Türk-müsəlman İntibahı: Fərabinin fəlsəfəsindən Nizaminin poeziyasına

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin nəhəng yaradıcılığının əsasında dayanan elmiliyin, fəlsəfi-metodoloji mükəmməlliyin mənşəyini araşdırarkən gözlərimiz qarşısında dünya idrak-təfəkkür mədəniyyətinin ən qədim dövrlərdən gələn son dərəcə zəngin bir mənzərəsi canlanır. "Xəmsə"nin, demək olar ki, hər bir beyti göstərir ki, Nizami bu möhtəşəm söz sənəti abidəsini yaradarkən yalnız ilhamının geniş üfüqləri ilə kifayətlənməmiş, həmçinin Müsəlman İntibahının məhsulu olan maarifçilik hərəkatının ön sıralarında addımlamağa çalışmışdır.

Nizaminin birbaşa əsaslandığı özünəqədərki ən mötəbər elmi-fəlsəfi mənbələr içərisində, heç şübhəsiz, Fərabinin əsərləri xüsusi yer tutur.

Əbu Nəsr əl-Fərabi ət-Türki (870-950) ilk müsəlman filosofudur ki, öz təlimində yeni dinin fəlsəfi əsaslarını yaratmaq təcrübəsini vermişdir. Və əslində, həmin təcrübə, məlum olduğu kimi, islam dini kanonlarının yunan fəlsəfəsinin (Sokrat, Platon və Aristotel) kifayət qədər rassional müddəaları ilə interpretasiyasından ibarətdir ki, bütöv bir sistem təşkil etməklə özündən sonra gələn müsəlman mütəfəkkirlərinin dünyagörüşlərinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Fərabi yunan fəlsəfəsini, tarixin müəyyən mərhələsində nə qədər böyük idrak sahibləri ilə təmsil olunmuş olsa da, yalnız bir etnosun - yunanların təfəkkürünün əlahiddə hadisəsi hesab etmir, "Xoşbəxtliyin qazanılması" kitabında göstərirdi ki, fəlsəfə ilk dəfə Mesopotamiyada meydana çıxmış, oradan Misirə, oradan da Yunanıstana keçmiş, nəhayət, yenidən tarixi vətəninə (bu dəfə ərəblərə!) qayıtmışdır. Odur ki, Fərabinin islam dini ilə yunan fəlsəfəsini çox müxtəlif tərəfləri ilə "uzlaşdırmaq" təcrübəsi, prinsip etibarilə, etnik çalarlarına varmadan ümumən dinlə fəlsəfəni daxili əlaqədə (harmoniyada) izah etmək təşəbbüsündən başqa bir şey deyil.

Həm dində, həm də fəlsəfədə hərəkətverici (eləcə də mərkəzləşdirici) qüvvə olaraq Tanrı çıxış edirdi ki, bu, nəticə etibarilə, vəhdəti-vücud ideyasına gətirib çıxarırdı. Həmçinin hər iki interpretasiyada bu dünya və o dünya anlayışları mövcud idi.

Fərabi dinlə fəlsəfəni "uzlaşdırarkən" ağılla inamın elə bir nisbətini nəzərdə tuturdu ki, "uzlaşma"nın komponentləri, yəni əsl dinlə əsl fəlsəfə arasında ziddiyyət olmasın. Böyük türk-islam filosofunun fəal davamçıları və onun təlimini zənginləşdirməklə yanaşı, fərqli tendensiyalar da nümayiş etdirənlər vardı: İbn Sina, İbn Tüfeyl, İbn Rüşd və b. Fərabinin əsərlərini ərəbcədən türkcəyə çevirmiş türkiyəli tədqiqatçı Əhməd Arslanın tamamilə doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, "Fərabinin özü və onun arxasınca gedən islam filosofları hər biri ayrı-ayrılıqda yaxşı bir mömin və müsəlman olmadıqları üçün deyil, əksinə, yaxşı bir mömin və müsəlman olduqları üçün fəlsəfənin - islamın ən yüksək, ən doğru, ən mükəmməl bir anlama şəkli və səviyyəsi olması fikrində olmuşlar". Və heç də təsadüfi deyil ki, İslama fəlsəfi baxışın hakim olduğu mərhələlərdə müsəlman dünyasında elm, maarif, mədəniyyət inkişaf etmiş, əks halda isə ya "özünəqapanma", yaxud dünyanı, Əl-Qəzalinin iddia elədiyi kimi, vəhylə dərk etmək cəhdləri, ya da xurafat geniş yayılaraq bütövlükdə dini fəlsəfədən məhrum etməklə təməlindən sarsıtmaq təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qoymuşdur. Halbuki Fərabi "nə bədənlə ruh, nə əxlaq ilə siyasət, nə fərdi qurtuluş ilə ictimai fəaliyyət arasında bir uyuşmazlıq, ziddiyyət görür. Və şübhəsiz, ruha bədəndən, o biri dünyaya bu dünyadan daha böyük dəyər verməklə yanaşı, biri olmadan digərinin ola biləcəyinə, birini qurban verməklə digərinin qazanıla biləcəyinə qəti şəkildə inanmır" (Əhməd Arslan). Fərabi nə qədər "vəhdəti-vücudçu", mistik olsa da, insanın Tanrıya qovuşmasında tərkidünyalığa (Əl-Qəzalidə olduğu kimi) deyil, dünyaya fəal münasibət göstərilməsinə üstünlük verir. Əhməd Arslana görə, "Fərabinin mistisizmi intellektual bir mistisizmdir. Onun mistisizmi fərdi, Tanrının varlığında assimilyasiya edən, əridən, onun fərdiliyini, şəxsiyyətini ortadan qaldıran bir "ittihad" mistisizmi deyil, prinsip qarşısında öz daxilində özü üzərində yüksələn, artan, şəxsiyyətini, fərdiliyini qoruyan "ittisal" mistisizmidir".

Əlbəttə, fəlsəfənin bu cür dərinliklərinə (və təfsilatlarına) varmaq, nə qədər böyük mütəfəkkir olsa da, Nizaminin bilavasitə missiyasına daxil deyildi. Və o, şair nə qədər filosof ola bilərsə, fəlsəfəyə məhz o qədər nüfuz etməyə üstünlük vermişdi.

Fərabinin 910-cu ildə Bağdadda yazmağa başlayıb 912-ci ildə Şamda başa çatdırdığı "İdeal dövlət. İdeal dövlət yurddaşlarının görüşlərinin ana prinsipləri" əsəri ilk növbədə "İlk var olan"ın mahiyyəti barədə təsəvvür yaradır. Və belə məlum olur ki, bütün digər var olanların ilkin səbəbi olmaqla yanaşı, hər cür çatışmazlıqdan uzaq olan həmin "İlk var olan"ın nə şəriki, nə əksi (ziddi), nə də həddi-hüdudu mövcuddur.

"İlk Var Olan"ın qeyri-maddiliyi, ruhiliyi və "intellektuallığı"nın nəticəsidir ki, onda "sevən və sevilən, tərifləyən və təriflənən, aşiq ilə aşiq olunan eynidir... Hər hansı birinin Onu sevməsi və ya sevməməsi, Ona aşiq olması və ya olmamasının bir önəmi yoxdur".

Nizami də, bir qayda olaraq, söhbətə "İlk Var Olan"ın mədhi ilə başlayır:

"Bismillahir-rəhmanir-rəhim"

Həkimlər xəzinəsinin qapısının açarıdır.

Fikrin başlanğıcı və sözün sonu -

Tanrının adı ilədir, o (adla da bu kitabı) bitir!

Bütün (dünyaya) gələnlərdən

əvvəl var olan Odur,

(Dünyada) əbədi qalanların hamısından

əbədi olan Odur.

...Onun əvvəli ibtidasız əvvəl,

Axırı intəhasız axırdır.

(filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir).

Nizami öz əsərlərinin girişində, əsasən, Allahın kosmik nizam yaratmaq qüdrətini tərənnüm edir. Və "bütün varlığı yaradan"ın tərənnümündə onun üstünlüyü, təbii ki, filosofluğunda yox, şairliyindədir:

Hər kim Sənin haqqında danışmırsa,

sussa yaxşıdır,

Hər kim Səni yad etmək üçün deyilsə,

unudulsa yaxşıdır.

...Sən kimin qanını töksən,

o, qanbahaya layiq deyil,

Sən kimi dara çəksən,

o, əvəz edilməyə layiq deyil.

...Bu qul - Nizami ki Sənin

təkliyini tərənnüm edir,

Hər iki dünyada Sənin

səri-kuyinin torpağıdır.

(filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir).

Nizaminin üzünü Həzrət Peyğəmbərə tutaraq zəmanədən şikayət etməsi də məhz şairliyin əlamətidir:

Sənin torpağın ölkəyə (xilafətə) ətir saçdı,

Lakin fitnə küləyi gəlib o ətri apardı.

(Hökmranlıq) taxtından asudələri

(rahatlananları) düşür,

Minbəri (günahkar ruhanilərin)

çirkindən yu.

...Biz hamımız cismik, gəl bizə can ol.

Biz hamımız qarışqayıq, gəl bizə Süleyman ol.

(filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir).

Fərabi "İdeal dövlət"də yazır ki, bütün varlıqlar "İlk Var Olan"dan, nəticə etibarilə, maddi olanlar da ruhi olandan törəyir. Çünki "İlk Var Olan"ın mahiyyəti elədir ki, həm ruhi, həm də maddi olanların əlaqəsini təmin edə bilir. Fərabi "İlk Var Olan"la yanaşı, ikinci, üçüncü, dördüncü... nəhayət, on birinci var olan barədə də danışaraq onların hamısının ruhi olduğunu göstərir. Və onlardan sonra maddi olanlar - od, hava, su və torpaq gəlir...

Fərabi göy cisimlərinin ortaq xüsusiyyətləri barədə bəhs edərkən yazır ki, onlar "formalar içərisində ən mükəmməl formaya, yəni kürə formasına, görünmə tərzinə görə ən mükəmməl tərzə, yəni işığa... Hərəkətlər içərisində də ən mükəmməl hərəkətə, yəni çevrə üzrə hərəkətə sahibdirlər".

Fərabi bədənin - orqanizmin daxili iyerarxiyası barədə bildirir ki, ürək başqa bir orqandan əmr almayan əmredici orqandır. Ondan sonra beyin gəlir. Beyin də əmr edən orqandır. Ancaq o, birinci deyil, ikincidir. O, ürəyin əmrlərinə tabe olmaqla yanaşı, bütün digər orqanlara əmr edir.

Filosofdan (Fərabidən) fərqli olaraq şair (Nizami) istər göy cisimlərindən, istərsə də bədən üzvlərindən bəhs edərkən onların arasındakı fiziki-astronomik, fizioloji-bioloji əlaqələrdə fəlsəfə yox, metaforik-ictimai məna axtarır. Məsələn, "Leyli və Məcnun"da deyilir:

Mərrux (Mars) kinlə bərk tələsirdi ki,

Düşməninin gözünə mil çəksin.

Bürcis (Yupiter) onun möhürünün qaşıydı.

Dünyanın taleyi onun yengində (əlində) idi.

Keyvan (Saturn) əlaqə yaradan

(cazibəli) bülöv idi ki,

Onun qılıncını itiləsin.

(filoloji tərcümə Mübariz Əlizadənindir).

İnsanı ruhi-mənəvi baxımdan izah edərkən Fərabi xoşbəxtlik anlayışına gəlib çıxır:

"Xoşbəxtlik - insan ruhunun varlıq baxımından güc alacağı hər hansı maddiliyə ehtiyac duymadığı bir mükəmməllik dərəcəsinə çatmasıdır.

...Əməli ağıl nəzəri ağıla xidmət etmək üçün mövcuddur. Nəzəri ağıl isə başqa bir şeyə xidmət etmək üçün deyil, xoşbəxtliyə çatdırmaq üçün mövcuddur".

"İdeal dövlət"də Fərabinin şərh etdiyi ən mühüm məsələlərdən biri insanın cəmiyyətdə birləşmək (və yardımlaşmaq) ehtiyacıdır ki, əsərin, əgər belə demək mümkündürsə, ikinci hissəsi bütünlüklə həmin problemə həsr olunmuşdur. Dahi türk-islam filosofu yazır:

"Hər insan bir başqa insanla əlaqədar olaraq eyni vəziyyətdədir. Odur ki, insan sahib olduğu təbii yaradılışının özünə verilməsinin məqsədi olan mükəmməlliyinə yalnız bir-birilə yardımlaşan bir çox insanın bir araya gəlməsilə çata bilər. Bu insanlardan hər biri digər hər birinin xüsusi bir ehtiyacını qarşılar".

Nizaminin "İskəndərnamə"sində həmin ideya-obrazı "Xoşbəxtlər ölkəsi" yurddaşlarının timsalında görmək mümkündür.

Fərabi ərdəmli cəmiyyəti idarə edənin on iki xüsusiyyətini göstərir:

1) bədən orqanları öz funksiyalarını normal yerinə yetirməlidir; 2) deyilənləri yaxşı anlamalıdır; 3) yaddaşı möhkəm olmalıdır; 4) ayıq, zəkalı, bir işarədən mətləbi qanan olmalıdır; 5) gözəl nitq qabiliyyəti olmalıdır; 6) öyrənməkdən yorulmamalıdır; 7) doğruluğu sevməli, yalana nifrət etməlidir; 8) yemək, içmək, şəhvət, qumar kimi şeylərdən uzaq olmalıdır; 9) ruhu, nəfsi yüksək olmalıdır; 10) qızıl, gümüş kimi şeylərə meyil etməməlidir; 11) ədalətli, insaflı olmalı, bu cür insanları müdafiə etməlidir; 12) əmin olduğu işdə qərarlı olmalı, tərəddüd etməməlidir.

"İdeal dövlət" müəllifi öz yunan sələflərinin arxasınca iddia edir ki, ərdəmli şəhərin hakimi mütləq filosof olmalıdır. Və onun ətrafına da fəlsəfi təfəkkürlü (bəsirətli) insanlar toplanmalıdır ki, yerdə qalanlar hər biri onları (filosofları) təqib etsinlər.

Nizamidə bu məsələ, hər cəhətdən məlum olduğu kimi, izahını hökmdarın öz missiyasını layiqincə yerinə yetirməsi prinsipində tapır. Və Xosrovda, Bəhramda - yarıəfsanəvi İran şahlarının obrazları üzərində eksperimentlər aparan şair öz əsl hökmdar etalon-metaforasını İskəndərin simasında təqdim edir.

Fərabi ərdəmli cəmiyyətlərə (və şəhərlərə) zidd olan cahil və ya yolunu azmış cəmiyyətlərin (və şəhərlərin) geniş yayılmasından, xüsusiyyətlərindən ətraflı söhbət açır. Və göstərir ki, u cür cəmiyyətlərdə (və şəhərlərdə) maddi olan ruhi (mənəvi) olanı unutdurmuşdur.

Cahil və ya yolunu azmış cəmiyyətlərdə ictimai əlaqələr qarşılıqlı sevgiyə deyil, maddi ehtiyacdan irəli gələn (və həmin ehtiyac ödənildikdən sonra dərhal pozulan!) münasibətlərə əsaslanır. Bir-birinə nifrət edən insanlar hansısa təzyiq altında birləşirlərsə, bu, o demək deyil ki, həmin təzyiq (və həmin birləşmə) daimidir... Fərabi yazır ki, insanlar "bir-birini yenməyə çalışarkən əldə etməyi qarşılarına məqsəd qoyduqları şeylər isə əmniyyət, şərəf, zənginlik, həzz almaq və insanları bu cür şeylərə çatdıran hər şeydir"... "Ədalət" anlayışına gəldikdə isə cahil cəmiyyətlər onu aşağıdakı şəkildə təqdim edir: qarşılıqlı iddialar həll oluna bilmədikdə tərəflər müəyyən güzəştə getməli, hətta müəyyən dövr üçün bunu qanuniləşdirməli olurlar ki, beləliklə, guya ədalət təmin edilir, ancaq elə ki, hansısa tərəf güclənir həmin prinsip onun xeyrinə dəyişir...

Dahi filosof sələfinin bu mülahizələri dahi şairin "Xəmsə"sində konkret obrazlarla o dərəcədə sistemli şəkildə əks olunur ki, çox zaman "soyuq" fəlsəfi mühakimə ilə "hərarətli" metaforik izhar arasında hədd qoymaq çətinləşir. Lakin Nizami, prinsip etibarilə, özünü "soyuq" fəlsəfi mühakimələrin deyil, "hərarətli" (eşqli!) metaforik izharların ustası sayırdı:

Eşq lüğətində söz bizim canımızdır,

Biz - sözük, bu gövdə isə

bizim xarabaxanamızdır.

...Söz qoşanlar ərşin bülbülləridir,

Onlarla başqalarını necə

müqayisə etmək olar?

(filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir).

Fəsahətdə dilimin qılıncında

Məsih (İsa) möcüzünün qüdrəti var.

(filoloji tərcümə Mübariz Əlizadənindir).

Və bu da bir həqiqətdir ki, türk-müsəlman İntibahı dövründə Fərabidən Nizamiyə qədərki hərəkat fəlsəfədən poeziyaya doğrudur...

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 27 fevral. S. 6-7.