Formanın müqəddəs sirri

Məna - sual deməkdir

Musa Yaqubun Xaqaniyə həsr etdiyi poema və şeirlər onun şair naturası haqqında bəzi mülahizələri söyləmək mənasında, zənnimizcə, çox önəmlidir. Şairin digər mətnləri, təbiət və sevgi şeirləri ilə müqayisədə bu silsilə onun başqa məziyyətlərini ortaya qoyur və bu barədə danışmaq, əslində, onun ədəbiyyata gəlişinin mənası haqqında düşüncələrə də yol açır. Şairin məşhur "Bu dünyanın qara daşı göyərməz" şeiri və "Xaqaniyə salamlar" mətni bu yaradıcılıq aləmində bir xətti tam şəkildə aydınlaşdırır.

Şeir necə başlayır, diqqət edin:

Babadağdan gələn çaylar,

Əl-ayağın soyuqdumu?

Belə aşıb-daşmaqların

Tanrıdan bir buyruqdumu?

Bu misralardan da göründüyü kimi, şeirdə qəribə, ilk baxışdan asan oxunan, ancaq tutulması diqqət tələb edən, silsilənin digər mətnlərinə "addımlayan" mənalar "burulğanı" mövcuddur. Babadağdan gələn çayların əl-ayağının soyuqluğu zamanla, yəni mətn oxunduqca bir neçə məna cərgəsində açılır, bu mənalar əyaniləşib arda-arda düzüldükcə çay/dəyirman/dəyirman daşı/ayağa bağlanmış kündə və sair detallar sanki hər bir bəndə astaca toxunaraq gedir, bir mənanı çeşidləndirir, ayırır, birləşdirir və ümumiyyətlə bütün deyilənləri "görünməz etmək" üçün (formanın dediklərinə dala bilmək niyyəti ilə-!) onları min-min sualın içindən keçirir; beləcə sualların içindən çay kimi axıb keçən mənalar bizim öz içimizlə gerçək dünyanın durumunu tutuşdurur və beləcə Xaqanidən "yayınan" nəsnələr Xaqanini ən bitkin şəkildə təqdim edir.

Yuxarıda deyildiyi kimi, bu silsilə ard-arda suallar yaradır və onlara cavab vermək bizim dünya və gerçəklik haqqında təsəvvürlərimizin sınırlarını genişləndirir, hər halda bu sualların doğması ilk öncə bu zərurətlə sıx şəkildə bağlıdır. Həm də bu şəkildə: şeirdə şair nəyi, yaxud nələrisə sənin üçün adi tonda "təsdiqləyir" və bundan dərhal sonra, həm də bitib-tükənməzlik effekti doğuran sualların axını başlayır. O gülyanaq bənddir bir xoş baxışa// Körpə budaq əl açıbdı yağışa // Min baharın hərarəti yığışa // Bu dünyanın qara daşı göyərməz. Təsdiqdə deyilən/yazılan misranın sual doğurması məhz poeziyaya xasdır və bu onun ana dilindən fərqli olan öz dilidir. "Xaqaniyə salamlar" silsiləsində də suallar bu şəkildə davam edir. Babadağdan gələn çaylar // Peşnu sənin qolundumu// Gah bir olur, gah ayrılır // Bu yol sənin yolundumu// Sağlandılar-sollandılar // Başaşağı yollandılar // Daşlar selə sinə gərir// Elə bil ki, nər oynadır // Novda sular cuşa gəlir // Dəyirmanda pər oynadır // Dəyirmanlar qoşa-qoşa // Suyu gəlir daşa-daşa.

Şeirdə mənanı hansısa məzmun yox, ritm yaradır. Bu şeirin ritmi artıq şairin ruhunda (ürəyində) olub-bitmiş və ən əsası unudulmuş (-!) hadisə və qəziyyələri yada salan, onları dilin ucuna gətirib qaytaran bir işarədir, yaxud işarələr sistemidir - səni o gözəl və qənirsiz mənzərəyə qədər, onun lap ilk "hərfinəcən" aparır, amma sən orda nələrin olub-bitdiyini bilmirsən. Sən həmin işarələrin vasitəsi ilə sözün və nitqin keçmişini bərpa etməyə çalışırsan, şeir, poetik mətn məhz bu inadın sayəsində yaranır. Alapaça qaça-qaça // Gəlib səndən keçən vaxtı// Su payını içən vaxtı//Səs-səmirdən duyuqdumu//Ayağını daşlar əzən// Ağzı qara bala cüyür// Suda qoyub başmağını // Süzgəc edib yaşmağını // Burnuna su dolan vaxtı //Yenə ayıq-sayıqdımı? Bu misralar təsvirdə əgər belə demək mümkündürsə, sözdən vaz keçmənin nümunəsidir, yəni sözün varlığı onun nəyəsə, daha fəqli bir nəsnəyə dönüşməsi ilə təyin edilir. Ağzı qara bala cüyürün suyu keçərkən başmağını suda qoyması... Biz məhz bunu təsvir etmək istədiyimiz an o işarələr sözə dönür, yəni şeirdə söz olmayan işarə biz onu danışmaq, söyləmək istədikdə libasını dəyişir. Poetik mətnə bu şəkildə baxmaq bəlkə fantastikadır, ancaq zənnimizcə, filoloji fantaziyadan ayrı deyildir. Diqqət edin:

Çaydaçapan çapıb gedər,

Öz ovunu tapıb gedər,

Hörgüləri hörgüləyən

Dırnaqları qıyıqdımı?

Şair dünyanı, gerçəkliyi kosmosdan baxıb təsvir edir, onun haqqında bizim deyəcəklərimizdən fərqli nələrsə deyir. Biz bu deyilənləri özümüz görən və deyən kimi qəbul edirik, halbuki onunla rastlaşmasaydıq bunu heç vaxt belə görə və deyə bilmzədik. Yəni, şeir hər bir oxucunun yaddaşına işləyir (... Zaman işləyir... İliyimizə-! S.Babullaoğlu...), sözdən "aldığı" yaddaş kartını oxucunun ruhuna yükləyir. Bu mövqedən tamaşa edəndə o, hər şeydən öncə ana dilinin sözlərini təhdid edən təhlükəni görür, yox, görməzdən qabaq hiss edir və sözlə dilin ilkin / arxaik mənbələrinə doğru canatımı sözün dərinliyini və niqtin həyat enerjisi olmasını təsdiqləyir.

Qocaman bir şair və tənqidçinin fikrincə, poeziyada əvvəl və son yoxdur, əgər belədirsə, demək onun üfüqləri haqqında düşünmək də absurddur. Poetik mətni elə oxumalısan ki, sanki açıq məkana tamaşa edirsən. Ancaq bu imkanı sənə elə poetik mətnin özü verməlidir.

XX əsrin başqa bir böyük filoloqunun fikrincə isə məna sual yaradıcı nəsnədir və "hərəkətsiz, cansız heç nə yoxdur, hər bir mənanın özünün dirilib canlanma bayramı olacaq...".

Başqa bir araşdırmada oxuyuruq: "Bizə məna məsələsi ilə bağlı problemə yanaşmaq imkanı yaradan poetik gerçəkliyin iki qütbünü fərqləndiririk: 1. Yazı qütbü (yazılmaqda, nəfəsə gəlməkdə olan şeir): yəni, poeziya hər hansı ilkin mənadan yön ala bilir, biz bunu qəti şəkildə dəf edə bilmirik. Ancaq bu ilkin məna aydın şəkildə ifadəsini tapmasa da, "hərfi" səciyyə daşıyır. Və poetik fəaliyyət birdən-birə özünü "tanıyan" nitqin vasitəsi ilə forma dağıldıqdan sonra yer üzündən silinən bu mənanın transformasiyasını əyaniləşdirir. Poeziya birinci (hərfi) məna ilə bu mənanın məruz qaldığı davranış arasında "qazılır", dünyaya gəlir. Ən azından bunu bilmək vacibdir: şeir hiss və ideyalarla yazılmır, düzülüşü və təmas yaratma tərzi yalnız poeziya üçün xarakterik olan sözlərlə yazılır."

Poeziyada məna problemi. Poeziyanın nə olduğunu müəyyənləşdirmək və onun dilinə yönəlik istənilən tənqidi yanaşma bizim tez-tez əhəmiyyət vermədiyimiz belə bir fundamental postulata əsaslanır ki, şeirin dəyəri orada nədən, hansı mövzudan bəhs edilməyindən çox bunun təkrarsız şəkildə ifadə üsulundadır. Bununla bağlı bir qanadlı fikir də var ki, şeirin məzmunundan bəhs etmək onu olmadığı yerdə axtarmaqdır. Poeziyada məna onu doğuran forma ilə sıx əlaqədədir. Şair dilin təhlükədə olduğunu duyan, hiss etdirən bir fiqurdur, adi insan deyildir. Onun hissiyatınca sözlərin yaşaması üçün təminat yoxdur, poeziya nəticə etibarı ilə bu təminatı sözlərin mənasında və axıb gedən nitqin qorunub-saxlanılmasında görür. Poeziyada söz daim özünün ilkinə qayıtmağa can atır. Müasir poeziya isə getdikcə daha inadla dilin sklerozlaşmış çərçivəsini qırıb nitqin başlanğıc mənbəyinə can atır. Məcaziliklə birbaşalıq bir müstəvi üzərinə gəldikdə qəribə olaylar yaşanır, məhz bu dəmdə, Baxtinin sözləri ilə desək, şair içinin xarabalığı ilə gerçək aləmin şadyanalığını müqayisə etmək imkanı qazanır və deyək ki, Xaqani mövzusu ilə keçmiş və gələcəyin sözlərinin yaddaşını canlandırır, şeirə şübhəsiz ki, adi bir şey kimi baxsaq, oxuyub keçərik, ancaq Musa Yaqub kimi şairin sözləri mistika çaylarının dağ başından gətirdiyi nəsnələrdir və onlara dalmağı istəyir: Babadağdan gələn çaylar// Hər dərmanın suyundadır// Dərinlərin at belində//Dayazın quş boyundadır// Bulaqların bir parası // Qımıldanır ot arısı// Bir bulağın nur aynası// İlahinin qoynundadır//Köhnə marxal donub durub// Daşını sel yonub durub// Şehotları donub durub //İncisi gül boynundadır.

Dərinlərin at beli, dayazların quş boyu... bu ifadələr sözün, nitqin arxaik yaddaşı ilə modern düşüncə ladının anidən bir araya gəlməsi və hər ikisinin zaman boyunca uğradıqları hədələri başqa, çox fərqli təfəkkür müstəvisində gətirmək anlamını kəsb edir və elə Xaqaninin "Mədain xərabələri"ndəki ifadə tərzinə toxunub keçir. Yəni, onu təkrar etmir, ondan güc alıb keşmiş və gələcəyin mənəvi-ruhani sarsıntılarını bir "dodaq uçuğunda" (Xaqani) vermək inadını gerçəkləşdirir. Bu gün bizim poeziyada Xaqanini oxumaq, ondan təsirlənmək iki yöndə reallaşır: 1) şeiri başdan-başa aforsitik deyimlərə yükləmək, yəni keçmişlə gələcəyin tən ortasında tutulan intonmasiya modeli bu ifadələri qarşısıalınmaz şəkildə oxucuya söyləyir və 2) Musa Yaqub kimi sözün, ifadə tərzini elə seçmək ki, vizuallıqla (dərinliyin at belində, dayazlığın quş boyunda... - bunu qənirsiz şəkildə təsəvvür edirsən, amma sözə çevriə bilmirsən...-!) fəlsəfi yük, fikri ən aşağı tonda fəlsəfi deyimə sürükləmək mümkün olsun. Birinci yolu seçənlər üçün bu üsul qısa bir yol vəd edir, yol bitir və sən məcbur olub əvvəlcə dediklərini dəfə-dəfə təkrarlamaq məcburiyyətində qalırsan və xəbərin də olmur ki, artıq sözlərin ifadəliliyi oxucunu "aldatmaq" gücündə deyildir. İkinci yol isə ümumiyyətlə bitmir, Xaqaninin özündə olduğu kimi. Yəni, Musa Yaqub demişkən,

Bəs sənin söz dəyirmanın -

O hansı ümmana gedir?

Demək, poeziyada əsas olan heyrət yuxusundan ayılıb məhz çox ciddi sualları seçmək və onlar haqqında düşünməkdir. Ancaq bir şey də var: biz düşünsək də, düşünməsək də, bu suallar bir gün qapımızın ağzında, yolumuzun üstündə bitir və suallardan yaranmış qalın meşəni keçmək məcburiyyətində qalırıq.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 6 fevral.- S.28.