Ay səni, Puşkin...

"Vəziyyət ruscadır"

I yazı

Zamanın atlı insanın piyada olduğu bir anda yazıçı beyni suallar əlində aciz qalır - bütün bunlar nə üçündü, kimə lazımdı, mənası varmı? İnsan sadəcə, özünə aid ağrıları, düşüncələri, qorxuları, sevgiləri daşımaqda acizdi... Elə isə öz ömrünə yüzlərlə qəhrəmanın, ya da gələcəkdə yaza biləcəyin, var olan-olmayan kimsələrin hisslərini, fikirlərini yükləməyə, laboratoriyandan keçirib yazıya çevirməyə dəyərmi? Axı yazmaq heç vaxt asan və əzabsız ola bilməz... Əgər sadədisə, sıradandısa, zərrə qədər əziyyəti yoxdusa, sənət deyil, deməli. Sənət də deyilsə, ağaclar heyifdi...

Hə, hardansa yuxarıdan, atmosfer dediyimiz göyün neçəncisə qatından təmiz hava göndərənin var, bu, dəqiqdi... Olmasa ciyərlərin çırpındırmaz ürəyi, için yanmaz, gözün göynəməz. Deməyim odur, kimisinin "fitri istedad", başqasının "ilham pərisi", nə bilim ey - "vəhy", "ilahi vergi" dedikləri nədirsə, o var! Olmasa ocaqlarını çatmağa, təpəndən tüstü çıxartmağa bir çınqı od tapammazsan... Amma bütün bu istedad-ilham zəhmətin hesabına işə düşür. Bir əkinçinin torpağı dincə qoyması, sonra bəsləməsi, sonra əkib-becərməsi və elə bununla da yorması, yenə Sizifsayağı hər şeyi, hər şeyi yenidən - sıfırdan başlaması o qədər xarakterikdir ki, yazıçı üçün... Mən daha çox yazıçı əzablarından danışıram, çünki şeir təbiət hadisəsidir, o, ildırım təkin vurur, sevgi kimi, xəbərin olmadan gəlir, bir göz qırpımında baş verir. Nəsr əsəri yazmaq isə təmiz hava, saf su göndərənlə sazişə girməkdi, yaratmaq iddiasıdı, milyardların yerləşdiyi dünya içərisində balaca-balaca aləmlər qurub - belə də ola bilərmiş, bu da var - demək cəhdidi...

Bir çox yazıçının xatirələrində, gündəliklərində prozanın əzablı, çətin iş olması haqda etiraflar var. Yazmamaq üçün yüz səbəb axtarır, min bəhanə tapır yazıçı, amma keçərli olmur. Xoşbəxtlikdən yazılmaz - deyirlər, öz-özünə dərd də düzüb-qoşur arada, hər gün özünü dabanından asmaq, ya da ruhun Xirosimasına bombalar yağdırmaq elə-belə işdi, təki yazmaq olsun... Hə, deməyim odur ki, gerçək istedada sahib olan, yazmağı yüngül əyləncə, ya da şöhrət, maddiyyat, nüfuz qazanmaq üçün vasitə bilməyənlərdən ötrü heç nə maneə deyil... Çərçivələr üsyanı artırır, xəstəlik və ölüm qorxusu yaşamaq uğrunda mübarizə əzmi yaradır... Yazmaq üçün elə bunlar yetərli deyilmi? Bu suala gəlib çatmaqdan ötrü belə uzun danışmağım çərənçilik deyil. Məsələ burasındadır ki, son bir ildə - dünyanın nizamının pozulduğu müddət ərzində ən böyük ümidsizlik sənətə aiddir... Virus, xəstəlik, qəfil ölümlər yaradıcı beyinlərin əyləcini sıxıb saxlayıb və hər halda sosial şəbəkədən də, mətbuatın göstərdiyi ümumi mənzərədən də bəlli olur ki, ciddi ziyanlardan biri məhz sənətə dəyir.

Elə bu günlərin ovqatında Puşkinin "Boldino payızı" silsiləsinə daxil olan əsərlərini oxuyuram. Ədəbiyyatşünaslar bu dövrü və silsiləni ədəbi möcüzə adlandırırlar. Az qala iki yüz il keçib və təkrarlanan tarix insanı heyrətləndirir...

Deməli, 1830-cu ildə Rusiyada vəba epidemiyası yayılır, Moskvada həyat iflic vəziyyətinə düşür, şəhər - mədəni tədbirlər, universitetlər, iş yerləri qapanır. Bu ərəfədə də Nataliya Qonçarova ilə evlənməyə hazırlaşan Aleksandr Sergeyeviç Boldinoya - malikanəsinə gedir və qəfil karantin elan olunduğu üçün Moskvaya qayıda, şəxsi həyatına aid planlarını gerçəkləşdirə bilmir... Nə qədər müasir səslənir bu məlumatlar?! Amma əlbəttə, istedadlı adam zamanın bütün xoş, ya bəd sürprizlərini öz səviyyəsində qəbul edir, yaşayır. Ona görə Puşkinin vəbalı payızını və onun möcüzəvi nəticələrini heç bir şəkildə bu günlə müqayisə etmək olmaz. Çünki təxminən həftə səkkiz, mən doqquz, dünyada yeni xəstəliklər, epidemiyalar, pandemiyalar yaranır, Puşkin yaranmır...

Vəba bir il sonra Almaniyaya ayaq açıb, Hegelin həyatına son qoyacaqdı, dünya acizdi yeni xəstəliyin əlində, qurtuluşa ümid də çox azdı... Yəni o zaman indikindən də çətin, qorxulu və çıxılmaz idi durum. Amma Puşkin çıxış yolunu tapdı... Yazmaq!

Bəli, qələmə sarılmaq virusdan qorumur, nəsə qaralamaq immuniteti qaldırmır, amma yaradıcı insan üçün bütün xəstəliklərdən və təhlükələrdən daha amansız olan ruh düşkünlüyündən xilas edir.

"Sənə deyim ki, (amma sirr olaraq) Boldinoda çoxdandı olmayan bir həvəslə yazdım. Ordan nələr gətirmişəm; "Onegin"in çapa tam hazır olan iki son bölümünü - 8 və 9-cunu, Povest - oktavalarla 400 şeirdən ibarət olan, anonim verərik getsin, bir neçə dramatik və ya faciəvi parçalar - "Xəsis cəngavər", "Mosart və Salyeri", "Taun zamanı eyş-işrət" və "Don Juan". Bundan başqa, 30-a yaxın balaca şeir yazmışam. Yaxşıdı? Hə, bir də (tam məxfi) nəsrlə beş povest yazmışam, Baratınski gülməkdən ölür - bunları da anonim çap edərik...".

Bu sözləri malikanəsindən qayıdan Puşkin şair, ədəbi tənqidçi Pyotr Pletnyova yazırdı... Boldino payızı sona yetirdi, yüzlərlə qadını qəlbindən və qolları arasından keçirmiş, Don Juan siyahısının ucu-bucağı bilinməyən (bunu sonralar Pyotr Quber aşkar edib şairin şifrələrlə qeyd etdiyi adların kimliyini də izah edəcək), hər günü son kimi yaşamağı bacaran və hər an ölməyə hazır olan şair ömrünü bir xanımla bağlamaq qərarına gələr-gəlməz xəstəlik almışdı ölkənin başının üstünü. Azadlıq aşiqinin buxovlar içərisindəki ovqatını təxmin etmək çətin deyil.

"Mən heç vaxt xoşbəxtlikdən ötrü əldən-ayaqdan getməmişəm, onsuz da keçinmişəm. İndi isə mənə iki nəfər üçün lazımdı o, amma hardan alım... ".

Bu gen və zəngin dünyada cəmisi ikinəfərlik səadətin tapılmadığı bir vaxtda (haçan tapılıb ki...) əslində, hər şey mənasını itirir. Və itirirsə yaradıcı adam üçün yazmaq həm də yaşamaq uğrunda mübarizənin əsasına çevrilir. Bu mənada Puşkinin Boldino payızının bərəkətli olması heç də təəccüblü deyil. Eyni zamanda üç ay ərzində yazılmış ədəbi möcüzələr təkcə şairin öz yaşantıları baxımından deyil, həm də ümumiyyətlə, rus ədəbiyyatı, mühiti, hətta tarixi üçün önəmli idi. Elə bircə "Belkinin povestləri"ni təhlil etsək, nələr-nələr anlamış olarıq...

Məsələ burasındadır ki, XIX əsrdə özünün qızıl dövrünü yaşayan rus nəsri Puşkinə qədər hələ də Karamzinin "Bədbəxt Liza"sı səviyyəsində sentimental əsərlərin ümidinə qalmışdı. Ona görə Puşkin üçün özü dediyi kimi, "sadə, qısa, anlaşıqlı" şəkildə yazılmış nəsr ənənəsi yaratmaq çox vacib idi. Hələ illər öncə, lap erkən gəncliyindən gündəliklərində qeydlər edib üsyan qaldırırdı cümlə bəzəyənlərə, uzunçulara... Axı sadəcə, səhər açıldı - yazmaq olarsa, uzun-uzadı dan yerinin necə söküldüyünü təsvir etməyə nə hacət...

Beləliklə, realist nəsr ənənəsi olmadığı üçün povestləri öz adından çap etməməsi, guya hansısa gənc mülkədar Belkinin əlyazmalarını tapıb jurnala verməsi həm də bir növ sığorta idi. Puşkin oxucunun da, senzorun da, tənqidçinin də ondan nə gözlədiyini yaxşı bilirdi və eksperiment kimi qələmə aldığı silsilənin birmənalı qarşılanmayacağını fəhm edirdi... Təsadüfi deyil ki, sonralar bu əsərlərin Puşkinə məxsus olduğu təsdiqini tapanda şair haqda şəksiz "dahi" sözünü işlədən, poeziyasını böyük heyranlıqla təhlil edən Belinski yazırdı:

"Qarşımda Puşkinin çapa verdiyi povestlərdir... Həqiqətənmi bunları Puşkin özü yazıb?! Puşkin e, "Qafqaz əsiri", "Baxçasaray fontanı", "Qaraçı", "Onegin", "Boris Qodunov" kimi əsərləri yaradan adam... Düzdü, bu povestlər diqqət çəkir, onları zövqlə oxuyursan; bunun səbəbi şirin təhkiyədir, gözəl nəqletmə məharətidir. Amma bunlar bədii mətnlər deyil, sadəcə, nağıldı, təmsildi - bunu uzun və cansıxıcı qış gecələrində sobanın ətrafında toplaşmış ailə məmnuniyyətlə oxuya bilər... Ancaq bunlardan dəliqanlı gəncin qanı qaynamaz, gözləri heyranlıqla parlamaz, yuxusu qaçmaz...".

Təkcə Belinski yox, elə sadə oxucular da Puşkinin nəsrinə çatanda xəyal qırıqlığı yaşayırdılar. "Daha Puşkini oxumaq olmur", "Puşkin tükənib" kimi söz-söhbətlər intellektual dairələrdə çox fırlanırdı. Lakin zaman keçdi və məlum oldu ki, rus nəsri Dostoyevskinin dediyi kimi, Qoqolun şinelindən yox, Puşkinin nəsrindən, hətta poeziyasından çıxıb. Çünki məhz sadə, sıradan insanların dünyası, kiçik adamın timsalında nəhəng dünyanın problemini ifadə etmək, yaxud "böyüklər"in daxili aləmindəki cılızlığı göstərmək, realist nəsr ənənəsi məhz Puşkinin xidmətidir. "Belkinin povestləri"ndə isə bütün bu sadaladıqlarımın əsası qoyuldu.

Müəllif unikal priyomlarla, inandırıcı bir qurğu ilə Belkinin varlığına şübhə qoymur. Guya dünyasını dəyişmiş Belkin haqda yaxın dostunun məktubunu əsərin giriş hissəsində verir və elə bununla da "müəllifin" xarakterini yaradır. İlk baxışdan çox sadə bir detalla; atasının ölümündən sonra malikanənin təsərrüfatını qaydaya salmalı olan Belkini məişət söhbətlərindən yuxu basır... Oxuduqca düşünürəm, əslində, Puşkin gerçək qəhrəman yaratmağa elə povestlərin qondarma müəllifinin timsalında başlayıb. Söylədiyimiz "kiçik adam problemi" elə Belkinin (əslində, statusca kiçik olmasa da) özünün ovqatının, xasiyyətinin təsviriylə, əsərin ilk cümlələrində əksini tapır.

Koloritli bir dillə, xüsusi üslubda yazılmış kiçikhəcmli dadlı-duzlu hekayələri oxuyanda əslində, məhz 30-cu ilin, Boldino payızının, Belkin povestlərinin Puşkin yaradıcılığının ən vacib məqamı olduğunu anlayırıq, elə isə Belinskini və ümumiyyətlə, oxucunu narazı salan nə imiş? Məncə, dövr başqa idi, oxucu hansısa ayrı bir dünyanı, üst təbəqənin həyatını öyrənmək istəyirdi, aşağıların yaşantıları kimisə düşündürmürdü... Qəribədir ki, bir neçə il əvvəl elə Aleksandr Sergeyeviç özü də "Kübar adam" başlığı ilə yazmaq istədiyi nəsr əsərində zadəgan dünyasını təsvir etmək niyyətində idi. "Qonaqlar bağa yığışırdılar..." - əsər belə başlamalı idi. Sonralar həmin tamamlanmamış əlyazmalar elə bu adla çap olunanda Lev Nikolayeviç Tolstoy - proza məhz belə başlamalıdı - demişdi. Mənə görə, bu fakt, üst təbəqənin həyatını (sonralar Balzakın, Prustun etdiyi kimi) yazmaq niyyəti ilə qeydlər edən Puşkinin ən adi, sıradan adamları qəhrəmanlarına çevirməsi elə o günlərin - xəstəliyin, ölümün, ümidsizliyin nəticəsiydi... Dünyanın faniliyini sadə bir stansiya gözətçisi, tabutçu, ya da kəndli qızının həyat hekayəsi ilə ifadə etmək böyük ustalıq tələb edirdi. Həm də dövlətçiliyi dəstəkləyən, "Rus inqilabı mənasız və acımasızdır" - deyən şair sənətdə inqilabın labüd olduğunu başa düşürdü; ədəbiyyatda çevriliş etmək - yeni bir cığır salmaq, cərəyan - yol başlatmaq... Belə ki, Puşkin çox effektiv bir üsul seçmişdi: hər bir hekayəni o dövrdə rus ədəbiyyatında mövcud olan bu və ya digər üsluba, cərəyana uyğun yazırdı, daha doğrusu, parodiya edirdi: "Atəş" - romantizm; "Boran", "Stansiya nəzarətçisi" və "Kəndli qız" - sentimentalizm; "Tabutçu" - qotik hekayə (romantizm) elementlərini ehtiva edir. Lakin hekayələri diqqətlə oxuduqda, hamısının realizmə aid olduğu aydın olur. Puşkin bu və ya digər istiqamətin tipik xüsusiyyətlərini qabardır, onların üzərində qəribə bir şəkildə "oynayır" və bununla da onları reallığa yaxınlaşdırırdı. Və elə bunu yaza-yaza düşünürəm, bu priyomla, əslində, postmodernizmin əsası qoyulurdu axı. Məhz dediyim priyomdan postmodernistlər istifadə edəcəklər, illər sonra... Bütün bu "texniki" tərəflərdən yüz il danışmaq olar, necə ki, iki əsrdi təhlil edilir, amma yenə nələrsə qalır. Mənə görə, Puşkinin dahiliyi bax o nəzərəçarpmayan, gözəgörünməyən adamların vasitəsilə gerçək insani dəyərləri göstərməsindədir.

Məsələn, o yerdə ki, Stansiya nəzarətçisi vicdanının, namusunun, şəxsiyyətinin simvolunu - qızını itirdiyini anlayır və könlünü almaq üçün, onu susdurmaq üçün verilən pulları küçəyə səpələyir... Hə, maddiləşən dünyada hər bir ləyaqətli adamın keçirə biləcəyi duyğudur bu. Sənin mənliyin, özünə sayğın şübhə altındadısa, uçurum kənarındadısa, hansı bəxşiş ovuda bilər ki...

Yaxud şən və məzəli məclisdə hər kəs çörək verən müştərisinin sağlığına içəndə tabutçunun düşdüyü vəziyyət adamın iliyinə kimi işləyir... Buzlayırsan bu priyomdan... Axı çörəyi ölülərdən, qazancı faciələrdən çıxan adam bu yerdə nə düşünsün, necə aparsın özünü?!

Ya da Puşkin - biz əməllərimizə bəraət tapa bilməyəndə atalar sözləri möcüzəvi şəkildə köməyə gəlir - deyəndə hər kəs özünü, atasını, qonşusunu, əzizini görmürmü?!

Bəli, oxucu özünü anlamaq, içində gizlətdiklərini tapmaq istəyir bədii ədəbiyyatdan... Mənə görə, məhz rus nəsrində bunun başlanğıcı "Belkinin povestləri" ilə qoyulur! Böyük rus şairəsi Anna Axmatova isə bu əsərləri həyat resepti, çıxış yolunu tapmaq üçün yol xəritəsi kimi yozur:

"Acıdan-acı düşüncələr içində və təzadlı günlərdə yazılan bu əsərlər heyrətamiz psixoloji abidələrdir. Müəllif, sanki taleyə ipucu verir - onu necə xilas etmək yolunu göstərir. İzah edir ki, çıxılmaz vəziyyət yoxdur və səadətin ən əlçatmaz durumda da var olduğunu göstərməyə çalışır. Özü də bunu onu sevməyən və bəlkə heç vaxt sevməyəcək 17 yaşlı gözəl ilə evlənmək ərəfəsində edir".

Məncə, bütün povestlərin xoşbəxt sonluqla - heppi endlə bitməsinin səbəbi budur. Puşkin epidemiya, ümidsizlik, qorxular içində mübarizə aparır bu yolla... Hər şeyin yaxşı olacağına inandırır - özünü və yüz illər onu oxuyacaq hər kəsi. Amma bunu elə edir, elə yazır ki, yeni bir eranın - Sənət epoxasının başlanğıcını qoyur... Çox çəkməyəcək ki, Lermontov "Zəmanəmizin qəhrəmanı" yazacaq və eranı uğurla davam etdirəcək... Bu haqda isə gələn dəfə...

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 6 fevral.- S.8-9.