Bədii mətn obrazı,

yaxud uydurma hekayələr

Bəzi mətnlər var, oxuduqca hər dəfə sifətini, oxucuya göstərdiyi "üzünü" dəyişir, fərqli niqablar altından görünür və gerçəkliyi bizə ən müxtəlif pərdələrə bürünmüş halda nişan verir. Bəlkə, ən doğru olan elə absurd deyilən kateqoriyanın içində, onun bətnində və nüvəsindədir? Absurdla aşılanmış, ona doğru gedən və ondan doğan hekayələr - bədii mətnlər... bu mətnləri fərqli zamanlarda oxuyun, dünya hər təsadüfdə gözünüzə başqa bir formada görünəcəkdir, aydın olmayan aydınlaşacaq, aydın bilinən şeylər zil qaranlığa bürünəcəkdir. Ancaq bütün bunları analiz etməzdən qabaq, zənnimizcə, oxucu qavrayışı ilə münasibətdə bədii mətn obrazından qısaca söz açmalıyıq. Mətni oxuyuruq, şüuraltına nələrsə yığılır, bilsək də, bilməsək də, bu damcılar bizi hər saat, hər gün dəyişdirir, beləliklə biz təqdim edilən obrazın obrazını yaradırıq - beynimizdə... Və sonradan əhvalatdan əhvalat, hekayədən hekayə törəyir, dünyanı sarır, gerçəkliyin yuxusunu qarışdırır, əli üzündə düşünən insanın duyğularına toxunur, bir anlıq hər şey dayanır, donur...

Mətn və onun meta-təsviri ümumi mədəni prosesin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərən vahid humanitar diskursla bağlıdır.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində mətn, bədii əsərin obyekti olub-olmamasından asılı olmayaraq "oxuna bilən" istənilən obyektdir. Bu, müəyyən məlumatı ötürə bilən işarələrin düzgün rabitəli məcmusudur. Bu simvollar məcmusu məlumatın təqdim edildiyi fiziki forma, yaxud mühit baxımından deyil, məhz informativ mesajın məzmununa görə nəzərdən keçirilir.

Beləliklə, bədii mətn obrazı bizim mətn vasitəsilə qavradığımız və təkrar gözdən keçirdiyimiz nəsnədir, müəllifin konsepsiyası, onun nəzər nöqtəsi, onun oxucuya müraciətidir.

Bədii mətn konsepsiyası mətni oxuduqdan sonra hasil olan nəsnə olmaqla həm də mətni anladığımız şəkildə qurduğumuz konsepsiyadır.

Oxucunun bədii mətn konsepsiyası mütaliə edilən mətnin meta-təsvirindən doğan bir hadisədir və şübhəsiz ki, müəllif konsepsiyası ilə yaxınlaşma/uzaqlaşma səciyyəsinə malikdir, belə ki, oxucuya bu və ya digər hadisələr, insanlar və ideyalar, ələlxüsus gerçəkliyin hansı yöndən dərk edilməsinə dair düşüncələr haqqında ideya aşılayan müəllif əsər vasitəsilə bir növ oxucunu "təhrik edir". Bu proses isə oxucu ilə üz-üzə qalan, ona informasiya göndərən və ondan mesaj alan bədii mətnin quruluşu ilə müəyyənləşir. Bədii mətn vasitəsilə müəllif təsvir etdiyi cəmiyyətin, toplum və mühitin içindəki boşluqlara toxunur, ancaq bu toxunuşu oxucu bilavasitə oxu zamanı deyil, təkrar (mətndənkənar-!) oxuduqda hiss edə bilər. Müəllif konsepsiyası (gerçəkliyi sarmış boşluqları nişan vermək-!) bədii mətn obrazı müstəvisində yenidən, sırf oxucunun dünyagörüşü, gerçəkliyə baxışı və sair faktorlar əsasında doğulur və ola bilsin ki, müəllifin nişan vermək istədiyi boşluqla bu məqamda daha aydın və "oxunaqlı" formada üzə çıxsın. Müəllifin nişan verdiyi, yaxud vermək istədiyi boşluqları heç oxucu da doldurmur, əksinə, bunların sayı durmadan artır, özü də saysız, sonsuz oxu nəticəsində. Bu mənada həmin obrazın və onun daxilində gerçəkliyin bütün sirlərinin görünməsi üçün bədii əsərin ilk növbədə süjet və kompozisiyasını ətraflı öyrənmək lazımdır. Orxan Həsəninin hekayələrində hər yer boşluqdur, ayağın büdrədimi, o boşluğa düşəcəksən, amma bu o qədər də qorxulu deyil, əksinə, ağrısızdır, sən bu təsadüfdə başqa bir dünyanın əşyalarına toxunur, onlarla ən azından baxışa bilirsən. Ağrı harasa, bəlkə yerlə göyün arasındakı bilmədiyimiz məkana ötürülür, bu artıq fərqli yazı manerasıdır...

2

Orxan Həsəninin "Füzulinin dişi" hekayələr kitabı. İlk təəssürat necə ola bilər?

Belə başlayaq. Orxan öz hekayələrinin içindədir, daim ordan keçir (bəlkə də təsadüfən, bunu təsəvvür edin...), bu o deməkdir ki, Orxan əhvalat dalınca düşməkdən çox, estetik işarələri bir yerə cəmləyib nələrsə demək istəyir (zənnimizcə, bunu hələ bir söz olaraq, bir mükəmməl mətn olaraq bacarmır, ancaq perspektiv güclüdür-!), axı nədir bu estetik işarələr? "Sonuncu yuxu" hekayəsində bunun açıq-aşkar izləri var. Necə? Lap başlanğıcda bir məqam var, Yusif hekayələrini qəzet səhifələrindən kəsib divardan asırdı, evin pəncərələri yoxdu, Yusif o qəzet parçalarına elə pəncərə kimi baxırdı, elə Orxan da öz hekayələrinin içində "addımlamağına" belə baxmırmı? Yəni hekayəni təsvir, nəyinsə metaforik görüntüsü kimi almır, əksinə, yazdıqlarından yaza bilmədiklərini, deyə bilmədiklərini görükdürmək istəyir, elə bu nöqtədən Orxanın hekayəçiliyinin rakursu anlayışı yaranır, yəni müəllif bəri başdan kənar iştirakçı, yaxud müşahidəçi rolundan imtina edib hər şeyi kənardan görmək, "hamıdan, bütün personajlardan çox bilmək" işarəsini söndürüb, bu halda təhkiyədaxili proseslərin mətniqi aydın ola bilər: metafora ilə söyləməli olsaq, elə hadisələr baş verir və onlar bir-birinə elə qarışıb ki, burda artıq bütün seyr məntəqələri bəri başdan aradan götürülüb, hər şey kənara, yəni bədii mətndən bütün dünyaya, bütün həyatımıza şaxələnir, hadisələr arasındakı bir-birini doğurma, bir-birini izah etmə məntiqi dağılır, bir anlaşılmazlıq mühiti yaranır, bəzən müəllifin də dili dolaşır, hekayələrin mətnində eyni sözü dəfələrlə işlədir, cümlələr, onların mənaları kasadlaşır və primitivləşir. Ancaq söhbət bunda deyil, bu nöqtə onsuz da "Kulis"in müzakirə saatında yetərincə deyilib. Məntiqin "dağılması" və ən müxtəlif hadisə seqmentləri arasında (assosiativ bağlar...) belə deyək, heç bir münasibətin olmaması hekayədə əsas qəhrəmanın adını bəlləyir: absurd. Absurdun məna törədiciliyi, məna baxımından mətn boyu şaxələnmə xassəsi bir ayrıdır, o dərəcədə ayrı və fərqli ki, normal məntiqlə anlamağın özü absurd olardı. Məsələn, "Füzulinin dişi" hekayəsində kiməsə elə gələ bilər ki, bir çinli Füzulinin qəzəlini əzbərləyə bilmirsə, bu ancaq filan şey ola bilər (Füzuli və Çin mədəniyyəti...). Amma axı mətndə başqa yanıb-sönən, batıb üzə çıxan işarələr də var, Orxan deyir ki, elə mən özüm də Füzulinin heç bir qəzəlini əzbər bilmirəm. Bəzi misralar, bəndlər yadımdadır. Elə hamımız kimi. Amma, nədənsə, biz birdən-birə Füzuli xəstəsi oluruq. Elə o müəllim kimi... Bu halda Füzuli kömək etmir, beyinləri pozur, zəhərləyir, tərs yolla gedildikdə mədəniyyətin pozucu funksiyası meydana çıxa bilir... Başqa bir sual: dişi ağrıyan adam niyə polisə zəng edir? Polislərlə absurd söhbətlər (bu ifadəni yalnız biz işlədə bilərik: hər şey ola bilər...), Orxan adıyla başlanan nağılvari əhvalat haralara gedib çıxmır, hətta ədəbiyyat sevdasının mənasızlığına qədər. Bayrağın dəmir sapı Nobel nişanında təsvir edilmiş alına sancılması və sair və ilaxır.

Polislərlə absurd söhbətlər təkcə siyasi rejim məsələsi deyil, həm də ontoloji xassəyə malikdir, buna görə də ağrıyan dişə görə lap yuxarıdan bir mağaranın dərinliyinə baxırmış kimi adamın ağzına zəndlə baxılması son dərəcə təbiidir, gözümüzü açıb gördüyümüz bu mənasız dünyada bundan təbii heç nə ola bilməz. Yəni bu hekayələr karikatura deyil, hələ tam rəsm edilməmiş portretin altına yazılan sonsuz şərhlərdir...

Orxan fərqli yazı tərzinə malikdir və sevindiricidir ki, bizim gənc yazarların içində belə çox orijinal bir nasir yetişir. Bu estetik işarələrin birləşməsi, yaxud ayrılmasında, bir sözlə, yeni kombinasiyaların çərçivəsində aydın bir baxış sezilir, yenə o hekayədə bir məqam var, keçilməsi mümkün olmayan divarı qəzet parçaları ilə "aşan" Yusifə elə gəlirdi ki, hərdən o qəzet parçalarındakı sözlər kəpənək kimi uçuşur və ona sarı gəlib içində birləşərək yeni əhvalatlar yaradır. Həm də burda "uydurmaq" sözü var və zənnimizcə, hekayəçilikdə, ümumən nəsrdə bu çox ciddi məsələdir. İlk təəssürat bu ola bilər ki, hekayələrdə danışılan əhvalatların "materiyası" tam fərqlidir, yəni onların olmasıyla olmaması arasında çox şəffaf bir keçid var və məsələ heç də bu deyil. Hekayələrdə, təhkiyə müstəvisində əhvalatlar, insanların başına gələn qəziyyələr bir-birinin içindən çıxır, bir-birinə sarmaşır və kimsə (bəlkə yazıçı obrazının özü də) hekayələrdəki konfliktin katalizatoru rolunu oynayır. Hər hansı hekayəni götürün - təhkiyə zamanında əvvəlcə hər şey aydın yox, çox aydındır və bu müsbət mənada bir şübhə yaradır. Yəni hadisənin, süjetin məhz bu fraqmentinin çox aydın olması (sanki onun üzərinə projektor işığı tuşlanıb) sonradan hər şeyin bir-birinə anlaşılmaz şəkildə sarmaşmasına səbəb olacaq. Süjet döngələri hekayə mətnində qəfildən yaranır və hərəkət, dinamika məhz "qəfil nüfuz etmə" nəticəsində ortaya çıxır. Dünyalar, laylar, gerçəkliklər arasında divarlar aşılır, qəhrəmanlar istədikləri yeri seyr edir, gəzir, geri qayıdırlar, bu isə əsərdə yaradılmağa üz qoyan bütün xarakter və xarakterik cəhətləri kəskinləşdirir (dəzgahda bıçağı necə itiləyərlərsə-!), süjetdə paradoksal döngələr yaranır, həm də yarğanlar şəklində, hər şey çəkisini itirir, deyilən sözün, atılan addımın, baxdığın görüntünün maddi qatı sıyrılıb ondan ayrılır və sən, yəni oxucu bütün sehrlərin susdurulduğu, bütün qeyri-adi hadisələrin nəfəs dərib dayandığı bir məkana düşür. "Sonuncu yuxu" hekayəsi qroteskdən aşıb-daşır, personajın əsaslandırılmamış ixtiyari hərəkətləri və hadisələrin naturalist dililə təsviri bizi yeyib-dağıdan həyatın mənasızlığını absurdun dililə göstərir. Bu mənada bədii mətn oxucu şüurunda özünün lay-lay obrazını yaradır, həqiqəti uyduraraq deyir. "Metro terminalının sevgisi" yalanlar dünyasını nişan verir, insanın bir nəsnəni - adicə yağış damcısı, yaxyd qar dənəsini, çiyinlərinin soyuqdan necə sıxılmasını və yüzlərlə bu kimi hadisələri necə hiss etməsi və günlərin bir günü bütün bu incə hisslərin necə qeybə çəkilməsi bu mətndə dərindən duyulmaqla və bu dərin nəfəsin gizlədilməsi ilə göstərilir. Bu mətndən oxucu ruhunda yaratdığı çox sayda obrazlardan danışmaq olar. Sevgi nəyi dəyişdirir, tanımadığın, uzaqdan seyr etdiyin qadından (hətta bir nəhəng əşya - metro terminalı olaraq duyduğun) nələri duymağın, bu duyğunun dünyada çox güclü, tayı-bərabəri olmayan dəyişikliklərə səbəb olması və onun yoxa çıxması ilə dünyanın da alt-üst olması... bütün bunların fonunda dünyanın, müasir həyatın insanı boğan mənasızlığına boğaza qədər batıb can çəkişən insanın obrazı şaxələnir, bitib-tükənmir, hər budaqda bir üzü reallıq, digər üzü uydurma olan "meyvələr" yetişir, necə ki, hekayələrin birində ağac budaqlarına qonan quşlar eynən meyvələrə bənzədilir, ancaq hekayədə bu təsvir ayrıca bir məqamdır, mətnin bütün qatlarından süzüb keçən, əvvəldən axıradək təkrarlanan, bununla da bədii mətnin ideyalarını doğub yox edən bir mənayaradıcı sxem boylanır.

"Füzulinin dişi" hekayəsinin alın yazısı çinli tələbənin Məhəmməd Füzuli qəzəlinə normal, həm də çox qəribə reaksiyası ilə başlayır: insan taleyinin əsrlər əvvəl yazılmış bir qəzəldən asılı olması; həyat nə qəribədir. Hekayə boyunca bu cümlənin yalnız sonuncu sözü (həyat nə qəribədir...) şəkildəyişmələrinə uğrayır. Bu hekayədə əşyalar, hadisə, əhvalat və personajların özü olmuşla illüziyanın, realla absurdun arasından sürətlə keçən xəttin üzərindədirlər. Əvvəldə dediyimiz kimi, müəllif bu mətnlərin içindən keçir və deyir ki: "Mən yenidən həmin salondayam. Püşkatmadır. Kürsüdəki adam adımı ucadan çağırır - Orxan Həsəni! Siz bundan sonrakı həyatınızı dar otaqda, heç kimlə ünsiyyət qurmadan hekayə yazaraq keçirəcəksiniz. Mən indi həmin eni-uzunu beş addımı keçməyən pəncərəsiz, dar otaqdayam. Burda çoxdandır yağış yağmır...".

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 25 dekabr.- S.33.