Nəriman Həsənzadənin poetik "mən"i

Nəriman Həsənzadə-90

Azərbaycan poeziyasının döyünən ürəyi olan Nəriman Həsənzadənin olduqca zəngin, mükəmməl və səmimi bir poetik "mən"i var ki, yaradıcılıq tərcümeyi- halının əsasında dayanmaqla böyük şairin obrazını bütün rəngarəngliyi (və üzvi bütövlüyü!) ilə əks etdirir. Demək olar ki, əlinə qələm alandan bu günə qədər həyatının, düşüncələrinin heç bir hadisəsini, bioqrafiyasının heç bir anını nə poeziyadan, nə də xalqdan gizlətmədiyinə görədir ki, "Nəriman Həsənzadə səmimiyyəti" Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında az qala bir termin olaraq işlənməkdədir.

Şairin tükənməz ilham mənbələrindən biri dünyaya gəldiyi diyar, qayğılı- qayğısız uşaqlıq illəri, analı günləridir:

Gündüzlər olsam da harda, harda mən,

Poyluya dönürəm yuxularda mən,

Təzədən analı uşaq oluram,

fikirdən, qayğıdan uzaq oluram.

...Bir qoca var idi, o cavanlaşır,

Ağstafa çayı təzədən daşır.

Kür axır, məcrası dolmur ki dolmur.

Yuxuda gün çıxır, heç axşam olmur.

Əlbəttə, həmin illər Nəriman Həsənzadə üçün yalnız fərdi "mən"in təşəkkülü dövrü yox, həm də ictimai şüurun (və idrakın), milli "mən"in ilk təzahür illəri idi:

O vaxt dəyişdilər türk adımızı,

biz seçənə kimi xeyiri şərdən.

Oxuya bilmədik bayatımızı,

düşəri- düşməzi olardı birdən.

Poylu vağzalını xatırlayıram,

qaraydı onda da bir az qanımız.

Döşəyin yununu tökmüşdü anam,

O il dolmamışdı yun planımız.

Ümumiyyətlə, şairin həyatının (və yaradıcılığının) elə bir mərhələsini təsəvvür etmək mümkün deyil ki, şəxsi istəkləri, arzuları və maraqları ilə ictimai istəkləri, arzuları və maraqları arasında sıx qarşılıqlı əlaqə olmasın. Və o belə bir həqiqətə həmişə inanmışdır ki, dünyada ictimai dəyər daşımayan heç bir ciddi şəxsi münasibət, yaxud həyat hadisəsi yoxdur.

Uzun gecələri qalmışdım oyaq,

məni budaq kimi bərk əyirdilər.

"Kimin sualı var?" - yazmışdım o vaxt,

cavabı özümdən istəyirdilər.

Fərəh istəyirdim, sındı vüqarım,

tək qaldım səhrada, yol qırağında.

Qurdu məhkəməni "qələm dostlarım"

O vaxt Yazıçılar İttifaqında.

Nəriman Həsənzadə öz zəngin tərcümeyi- halını bir neçə misraya sığışdırmaq istərkən aparıcı həyat prinsipi olaraq dözümü, haqlı mübarizəni, haqsızlıq qarşısından qaçmamağı seçir:

Döyüldüm dəmir kimi,

döyüşdə gərək oldum.

Yoğruldum xəmir kimi,

gördülər çörək oldum.

Əkildim torpaq kimi,

göyərdim, çiçək oldum.

O qədər dandılar ki,

Axırda gerçək oldum.

Ancaq bir məsələ də var ki, insan öz taleyinə heç də həmişə hökm edə bilmir. Və həyatda elə hadisələr baş verir ki, iradəmizdən asılı olmadığı halda tərcümeyi- halımızın gedişinə əhəmiyyətli təsir göstərir, həlli çətin olan ziddiyyətlər, kolliziyalar yaradır:

Tale məni əzizləyir,

sığalı qapaz qarışıq.

Külək əsir, yağış döyür,

gələn qışdı yaz qarışıq.

Mən bal yedim, dadı zəhər,

gülüş gördüm yarı qəhər.

Mən yas gördüm gülürdülər,

mən toy gördüm yas qarışıq.

Nəriman Həsənzadənin poetik "mən"i, artıq qeyd etdiyimiz kimi, milli təəssübkeşliyin təbii diqtəsi ilə (və çox rahat bir şəkildə) poetik (əslində, siyasi- ideoloji) "biz"ə çevrilə bilir:

Bizə "vəhşi" deyib qoca Plutarx,

Pompeyə sərkərdə...

de, haqqı varmı, -

doğma torpağında vuruşan bir xalq

beşiyi başında vəhşi olarmı?

Dağıldı babamın ulu vətəni,

divanlar quruldu burda xalq üçün.

Qafqaz vəhşi oldu, Roma mədəni,

O öldü, bu qaldı, yaşamaq üçün.

Şair ehtirassız salnamələrdən fərqli olaraq tarixə, xüsusilə bu tarixin mənsub olduğu xalqdan bəhs edən səhifələrinə olduqca həssas yanaşır. Və o məqamda ki xalqın aldadılıdığını, haldan hala sürükləndiyini, düşünüb öz gələcəyini müəyyənləşdirmək imkanından məhrum edildiyini görür, onda ürəyi yana- yana"biz" əvəzinə "o" deyir:

Almaz İldırımın adına küçə! -

keçirəm, ildırım içimdən keçir.

Bu necə millətdi, ilahi, necə?

ocağı söndürüb külə and içir.

Natiq əl- qolunu yellədir yenə,

hər sözü "mərmidir", "güllədir" yenə,

Lenin sarayında əl gedir yenə,

hakim fərman verib, kölə and içir.

Özgəni doyurub ac qaldı vətən,

meydana axışır ölkə yenidən,

Əsrin əvvəlində inqilab edən,

əsrin axırıdır... hələ and içir.

Şair, qələminin məhsulu olan hər bir mətndə "mən"i ("biz"), "sən"i ("siz") və "o" ("onlar") əvəzliklərini elə işlədir ki, mətnin ideya- estetik ağırlığı məhz əvəzliklərin üzərinə düşməklə teksti kontekstə çevirir. Və nəticə etibarilə, həmin kontekstdə sanki başqa nitq hissələri yox, məhz əvəzliklər danışır.

Keçən əsrin 80- ci illərinin sonu, 90- cı illərinin əvvəllərində ölkəmizdə baş verən mürəkkəb ictimai- siyasi hadisələr Nəriman Həsənzadəni dərindən sarsıtmış, ona bir silsilə təəssüf şeirləri yazdırmışdı ki, bu şeirlərdə əvəzliklərin ? əslində, birbaşa leksik mənası olmayan sözlərin məhz kontekstin mükəmməlliyi sayəsində nə qədər güclü poetik məna qazandığını hiss etməmək mümkün deyil:

Ocağı yandırdıq, közü nə oldu,

nə oldu, hər kəsin özünə oldu.

Bakını verdilər, kazino oldu,

bəs sənin nə oldu dəyərin, şair?

...Şair doğulmağın başa bəlaymış,

gərək başdıların başa salaymış.

Niyyət nə Məkkəymiş, nə Kərbəlaymış,

tapdılar yolunu gəlirin, şair.

...Xarici maşınlar dalbadal keçir,

lallar dil açıbdı, natiq lal keçir.

Könlümdən yeni bir İstiqlal keçir,

hardadı əzəlki hünərin, şair?!

Şairin "mən"i üçün səciyyəvi olan bir mühüm əlamət özünü bu cür təəssüf şeirlərində daha kəskin şəkildə göstəriri ki, bu da "mən"lə "sən"in ümumi (və vətənin istiqbalını təmin etməli olan inqilabi!) bir "biz"də birləşməsidir:

Gəl mənim "qul" balam, "qul" pəhləvanım,

qullar bazarında necəsən, oğlum?

O yandan qovdular, bu yana qaçdın,

bu yandan hayana qaçasan, oğlum.

...O kürək səndədi, əzələ səndə,

bir hünər görməyir göz hələ səndə.

Hardandı bu qədər hövsələ səndə,

sanma ki, tənhasan, təkcəsən, oğlum.

...Spartak qul idi, dilində cahat,

o qalxdı, diz çökdü Romada senat.

Qulları döyüşə çağırır həyat,

qısılma daldaya, küncə sən, oğlum.

Bir vaxtlar Bakının küçələrində "qul bazarları" yaradan qaçqın- köçkün övladlarına müraciətlə yazılmış bu şeir bu gün artıq tarixdir. Lakin nə qədər ağır olsa da, tarixi heç zaman unutmaq, üzərindən laqeydcəsinə keçmək olmaz... Heç də təsadüfi deyil ki, Nəriman Həsənzadənin lirik qəhrəmanı "qul bazarları"nda iş axtaran gəncləri döyüşə çağırdığı kimi, keçən ilin sentyabrından başlayan Vətən müharibəsinin döyüşçülərini də vətənpərvər şeirləri ilə elə ilk günlərdən qələbəyə ruhlandırmaqla öz missiyasını yeni tarixi şəraitdə davam etdirməsidir.

Əlbəttə, şairlik yalnız yaradıcılıq yox, həmçinin, əgər belə demək mümkünsə, özünəməxsus bir ruh halıdır, "peyğəmbərlərdən sonra gələnlər"ə məxsus yaşantılardır:

Şeir yazdığım gün məğrur oluram,

ilham ki xəfifcə sinəmə dolur;

bir şeh damlası tək büllur oluram,

dünya dünyada yox, məndə əks olur.

Sonra... bir ağsaçlı sərkərdə kimi

bəzi namərdləri bağışlayıram.

Mən öz üzərimdə öz qələbəmi

düşmənimlə birgə alqışlayıram.

Nəriman Həsənzadə də dahi sələfləri - Nizami, Nəsimi, Füzuli, Sabir kimi öz şairlik qürurunu (və heysiyyətini!) uca tutur. Və özünün sələflərinə layiq bir xələf olduğunu göstərir.

O şair ki ürəyinin dərinliklərində sözünün (və özünün) Tanrı mənşəli olduğuna inanmır, onun imanı (və ilhamı) kamil ola bilməz... Əsl şairin müqəddəs borcudur ki, ruhunun ilahi saflığına ləkə salınmasına, daxili dünyasına hansısa tərəddüdlərin yol tapmasına imkan verməsin, ən başlıcası isə, özünün özünə etibarını itirməsin:

İndi məni paklıq üstə asıb- kəsən var,

indi yerin altdan çıxıb üstə gəzən var.

Çətindi bir baş saxlamaq, yüz başkəsən var,

əyrini düz çıxarmağa yalanmı yoxdu?

...Niyə məndən inciyibsən, a mehribanım,

məndən başqa inciməyə adammı yoxdu?

Məni mənsiz yaşadanım, məni dünyanın,

mən ki Tanrı şairiyəm, Tanrımı yoxdu?!

Nəriman Həsənzadə hər yaşın öz poetik "mən"ini təqdim etməyin, heç şübhəsiz, ən böyük ustalarındandır:

İllər pillələrmiş bizdən ötəri,

Yollara gah bürkü, gah şaxta düşür.

Şöhrətin sevinci, yaşın kədəri

tərs kimi, ikisi bir vaxta düşür.

Keçir icazəsiz ömrün səddini,

keçirir bizi də alovdan, oddan.

Sağlamlıq, gözəllik ləyaqətini

alır əlimizdən yaş soruşmadan.

Şair bir vaxtlar yazmışdı:

Ürəkdir bu eşqlə qaynayıb daşan,

sinəmdə çırpınır alışmaq üçün.

Bir insan ömrünü girov qoymuşam

bir şair ömrünü yaşatmaq üçün.

Onu az- çox tanıyanlar yaxşı bilirlər ki, Nəriman Həsənzadə üçün şairlik təkcə şeir yazmaqla bitmir, həm də elə bir həyat tərzidir ki, şairi sözün böyük mənasında insan kimi yaşadır...

Nəriman Həsənzadənin poetik "mən"inin ideya- estetik davamı olan poetik "sən" şairin məhəbbət lirikasında xüsusi (və orijinal) çalarları ilə ortaya çıxır:

Mənə üfüq boyda geniş səmanı,

göydə buludları, yerdə dumanı,

dənizdə dalğanı sən bağışladın,

bu hüsnü- mənanı sən bağışladın.

"Sən" bəzən o qədər dərin lirik- fəlsəfi məzmun kəsb edir ki, neosufizmə qədər gedir:

Yenə də gözlərim gözündə qalıb,

gördüyüm mənaya qurban olaram.

Əgər həqiqətsən, mən həqiqətə,

röyasan, röyaya qurban olaram.

Ümumiyyətlə isə, bu "sən" o dərəcdə gerçək bir doğmalığın ifadəsidir ki, onu bu sərbəstlikdə, bu rahatlıqda və bu təbiilikdə yalnız Nəriman Həsənzadə təqdim edə bilər:

Xətrimə dəyiblər yenə, qadası,

xətrim,

bilirsənmi,

sığal istəyir.

Mənim ürəyimdə ilham ağrısı

ilhamsız kəslərdən macal istəyir.

...Gəl, görüm...

gəl, görüm...

Gəl, görüm səni.

Necə darıxmışam bir qılıq üçün,

Sonra evinizə ötürrəm səni...

Səni görməliyəm yaşamaq üçün.

Şairin dünyadan vaxtsız getmiş həyat yoldaşına - Sara xanıma yazdığı şeirlərdə nə ayrıca "mən", nə də ayrıca "sən" var, bu, hər cəhətdən munis (və məhrəm!) bir "mən- sən" mükaliməsidir ki, intim olduğu qədər də ictimaidir:

Mən səni sevdim ki, yoldaş olasan

həyatın ən ağır, dar yollarında.

Demədim, axırda bir daş olasan

qədim qəbristanda yol kənarında.

Poetik "mən" əsl şairin bütün ömrü boyu qələmə aldıqlarının fövqündə dayanan ən möhtəşəm əsəridir. Və Nəriman Həsənzadənin təkcə lirikasında deyil, poemalarında, dramaturgiyasında, nəsrində, hətta elmi- publisistik məqalələrində də həmin "mən" məhz olduqca zəngin, mükəmməl və səmimi olduğuna görə həm milli ədəbiyyatın, həm də millətin "mən"i səviyyəsinə yüksəlir.

09.11.2020

İrəvan

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 13 fevral.- S.6-7.