Xan Qızı

"Azərbaycan qadını" silsiləsindən

Artur Şopenhauerə görə, dünya kosmik prinsipcə öz nizamındadır. Həyat isə xaosdur və o, ağla tabe olmadan şüursuz, kor-koranə şəkildə öz mahiyyətində davam edir. Tale anlayışı kimi. Filosofun fikrincə, təbiəti özündən asılı hala gətirən insan, özü mahiyyətcə əzab çəkən varlıqdır. Bu əzaba mübtəla olmağın səbəbi isə insanın içində boy atan istəkləridir.

Bəzən taleyimizin öz yolunda getmədiyini hiss etsək də və bu gedişat Sizif əməyinə bənzəsə də bacardığımız qədər onu qaldırmağa çalışırıq. Bu bizə əziyyət versə də, inadına bu yükü daşımağa qərar veririk. Əslində, əzabı elə özümüz yaradırıq. Sonra "taledir" deyib şikayətlənirik də. Halbuki seçim olduğu halda - it hürən tərəfə yox, işıq gələn tərəfə getmişik.

Bəzən proseslər bizim istək və arzularımızdan asılı olmayaraq cərəyan edə bilir. Şopenhauerin dediyi kimi, xaotik. Yəni dövr, şərait, zaman, durum, situasiya bizim həyatımıza təzyiq edir və biz olanların çərçivəsindən seçim etmək məcburiyyətində qalırıq. Hərdən mənə elə gəlir ki, eyni taleyi bir çox insan yaşaya bilər. Sanki ssenari birdir, sadəcə, obrazlar dəyişir. Bunu ən çox qadın yazarları, bilim adamları haqqında araşdırmalar apararkən hiss edirdim. Əvvəl elə bilirdim ki, bir qələmin məhsulu olduğu üçün bu oxşarlıq yaranır. Sonra isə bu oxşarlığın səbəbinin dövrün gərdişi olmasını aydın etdim. Elə bu baxımdan da Fransada Banin kimi yazıçı şöhrəti qazanmış Ümmülbanu (Bakı milyonçusu Musa Nağıyevlə, Şəmsi Əsədullayevin nəvəsi) taleyi ilə Qarabağın son hakimi Mehdiqulu xan Cavanşirin ailəsində dünyaya gəlmiş Xurşudbanu Natəvanın taleyində oxşarlıq, bənzərlik görməyə başladım. Hər iki şəxsin taleyində ictimai şəraitin dəyişməsi böyük rol oynamışdı.

Həm Ümmülbanu, həm də Xurşudbanu Natəvan bir formasiyadan digərinə keçidin arasında dayanmış şəxslər idi. Bu keçid, qəfləti məhrumiyyətlər və mülk müsadirəsi hər birinin taleyinə bu və ya digər şəkildə təsir etmışdı. Necə ki, babasının vəsaiti ilə bir günlük milyonçu olan Ümmülbanu, sonra bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə varlıların mülkünün müsadirə olunmasıyla heçnəsiz qalmışdı, eləcə də sonuncu Qarabağ hökmdarının qızı olan Xurşudbanu Natəvan da eyni müsadirə oyunu ilə üz-üzə dayanmışdı.

Ümmülbanu bir xuruş götürmədən Bakını tərk edərək tamamilə Şərq ab-havasına, əxlaqına yad bir diyara - Fransaya yol alıb yazıçı kimi populyarlıq qazanmış, Natəvan isə bir müddət tale burulğanında çarpışaraq eynilə Ümmülbanu kimi ədəbiyyat sahilində öz müvəqqəti rahatlığına çatmışdı.

"Həyatına nəyi çağırarsansa, o da gələcək" deyir psixoloqlar. Bu, haradasa doğrudur. Çünki içimizə doldurduğumuz enerji özünəbənzərləri özünə cəlb edir. Ümmülbanunun "Qafqaz günləri" aftobioqrafik əsərində yazıçının bolluq içində bezarlıq etməsini, ətrafında olan şəxslərin, doğmalarının ağızbüzənliklə təsvirini və bu çoxluq içində qadın azadlığının olmaması ağırlığını nə qədər hiss ediriksə, oxuyuruqsa, Natəvan yaradıcılığında da eyni qadın məhrumiyyəti içində boğulma məngənəsini hiss edirik. Əslində, professional dayələr, elm sahibləri tərəfindən elmlənən hər iki xanım oxuduqlarını praktik olaraq gerçəkləşdirə bilmədiklərindən boğulurdular. Onlara, bəlkə də, elə də çox şey lazım deyildi. Amma Şərqin "olmaz"ları, "sən qadınsan" kimi saxta deyimləri hər iki xanımı əzirdi. Azad ruh isə gec, ya da tez, mütləq pərvazlanacaq.

Qadın ruhunun ən gözəl sərbəstlik məkanı sənət ola bilər. Ümumiyyətlə, fərq etməz, kişi-qadın, əslində, bütün yaradıcı adamların azadlıq sahili sənətdir. Sənət isə ədəbiyyat, rəssamlıq, heykəltəraşlıq, ədəbiyyat adına olsa belə, ruhun özgür məkanıdır. Elə bu səbəbdən də hər iki xanım bu utopik yaradıcılıq dünyasında ruh rahatlığı tapır. Ümmülbanu Banin təxəllüsü ilə, Xan qızı isə Natəvan, yəni "köməksiz", "zəif" təxəllüsünü götürərək növbəti tale dolanbaclarını öz həyatlarına dəvət edirdilər.

Nə mən olaydım, İlahi, nə də bu aləm olaydı!

Nə də bu aləm əra dil müqəyyədi - qəm olaydı.

Natəvan bu pessimist ovqatlı qəzəli yazarkən eynilə Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" dram əsərinin kor personajı kimi "Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə nazlı afət olaydı! Nə xəlq olaydı, nə xaliq, nə eşqi - həsrət olaydı!" acısını inildəyirdi. Qadın səadətini yaşamayan bu xanım sevmədiyi kobud, laqeyd bir kişi ilə eyni damın altında yaşamın dözülməzliyini qəzəl diliylə çatdırmağa çalışırdı. Dərdinin, içini inlədən acısının quş olub pərvazlanması üçün sözləri sətirlərə düzürdü. "Dürrü yektanın" belə bir taleyə layiq olmadığı gerçəkliyini də dərk edirdi. "Baxın, bu Natəvan zarə, günü bəxtim kimi qarə. Gəzər Məcnuntək avarə, mənim naşad olan könlüm" deyərək taleyindən şikayətlənirdi.

Sovetlər dönəmində Xurşudbanu Natəvan azad qadın obrazı olaraq ədəbiyyata gətirilir və tədqiq edilirdi. Daha çox tanınmış fransız yazıçısı Aleksandr Düma ilə üz-üzə əyləşib şahmat oynamaq cəsarətində olan Azərbaycan qadını kimi qələmə verilirdi. Bəli, sovetlər dönəmində belə qadın obrazlarına ehtiyac var idi. Bu anlamda Xurşudbanu Natəvan əsl tapıntı idi. Burada söhbət təkcə üz-üzə oturmaqdan yox, xarici dildə rahat danışıb, şahmat oyunundan xəbərdar olan kübar bir qadın gerçəkliyindən gedir. Elə Fransa kimi uzaq bir diyarda Ümmülbanunun da özünü itirməməsinə səbəb təhsilli olması idi. Demək ki, valideynin övladına verəcəyi ən gözəl varidat elmdir.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev və digər milyonçular Bakı üçün nə qədər önəmli idisə, Xurşudbanu Natəvan da Qarabağ bölgəsi üçün olduqca vacib şəxs idi. "Kaspi" qəzetinin 1911-ci il 146 nömrəli buraxılışında oxuyuruq: "Qarabağla birlikdə Zaqafqaziyanın sənət sahibləri onun (Xurşudbanu Natəvan) himayəsinə sığınırdı".

Natəvan mesenat idi. O, varını, malını döşəyinin altında gizlədənlərdən deyildi. Qadına "zəifsən" deyənlərin, mətbəxə kilidləyənlərin, şəxsi fikirdən məhrum edənlərin, onu kişinin əmlakı sayanların qarşısında cəsarətli qadın möhtəşəmliyində görünürdü, onlara meydan oxuyurdu. Yol çəkirdi, körpülər salırdı, bulaq tikdirirdi, park saldırırdı, su anbarı, hamam, buzxana tikdirirdi, Şuşaya içməli su çəkdirirdi, məktəb binasının tikilməsi üçün yardım ayırırdı. Uzaq şəhərlərdə oxuyan azərbaycanlı tələbələr üçün, yoxsul alim, şair və sənətkarlar üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Eyni zamanda ədəbiyyatın çiçəklənməsi üçün də töhfələr verirdi. "Məclisi-üns" adlı ədəbi məclisin düzənlənməsində əmək sərf edirdi. Bu məclis təkcə şeirləşmə, ixtilaf məclisi deyildi. Burada söz adamları tərcümələrlə, klassiklərin əsərlərinin təhlili ilə məşğul olurdular. Təsadüfi deyil ki, F.Köçərli Natəvan yaradıcılığının coşqun çağlarını, Qarabağda ədəbi məclislərin fəaliyyət dövrünü "XIX əsr ədəbiyyatının xoşbəxt zamanı" adlandırmışdı.

İctimai həyatda uğura imza atanların şəxsi həyat axsamalarını oxuduqda pərişan olmamaq mümkün deyil. Təsəvvür edin, bir tərəfdən Natəvan xoşməramlı əməlləri ilə enerji toplayıb ruhlanırdı, digər tərəfdən isə iki izdivacdan dünyaya gələn övladlarının əmlak bölgüsü uğrunda davalarının şahidi olub tükənirdi. Və yaxud ikinci dəfə ailə qurduqda nəslinin nümayəndələrinin Xan qızının öz mərtəbəsindən yox, rəiyyətdən birisi ilə ailə qurması qınağının altında əzilirdi. Bu qınaq və dedi-qodu o qədər davam edir ki, böyük oğlu ailəni tərk edib gedir. Ardından isə o, azyaşlı oğlunu itirərək əbədi olaraq qəm dəryasına mübtəla olur. Dərin depressiyanın nəticəsində yaranmış can ağrıları ilə əlləşməyə başlayır. Tərəfindən yazılmış saysız qəzəllər bu ağrını, övlad itkisinin acısını ovundura bilmir. Xan qızı Natəvan şam kimi günü-gündən əriyib yox olmağa başlayır.

Bilmirəm, Natəvanın taleyində baş verənlərin səbəbkarı özüydümü, ya yox. Bunu psixoloqların "həyatına nəyi çağırarsansa, o da gələr" məntiqinə əsaslanaraq söyləyirəm. Hər halda, insanın bu dünyada ən böyük işi səadətə yetmək, xoşbəxtliyə nail olmaqdır. İnsan əzab çəkmək üçün doğulmayıb, bu qətidir. Uydurulmuş əzab ssenariləri isə utopiyadır. Sadəcə, Şopenhauersayağı bir məntiq mövcuddur ki, bəzən çox şey biz istəmədən cərəyan edir. Həyatın özü kimi, kor-koranə və şüursuz. Qəribəsi odur ki, bundan öncə Natəvanın məzarı yadelli işğal nəticəsində nə qədər tənha idisə, indi də Qarabağa nail olmağımıza baxmayaraq onun sümükləri yadellilərin əlində sızıldamaqdadır. Qəribə taledir. Bu yaxınlarda Azərbaycan əsilli məşhur fransız fotoqrafı Rza Diqqəti Ağdamda olarkən Natəvan məqbərəsində törədilən erməni vandalizmi haqqında sosial şəbəkə üzərindən paylaşım etməsi ilə goreşən ermənilərin Ağdamda İmarət məzarlığını xarabaya çevirməsi dəhşətini bizə çatdırdı. Hələ bu azmış kimi, növbəti xəbər ümumiyyətlə məntiqimizi, ağlımızı alt-üst etdi. Xəbərdə deyildi ki, goreşən ermənilər Xurşudbanu Natəvanın qəbrini açıb sümüklərini götürüblər. Bunu hansı düşüncə ilə, ya düşüncəsizliklə etməsini qətiyyən anlamıram. Bu məsələ heç bir əxlaqa, heç bir məntiqə sığmır. Niyə belə olsun ki?.. İndi kimi günahlandıraq, dövranımı, taleyimi? Bilmirəm. Bildiyim odur ki, Xurşudbanu Natəvan indi də yeni bir tale gərdişinin ölümdən sonrakı aqibətini yaşamaqdadır... Yenə də "Yazılsa nöqtəbənöqtə, deyilsə hərfbəhərf, Qurtarmaz həşrə qədər hali-macərası gülün...".

Günel EYVAZLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 6 fevral.- S.23.