəttə, Ayxana məxsus
bir şəkildə. Gövrəlməsi yüz metrdən
görünən adam siqareti balkondan həyətə
atıb otağa keçir, uşaqlar əllərində stəkan
müntəzir dayanıblar. Çaxır
üçün. Unutmayaq ki, bu, xəyalən Nobel
mükafatı alan sinəsində uşaq
ürəyi gəzdirən yazıçının xəyali
nitqidir. Şübhəsiz ki, bu tip yazıçı hər
dediyi fikri izah edəcək, hər sözə xüsusi məna
verməkdən yorulmayacaq, arada bayaqkı göz
yaşlarının dalınca qoşub kənddə,
qonşuda traktorla yer şumlayan kişinin həyətini
anacaq, bir də ağ-ağ çiçək
açmış albalı ağacları və onların
üstüylə uçuşan arıların
vızıltısı. Təbii görünməz
deyə, arı vızıltısını heç cürə
mətndən çıxarmaq olmaz. O mənzərə
hekayənin, daha doğrusu, mətnin dərinliyindəki məna
üçün fondur, qəhrəmanın yada
saldığı uşaqlıq xatirəsinin şəklini
çəkib çərçivəyə salsaq və onu
hara tutsaq bu danışılan əhvalatın başqa bir
variantda davamı gələcək, ancaq bütün
versiyalarda o adamın gözlərinə mütləq yaş gəlməlidir.
Bunsuz mümkün deyil, çünki südlə
gələn sümüklə çıxar. Bu fon həm də oppozisiya yaratmaq
üçündür, baxın bir tərəfdə
köpüklü suyu həsrətlə canına çəkən
torpaq - vətən parçası, digər tərəfdə,
səhralıq, bu da vətəndir - amma həris və haram
adamların çox olduğu yad bir yer. "Mən
mehtər atı tanıyan kimi, çaxırı bir qurtumdan
tanıyıram. Qoy uşaqlar bir-iki stəkan
içsinlər, zərəri yoxdu, həm də
çaxır onların vətəninin şirəsi,
torpağının qoxusu, dadı, bəlkə də,
özüdü. Hər stəkanı qaldıranda
elə bil çaxırı yox, yalnız mənə məxsus
günün, torpağın, çayın, ötən yay
vadiyə yağan yağışı, boylu buludları,
keçmiş günləri və bu çaxırı
düzəldən adamın ovqatını içirəm.
Və bu çox güman quru, cadar-cadar olmuş
torpağın köpüklü suyu necə canına çəkməsinə
bənzəyir. Mənim yurdum, mənim
torpağım, suyum, havam, nə vardı hamısı orda
qaldı. Burda, bu qısır, heç nə doğmayan
qumsal səhrada sudan
çıxarılıb kənara atılmış balıq
kimi çırpına-çırpına qalmışam. Havam çatmır. Pul
çatmır. Daim nəsə
çatmır". İkinci sırada bu mənzərənin
əksi gəlir və fondakı şəkil,
görüntü maksimum dərəcədə qaralır.
"Ürəyimin dərinliyində onu da bilirəm
ki, bu pisliklərdən qurtulmaq mümkün deyil, bura
bataqlıq kimi bir yerdi, hər şeyi, bütün
yaxşı nə varsa hamısını içinə
çəkib hoppadan udur. Yalnız
yaltaqlıq, yalnız müxənnətlik, yalnız geridə
qalan nə qədər pislik var, hamısı burdadır.
Buranın havası da üfunət qoxuyur...".
Hər iki pasajda hopmaq, hopdurmaq, canına çəkmək...
var, tərz eynidi, məna başqa... Bir də
belə bir mühüm nöqtə də var və zənnimizcə,
həmin məqam mənaların yaranıb
dağıldığı anı gözəl nümayiş
etdirir. Hekayənin çox yerində sanki fikir
qırılır və nöqtələr gəlir... Bu, mətnin
dərinliyindən gələn məntiqdir, son cümlədə
bu pasaj açılır: hamınıza təşəkkür
edirəm, amma bağışlayın davamını oxuya bilməyəcəm.
Elə mən də.
Cavanşir YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 18
dekabr.- S.22.