Əsəd bəy-Çəmənzəminli- Qurban Səid diskursu: həqiqətin gerçək üzü

II məqalə

Əsəd bəyin milli kimliyi və dini inancı

Məlumdur ki, hər hansı bir əsərin kimə məxsusluğunu sübut etmək üçün elmi, nəzəri, faktoloji prinsiplər mövcuddur. Bu prinsiplər sayəsində hətta bizdən bir neçə yüz il əvvəlin ədəbi hadisələrini, şəxsiyyətlərini, əsərin kimə məxsusluğunu müəyyənləşdirmək mümkündür. Şah İsmayıl Xətainin əsərlərinə daxil edilən bəzi şeirlərin başqa şairlərə məxsusluğu haqqında elmi qənaətlər artıq qəbul edilir. Eyni şeirlər həm də Yunis İmrə və Pir Sultan Abdalın adına verilir. Nəsiminin adına gedən şeirlərdən bir çoxunun onun olmadığı ilə bağlı ədəbiyyatşünaslar zaman-zaman yazmışlar. Bu cür mübahisələrə aşıq yaradıcılığında da tez-tez rast gəlmək olur. O zamanlar əlyazma olmadığından bu şeirlərin kimə məxsus olması haqqında qəti fikir söyləmək bəzən mümkün olmur. Şairlərin əsərləri isə sağlığında tərtib olunmadığından qarışıqlığa yol verilirdi. Ən tez toplanıb üzü köçürülən əlyazma Şah İsmayıl Xətaiyə həsr edilib ki, o da ölümündən 11 il sonra gerçəkləşmişdir. Belədə bu cür mübahisəli məsələlərin yoluna qoyulması ədəbiyyatşünasların üzərinə düşür. M.Füzulinin "Söhbətül-əsmar" əsərinin kimə məxsus olması haqqında mərhum ədəbiyyatşünaslar Əziz Mirəhmədov və Sabir Əliyevin polemikaları son dərəcə elmi-nəzəri prinsiplərə söykənirdi. "Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var?!" satirasının da M.Ə.Sabirə, yoxsa C.Məmmədquluzadəyə məxsus olması barədə ədəbiyyatşünaslığımızda aparılan müzakirələr mədəni, elmi atmosferdə davam etdirilmiş, müəyyən elmi nəticələrə gəlinmişdir. Bu cür mübahisələr xüsusilə satirik ədəbiyyatda çoxluq təşkil edir. Nədən ki, şairlər bəzən eyni imza ilə çıxış etdiyindən hansı şeirin kimə məxsusluğunu müəyyənləşdirmək mübahisə doğururdu. Bu zaman əsərin dili, üslubu, yaxud hansı mətbuat orqanı ilə hansı şairin əməkdaşlıq etməsi və s. elmi prinsiplərə əsaslanılırdı. Hər halda, ədəbiyyat tariximizin ən zəngin, imza, üslub oxşarlığı cəhətdən xaotik məsələləri ilə bağlı elə də qaranlıq məsələlər qalmamışdır. Yəni ədəbiyyatşünaslar elmi araşdırmalar nəticəsində bu cür mübahisəli məsələləri həll etmiş, gerçəyi üzə çıxara bilmişlər.

Əsəd bəy-Yusif Vəzir dilemması isə yaxın dövrün məhsuludur; haqqında söhbət gedən dövr ötən yüzilin 20-30-cu illəri olsa da, mübahisələr 70-ci illərdən başlayaraq bugünü əhatə edir. Yəni Qurban Səid-Əsəd bəy 70-ci illərə qədər əsərin şəriksiz müəllifi kimi qəbul olunub. Mübahisələr 70-ci illərdə çox zəif şəkildə görünüb, dərhal da faktların üzə çıxması ilə son verilib. Elə çəmənzəminlişünaslar və yazıçının övladları da bu əsərlərin Y.Vəzirin olması ehtimalını qəbul etməyiblər. Ailəsi və ədəbiyyatşünaslar bu cür "bulvar romanının Çəmənzəminli tərəfindən yazılmasını" inkar ediblər. Deyək ki, əsərin o dövrdə ailəsi tərəfindən Y.Vəzirə aid edilməməsinə səbəb dövrün ideoloji təzyiqi olmuşdur. Ancaq filologiya elmləri doktorları Kamran Məmmədov, Tofiq Hüseynov (Hüseynoğlu) da məsələyə obyektiv mövqedən yanaşmışlar. K.Məmmədovun "Yusif Vəzir Çəmənzəminli (həyatı və yaradıcılıq yolu) (Bakı, Elm, 1981), T.Hüseynoğlunun "Ədəbiyyatla yaşayıram" Bakı, Azərnəşr, 1993) monoqrafiyaları yazıçının ömür və yaradıcılıq yolunu konyuktur maraqlar olmadan araşdırılıb. Hər iki tədqiqatçı Yusif Vəzirin həm ömür yolunu, həm də yaradıcılığını araşdırarkən faktlara əsaslanıb. K.Məmmədov isə monoqrafiyasında bu məsələyə heç bir münasibət bildirməyib. Buna səbəb ancaq əldə lazımı faktların olmaması və hər iki əsərin Y.Vəzirə aid edilməsinin qeyri-ciddiliyi ola bilərdi. M.Axundovanın da "Yusif Vəzir Çəmənzəminli" (Bakı, Yazıçı, 1981) monoqrafiyasında arxiv materiallarına müraciət edilmiş və bu məsələ müzakirə obyektindən kənarda qalmışdır. P.Xəlilov, F.Hüseynov, D.Dəmirli kimi ədəbiyyatşünaslar da yazıçının həyatı ilə bağlı araşdırmalar aparmışlar. Bu araşdırmalarda yazıçının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan arxivindəki çoxlu sənədlərə istinadlar edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Y.Vəzir nadir yazıçılardandır ki, həyatı və əsərləri ilə bağlı bütün hadisələri yazmış, qoruyub saxlamışdır. Bu tədqiqatçıların heç biri onun mühacirətdə "Qurban Səid" təxəllüsü ilə iki roman yazması faktını aşkara çıxara bilməmiş, bu əsərlə yazıçı həyatı və yaradıcılığı arasında bağlantı qura bilməmişdilər. Qura da bilməzdilər, çünki əllərinin altında hər iki əsərin Y.Vəzirə aid olması barədə faktlar yox idi. Hətta yazıçının ən yaxşı tədqiqatçılarından biri T.Hüseynoğlu "Ədəbiyyatla yaşayıram..." (Bakı, Azərnəşr, 1993) monoqrafiyasında Qurban Səidin Türkiyədə çap olunmuş "Əli və Nino" romanının yazıçıya aid olmasını, çox doğru olaraq, qəti şəkildə rədd edir: "Romanı ("Əli və Nino" nəzərdə tutulur-B.Ə.) türk dilinə çevirən və 1971-ci il türk nəşrinə müqəddimə yazan Semih Yazıçıoğlu da bir çoxu kimi Qurban Səid adını müəmma hesab edir, əsərin əsl müəllifini müəyyənləşdirməyə çalımış və iddia etmişdir ki, guya o, (Qurban Səid-B.Ə.) Y.V.Çəmənzəminlidir. Bu yanlış fikirdir" (T.Hüseynoğlu. Ədəbiyyatla yaşayıram" (Bakı, 1993, s. 107). T.Hüseynoğlu S.Yazıçıoğlunun ön sözündə yazıçının əlyazmalarının diqqətlə gözdən keçirilməsi nəticəsində iz tapıla biləcəyi fikrini də qəbul etmir: "Y.V.Çəmənzəminlinin Respublika Əlyazmaları İnstitutunda saxlanan arxivində "Əli və Nino" romanı ilə əlaqədar heç bir izə rast gəlinmir" (Yenə orada, s. 108). "Qurban Səid" təxəllüsünün Y.Vəzirə aid olması ətrafında xaricdə və respublikada gedən söhbətlərin əsası olmadığını bildirərək yazır: "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində "Bilqeyis xanım sağ olsaydı" məqaləsi ilə çıxış edən Abbas Abdullanı və bizim hamımızı təəccübləndirən budur ki, B.Məmmədov Y.V.Çəmənzəminlinin ailə həyatı barədə yazan azərbaycanlı tədqiqatçıların yox, xaricdəki həmfikirlərinin (S.Yazıçıoğlu və onun istinad etdikləri M.Türkəqul və Y.Qəhrəman nəzərdə tutulur-B.Ə.) dediklərinə inanır...Y.V.Çəmənzəminli barədə yazan xarici müəlliflərə müyəssər olmayan bu imkan genişliyi B.Məmmədov üçün vardı. O, Çəmənzəminli haqqında olduqca az, səthi və yanlış məlumata malik olan xarici müəlliflərə inanıb əsaslanmaqdansa, Bakı arxivindəki sənədləri dərindən öyrənə bilərdi; yazıçının hazırda Bakıda yaşayan oğlanları Orxan və Fikrətə, başqa qohumlarına... müraciət edə bilərdi və qarışıqlıq düşməzdi" (Yenə orada, s. 110). Tamamilə doğru yanaşmadır. 90-cı illərə qədər həm Y.Vəzir ailəsi, həm də ədəbiyyatşünaslıq doğru və düzgün yolda davam edir; hər şey faktlara əsaslanır, problemə peşəkarcasına yanaşılır, sənədlərin dili ilə danışılır. Ədəbiyyatşünasdan tələb olunan və elmi prinsip də elə budur...

Lakin bu elmi qənaətlərin üzərindən cəmi bir neçə il sonra hər şey dəyişir, Y.Vəzirin əsərlərindən, arxivindən bu əsərlərin yazıçıya məxsus olduğunu təsdiq edəcək ehtimallar "üzə çıxır", peşəkar ədəbiyyatşünasların fikrini dəyişəcək qədər "faktlar" tapılır. T.Hüseynoğlu yenidən "araşdırma" apararaq bu əsərin ona məxsusluğunu "sübut" edir. T.Hüseynoğlu "Qurban Səid...mübahisələr, həqiqətlər" (Bakı, 2006) monoqrafiyasında "Əli və Nino" romanının mübahisəsiz Y.Vəzirə aid olduğunu yazır. Necə olur ki, eyni tərcümeyi-hal faktına cəmi bir neçə il sonra ikili münasibət ortaya çıxır. Eyni tərcümeyi-hal, eyni faktlar; nəticə isə bir-birindən ziddiyyətli və yüz səksən dərəcə fərqli. Faktlara bu cür münasibətdə elmilikdən çox maraqlar olduğu aydın görünür.

Məsələ burasındadır kİ, müzakirə predmeti olan bu arqumentləri, əsərlər şifahi xalq ədəbiyyatına aid deyil, şeir də deyil, iri həcmli iki romandır. Y.Vəzir də, Əsəd bəy də son dərəcə titizliklə işləyən yazıçılardandır. Hər ikisinin əlyazmaları, gündəlikləri, məktubları qorunub saxlanılır. Ola bilməz ki, bu boyda ədəbiyyat hadisəsi onların tərcümeyi halında, məktublarında, gündəliklərində, müasirlərinin münasibətlərində öz ifadəsini tapmamış olsun. Nəzərə alsaq ki, Avropada heç nə itmir, mütləq şəkildə öz izini qoyur, ona görə də onları sübut etmək o qədər də çətinlik törətməməlidir. Elə Y.Vəzirin arxivi də kifayət qədər zəngindir, ömrünün demək olar, bütün məqamları orada əks olunub. Belədə çəmənzəminlişünasların əsas işi əlyazmanı tapmaq və ya bu əsərin ona məxsus olması ilə bağlı faktları ortaya çıxarmaq olmalıdır. Ancaq onların işi buna yox, daha çox Əsəd bəyə, onun həyatını təftiş etməyə yönəlir, ona qarşı qəzəb püskürülür, yazdıqları şübhə altına alınır. Hər şeyin ortada olduğu bir həqiqət haqqında elə danışılır ki, sanki Əsəd bəyin təcümeyi-halı ilə bağlı hər şey bu iki əsərə sahib olmaq üçün quraşdırılıb və saxtalaşdırılıb. Əsəd bəyin adı, təxəllüsləri, milli kimliyi, inancı, yaradıcılığı, fəaliyyəti və s. bir duman pərdəsinə bürünür. Sanki bütün bunlar iki romanın Əsəd bəyə aid olmasını təkzib edəcək ən tutarlı faktlardır. Bu iddiaların özündə də bir çıxılmazlıq və dolaşıqlıq var. Ona görə də bu məqalədə Əsəd bəyin şəxsiyyəti, milli və dini kimliyi ətrafında aparılan müzakirələrə münasibət bildirmək istəyirik.

Əvvəlcə, bir şeyi aydılaşdırmaq istəyirik; yazıçının, sənətkarın milli kimliyi hər hansı bir əsərin ona məxsus olmasında hansı rolu ola bilər? Yəni bu məsələnin müzakirə predmeti olan məlum romanların müəllifliyinə hansı aidiyyəti vardır? Əsəd bəyin milli kimliyini yəhudi edərək onu Azərbaycan ədəbiyyatı faktından uzaq tutmaqla nəyə nail olmaq istəyirik? Bu iki əsəri nəzərə almasaq belə, Əsəd bəyin digər əsərləri onun yaradıcılığını Azərbaycan ədəbiyyatının faktı etməyə bəs edir. İkincisi, Əsəd bəyin tutaq ki, yəhudi olması nəyi dəyişə bilər, bu zaman onun yaradıcılığı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı faktından kənara çıxırmı? Tutaq ki, rus ədəbiyyatı tarixinə daxil olan bütün yazıçı və şairlər milliyyətcə rusdurmu? Yevgeni Yevtuşenkonun atası alman olduğu halda müasir rus ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri hesab olunur. Nobel mükafatçısı Con Steynbek alman, ingilis, irland əsilli olsa da, dünyada Amerika yazıçısı kimi qəbul edilir. Frans Kafka yəhudi ailəsindən çıxsa da, Avstriya və Çex vətəndaşlığını daşımış, Çexiyada doğulmuşdur. Bu cür nümunələr nə qədər desən gətirmək olar...

Əsəd bəyin milli kimliyinin "Əli və Nino" romanının müəllifliyinə heç bir dəxli olmasa da, yenə də problemə münasibət bildirək. Onu da qeyd edək ki, Əsəd bəyin milli mənsubluğu son zamanlar şübhə altına alınmağa başlamışdır. Onların əsas məqsədi Azərbaycan ədəbiyyatı faktından qoparmaqdır. Bu işdə "Əli və Nino"nu Y.Vəzirin hesab edən B.Bleyerlə Əsəd bəyə aid edən G.Höpp və T.Reiss də birləşir. B.Bleyer "Elə bir yer varmı ki, Əsəd bəy orada azərbaycanlı olduğunu yazsın?" ("Azərbaycan İnterneşnl. "Əli və Nino", Bakı, 2011, s. 62) sualını verir. Ancaq özü də bilmir ki, Əsəd bəy Azərbaycandan mühacirətə gedərkən azərbaycanlı ifadəsi hələ milli mənsubluğu tam olaraq əks etdirmirdi. Ona qalsa, o dövrün yazıçılarının çoxunun sənədlərində də bu ifadəyə rast gəlmək çətin idi. İkincisi, Əsəd bəyin 1922-ci il noyabrın 4-də Lev Nissimbaum-Əsəd bəy adını "Berlin İslam İcması Assosiasiyası"nın siyahısında Azərbaycan vətəndaşı olaraq qeyd etdirməsi bunu sübut etmirmi? B.Bleyer yazır: "1922-1925-ci illər arasında Əsəd bəy Berlində Universitet seminar dərslərinə yazılmışdır. Yalnız bircə dəfə qeydiyyatdan birində o özünü azərbaycanlı kimi təqdim etmişdi. Lakin o digər milliyyətlərə mənsub şəxs kimi də qeydiyyatdan keçmişdir" (B.Bleyer, s. 62). B.Bleyer Əsəd bəyin özünü gah rusiyalı, gah da gürcüstanlı kimi göstərməsinə də siyasi məna verir və bu fikirlərində Hilal Münşiyə əsaslanır. Əsəd bəyin atasının Almaniyaya getdiyi ilk vaxtlarda Hilal Münşi vasitəsilə oğlunun təhsili üçün Azərbaycan, daha sonra Rusiya və ya Gürcüstan icmalarından (hələ bunun özü də araşdırılmalıdır; həqiqətdir, yoxsa H.Münşinin iddiaları?) pul təmin etmək məqsədilə müraciət etməsi tamamilə başa düşülən idi. Qaçqınlıq atanı hər şeyə məcbur edə bilərdi və üstəlik bunu oğlunun təhsili üçün edirdi. Başqa bir tərəfdən, Əsəd bəyin atası Gürcüstandan gedərkən özünə bu ölkənin vətəndaşlığını düzəltmişdisə, Gürcüstan icmasına müraciət etməsi də təbii idi. H.Münşinin məqaləsindən də görünür ki, ailə ona müraciət etdiyi zaman çətin durumda olmuşdur. Burada qınanacq biri varsa, Bakıdan olan bu ailənin xahişini geri çevirən H.Münşi olmalıdır. Gestapoya yazılan sənədlərdə də Əsəd bəy türk yazıçısı kimi göstərilir: "Gestapo sənədlərindəki II F 2.64.4.2. nömrəli akta əsasən "Əsəd bəy" adı altında yazan Leo Nissimbaum bu yaxınlarda Berlin Kürfürstendamın ünvanında yerləşən Holle nəşriyyatında "İkinci Nikolay" kitabını nəşr etdirmişdir. O, həmçinin indi yaşadığı Vyana şəhərində müxtəlif qəzetlərdə məqalələr nəşr etdirir" (Atəşi N. Yüz ilin sirləri. Bakı, Nurlan, 2007, s. 99). Alman faşizminin yəhudilərə qarşı irqçilik siyasəti başladıqda ona qarşı kompaniyalar da ayaq açır və diqqətlər Əsəd bəyin üzərinə yönəlir, yəhudi olduğu deyilir. Hətta onun kitabları belə qadağan olunur, adı çəkilmir. Yanlış olaraq onun əsl adının Nissimbaum, doğulduğu yerin isə Odessa olduğu göstərilir. N.Atəşi bunu Əsəd bəyə qarşı "haqsızlıq və ədalətsizlik" hesab edərək yazır: "Əsəd bəyin yəhudi olması heç bir hüquqi sənədlə, heç bir faktla subut olunmamasına baxmayaraq yəhudi kimi damğalanır" (Atəşi N. s. 113). Əsəd bəy isə yəhudi olmadığını sübut etmək üçün Covanni Centileyə yazdığı məktubların birində "Sizdən pul alan kimi, Florensiyaya gedəcəyəm, qoy antropoloq orada mənim hansı milli mənsubiyyətə mənsub olduğumu özü elmi cəhətdən isbat etsin",-yazır və hər vəchlə türk olduğunu deyirdi.

Əsəd bəyin 1929-cu ildə dərc edilən "Şərqdə neft və qan" əsərində də yazıçının milli mənsubluğunu təsdiq edən faktlar vardır. Özü də bu zaman hələ yazıçının nə əsərləri, nə də milli mənsubiyyəti heç bir şübhə altına alınmırdı. "Şərqdə neft və qan" əsərinə "Ön söz"ündə alman Verner Şendel yazırdı: "Budur-gənc asiyalının ilk kitabı. Əsəd bəyin həyat xronikası. Azərbaycanlıdır, azərbaycanlı feodalın və rus ziyalı qadının oğludur, atası tərəfindən Səmərqənd kökənlidir, ana ruhu ilə Qərb problematikasına açıqdır. Atası rus inqilabçı qadınını dustaqxanadan çıxarır və onu özünün yeganə arvadı edir. İri neft yataqlarının sahibi kimi bolşeviklərin əlindən qaçmalı olur..." (Əsəd bəy. Şərqdə neft və qan. Bakı, Nurlan, 2005, s. 6). Həmin vaxt Almaniyanın "Temps" qəzeti də müəllifin azərbaycanlı olduğuna "Qafqazda alman ordusunun dəhşətlərini bir azərbaycanlı görmüş və hiss etmişdir. Bu həqiqət bu gün Almaniyada "Şərqdə neft və qan" əsərində təsvir edilmişdir",-deyə diqqət çəkmişdi. Ümumiyyətlə, Əsəd bəy haqqında Avropada dərc edilən qəzetlərdə yazıçı həmişə "azərbaycanlı", "türk", "Qafqazlı türk", "Rusiyadan olan türkmən" kimi tanıdılmışdır. Vyanada çıxan "Neue Freie Presse" (Yeni azad qəzet) qəzetində "Rusiyadan olan türkmən Əsəd bəy" başlıqlı məqaləsində müxbir onun "Gələcəyin bolşevizmi haqqında" seminarı barədə məlumat verirdi. N.Atəşinin verdiyi sənədlər də təsdiq edir ki, onun verdiyi bu seminar çox böyük sensasiyaya səbəb olmuşdur. Hətta Vyana Federal Polis direktorluğu Vyananın Federal Kansler idarəsinin ictimai təhlükəsizlik şöbəsinə 1932-ci il 19 noyabr tarixli məktubunda seminarın 600-dən çox dinləyicisi olduğuna diqqət çəkmişdi. Əsəd bəy 1937-ci ilm aprelin 28-də Baron Ömər Rolf Erenfelsə avtoqrafında yazırdı: "Din qardaşıma salam. Azərbaycanlı Əsəd bəy. Vyana. 28 aprel 1937". Burada həm onun milliyyəti, həm də dini inancı açıq şəkildə göstərilib. Özü də "Azərbaycanlı Əsəd bəy. Vyana" sözlərini ərəb qrafikası ilə yazmışdır. Bu da Əsəd bəyin azərbaycanlı, müsəlman olmasına inanmayan, Azərbaycan dili və qrafikasını bilmədiyini iddia edənlərə çox yaxşı bir cavabdır. B.Bleyer isə bu faktı kənara qoyub avtoqrafdakı "səhv"lərdən bəhs edir. Lakin bu "səhv" də müəllifin qrafikadan sərbəst istifadə etmək istəyindən irəli gəlib. Bu cür səhvləri ərəb qrafikasında yazılan əlyazmalarda asanlıqla görmək olar.

Əsəd bəyin azərbaycanlı (türk) olmadığını sübut etmək üçün çağdaş əleyhdarları onun türk dilini bilmədiyini də iddia edirlər. Lakin dövrün qəzet materiallarından və mənbələrindən görünür ki, Əsəd bəy Türkiyədə və Avropada bir neçə tədbirlərə qatılmış, türk dilində çıxışlar etmişdir. 1932-ci ildə "Cümhuriyyət" qəzetində "Rusiyadakı türklər haqqında bir konfrans" adlı bir məqalə çap olunmuşdu. Məqaləni Avstriyada yaşayan Nadir Nadi bəy yazmışdı. Məqalədə "hələ çox gənc olmasına baxmayaraq bir çox kitab nəşr etdirən" Əsəd bəyin verdiyi konfransdan bəhs edilir, onun "Stalin" və "Məhəmməd" adlı bioqrafik əsərlərinin çox bəyənildiyi qeyd edilirdi. Yazıçının milliyyəti haqqında deyilir: "Bu yaxınlarda Kayronun konfransından yazmışdım. Dünən axşam isə vyanalılar eyni kürsüdə çox qiymətli bir türk yazıçısını alqışladılar. Əsəd bəy isimli azərbaycanlı arkadaşımız "Rusiyanın bugünkü ruhu" mövzusunda bir konfrans keçirdi. Əsəd bəy Berlində tanınmış bir yazıçı və jurnalistdir" (Cümhuriyyət" qəzeti, 1932, 20 noyabr).

Nadir Nadi Əsəd bəyin Bakılı olduğu, atasının orada zəngin neft yataqlarına sahib olduğunu yazır, rus inqilabı nəticəsində vəziyyətlərinin pisləşdiyindən əvvəlcə Türküstana, oradan İrana köçməyə məcbur olduğunu, bir müddət Tiflisdə, Tarbzonda, İstanbulda yaşadığını bildirilirdi. Lakin müxbiri təəccübləndirən onun türkcə qüsursuz danışması idi: "Əsəd bəy haqqında yazılan bu izahatları konfrans münasibətilə yazılan bir məqalədə oxudum və bir türk olan bu qiymətli elm adamı ilə görüşməyi faydalı bildim. Rusiyada milyonlarca türk var. Onların indiki ictimai vəziyyətləri, rejimə qarşı münasibətləri haqqında Əsəd bəyin verəcəyi məlumat, əlbəttə ki, mühüm olacaqdı.

Əsəd bəylə görüşdüm. Çox mədəni bir adam idi. Türkcə qüsursuz danışırdı. İstanbulda çox az olmasına baxmayaraq, şivəsi İstanbul şivəsinə yaxın idi. Özü şəxsən bolşeviklərə qarşı idi" (Cümhuriyyət qəzeti).

Tədqiqatçıların, müasirlərinin Əsəd bəyin milli kimliyi haqqında yazdıqları çoxdur, lakin onların hamısını burada qeyd etmək imkan xaricindədir. Yazıçının milli kimliyi haqqında ən yaxşı etibarlı mənbə həm də yazıçının özüdür. Bu mənada Əsəd bəyin özünün milli kimliyini dəyişdirməsi barədə fikirlərin heç bir əsası yoxdur. Deyək ki, yəhudilərə qarşı 30-cu illərin ortalarından başlayan siysətdən sonra yazıçı bu fikrə düşə bilərdi. Ancaq ona qədərki yazıları da onun türk kimliyini açıq-aydın göstərir. "Şərqdə neft və qan" avtobioqrafik əsərini yazarkən ona qarşı hələ yəhudi hücumları olmamışdı. Belə ki, Əsəd bəy özünün azərbaycanlı olması, soykökü barədə bir çox əsərlərində yazır. O, soykökünün Türküstandan, Səmərqənddən gəlməsini dönə-dönə qeyd edir. Bolşeviklərin Bakını ilk işğalı zamanı Türküstana getdiklərini, sonra yenidən Bakıya qayıtdılarını da qeyd edir. Türküstan və İranda əmilərinin, əmizadələrinin yaşadıqlarını bildirir. "Əli və Nino" romanılnda əmisinin İrandan gəlişini təsvir edir. Həmin əsərdə Azərbaycan yəhudilərindən söhbət açsa da, özünün onlardan olması barədə heç nə demir. Əksinə, türk kimliyindən bəhs edir. Krosnovodska (müəllif onu Qızılsu kimi qeyd edir) gedərkən "Ax, Türküstan, ata-babalarımızın qədim məskəni",-deyə həyəcanını ifadə edirdi. Bir qədər sonra isə yazırdı: "Beləliklə, Qızılsu Respublikasının cəbhəsindən keçib əvvəlcə Səmərqəndə, soykökümüzün iqamətgahına, sonra isə dost sarıdan bol olan Buxaraya, Əmir sarayına yetişmək üçün səhranın içərilərinə getməyə qərara verdik" (Əsəd bəy. Şərqdə neft və qan. Bakı, 2003, s. 97). Bu zaman onları şəhərin kənarında əmiləri, əmioğulları və təsnifəgəlməz qohumluq dərəcələrindən olan qohumları qarşılayır.

Əsəd bəy özünü Türküstanda böyük nəslin törəməsi, atasını isə həmin nəslin başçısı hesab edir. Buna görə də Türküstanda bu nəsli çoxları tanıyır: "Köçərilər və oturaq "çılğınlar" bizi tanıyırdılar, ya da ən azı barəmizdə eşitmişdilər; dil və din sartıdan onlara yaxın idik" (Əsəd bəy, 2003, s. 98-99).

"Əli və Nino" romanında da Əsəd bəy tez-tez səhranı, Türküstanı xatırlayır; vətəni onun yaradıcılığından qırmızı xətlə keçir. Əsəd bəyin kökünün Türküstandan gəldiyini onun öz əsərlərinə əsasən təsbit edən filologiya elmləri doktoru Çərkəz Qurbanlı yazır: "Göründüyü kimi, Əsəd bəy Türküstan kökənli azərbaycanlıdır. Bəs bu kökün, bu nəslin danışdığı dil hansı dildir? Yazıçı bu suala özü cavab verir: "Mən onlarla (əmi-bibiqızıları ilə-Ç.Q.) güc-bəla söhbət edə bilirdim, çünki danışdıqları Səmərqənd dialektini pis anlayırdım... onların kamil qanacağına məftun oldum, bu öz ifadəsini onda tapırdı ki, dialektlərində çoxlu səhvlərə yol verdiyimə görə mənimlə söhbətdə səlis dilləri ilə məni pərt etməmək üçün etdiyim səhvlərin hamısını təkrarlayırdılar.

Deməli Əsəd bəy Azərbaycan türkcəsində qohumları isə Səmərqənd türkcəsində danışırmış" (Ç.Qurbanlı. Son söz. Azərbaycanın Avropada ilk böyük elçisi//Əsəd bəy. Şərqdə neft və qan. Bakı, 2005, s, 285-286). Bütün bunlara rəğmən, Əsəd bəyin yəhudi olduğunu israr edənlərə və Azərbaycan ədəbiyyatının faktı olmaqdan kənarda tutmaq istəyənlərə professor A.Məmmədlinin sözləri ilə cavab veririk: "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində etnik mənsubiyyətinə görə türk olmayan görkəmli yazıçılar olub. Məsələn, tatlar. Sabah məlum olsa ki, binlar tat yox, dağ yəhudisi olub, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində onların yeri dəyişəcəkmi?

Milli mənşənin ədəbiyyat tarixinə heç bir dəxli yoxdur" (A.Məmmədli, Qurban Səid. Pro Et Contra Bədii mətnin Kulturoloji təhlili. Yarpaq.az).

Əsəd bəyin dini inancı üzərində də müəyyən dolaşıqlıq yaradılmaqdadır. Onun 13 avqust 1922-ci ildə Berlində Osmanlı imperiyasının səfirliyindən aldığı müsəlman olması haqda şəhadətnaməni müsəlmanlığı qəbul etməsi kimi əlaqələndirirlər. Halbuki müsəlman doğulan nədən yenidən müsəlmanlığı qəbul etsin? Bununla Əsəd bəyin müsəlmanlığı sonradan qəbul etməsi barədə fikir formalaşdırılır. Burada da fikrimizcə, əsas iş yazıçının öz üzərinə düşür. Yazıçı Əsəd bəy isə özünü hər yerdə müsəlman adlandırırdı. Yoxsa onun nəyinə lazım idi ki, müsəlman olması barədə hər hansı bir arayış alsın. N.Atəşi bunu Əsəd bəyin müsəlmanlığının bərpası kimi qələmə verir. Çünki atası onu Gürcüstandan İstanbula gətirərkən Tiflisdə sənədlərini dəyişdirmiş, onu yəhudi olaraq yazdırmışdı. N.Atəşi yazır: "Əsəd bəy tezliklə anlayır ki, bu onun dini deyil, onun damarlarında əsl türk qanı, müsəlman qanı axır. Bunu Avropaya çıxmaq üçün başqa yol olmadığından Gürcüstanda və Türkiyədə götürməyə məcbur edildiyini də başa düşür... 13 avqust 1922-ci ildə Hafiz Şükrü 17 yaşlı Leonun İslam dininə bərpasını təmin edir və ona rəsmən Məhəmməd Əsəd bəy adı verilir" (Atəşi N., s. 48). Bütün bunlar nə yolla olur-olsun vətəndən çıxmaq, Avropaya yerləşmək üçün edilmiş, Almaniyaya çatdıqda isə yenidən sənədlərini qaydaya salmışlar. Üzərindən yüz il keçməsinə baxmayaraq, bu gün də Azərbaycandan, eləcə də, keçmiş Sovetlər İttifaqından Avropaya gedən qaçqınlar eyni üsullardan istifadə etmirmi?

Göründüyü kimi, Tiflisdə buraxılmış səhvi gənc Əsəd bəy Almaniyada yerləşən kimi dərhal düzəltməyə çalışır. O, bunu 30-cu illərin ortalarında alman faşizminin yəhudilərə qarşı hücumundan təxminən on üç il əvvəl edir. Əsəd bəy gələcəyi görə bilməzdi, bunu ancaq mənəvi tələbat baxımından edə bilərdi. Hələ Əsəd bəyin yaradıcılığı və şəxsiyyətinin siyasiləşmədiyi bir dönəmdə alman dayəsi Alise Şulte onun müsəlman olması barədə yazırdı: "Əsəd bəy məzhəbcə müsəlman idi. O, atasını hamıdan və hər şeydən çox sevirdi. Əsəd bəy həddi-büluğa çatdıqdan sonra 13 avqust 1922-ci ildə rəsmi sənədləşmə islə islam dinini qəbul etsə də, əvvəldən bu dinə mənsub idi". Əlbəttə burada islam dinini qəbul ilə, islam dininin yenidən bərpasını qarışdırmamaq lazım gəlir. Əsəd bəy də bunu ona görə etmişdir ki. müsəlman olmasını rəsmən təsdiqləsin. Halbuki bu zaman Avropada müsəlman kimi qərar tutmağın, yaşamağın öz çətinlikləri vardı, nəinki yəhudi kimi yaşamağın...

Professor G.Höpp Əsəd bəyin "özünü məsülman kimi dünyaya gəldiyini iddia etməsini"n başlıca səbəbi kimi yəhudi kimliyini gizlətməsini göstərir. Halbuki 20-ci illərin əvvəllərində onun yəhudi kimliyini gizlətməsi üçün heç bir əsas yox idi, bəlkə də 20-ci illərin əvvəllərində bu kimliklə onun həyat səviyyəsi yaxşılaşar, qarşısında yollar açıla bilərdi. Əgər yuxarıda Əsəd bəyin kökünün Səmərqənd türkü olduğunu təsdiq edən faktlar varsa, əlavə səbəblər axtarmaq düzgün olmazdı. Görəsən, "yəhidi" Əsəd bəyə nə düşmüşdü ki, dua etmək üçün Neapolda məscid axtarırdı. Ömər Erenfelsə məktubunda bu barədə yazırdı: "Qardaşım Ömər, sən haqlısan. Allahın möcüzəsi böyükdür və onun mərhəməti hamımızın üzərində olmasaydı, bu qədər psiliyə baxmayaraq, yenə də yaşaya bilməzdik. Neapolda məscid axtardım, amma tapa bilmədim. İnsan yalnız dua etmək və daim şahidi olduğu möcüzələrdən nəsibini almaq istəyir. İnancsızların ölkəsində tənhalaşan bizlərin onun mərhəmətinə daha çox ehtiyacımız var..." (Berlin Modern Şərq mərkəzi).

Əsəd bəyin həyatı haqqında yaradılmış dolaşıqlıq, yaxud duman pərdəsindən biri də onun adı ətrafındadır. Belə ki, onun adının Leo (Lev) Nissumbaum olmasına rəğmən, Məhəmməd Əsəd bəy, daha sonra Qurban Səid adı altında yazmasında gərək təəccüblü heç nə olmasın. Almaniya Xarici işlər Nazirliyinin izahat üçün ona göndərdiyi məktublarda həm Lev Nissumbaum, həm də Əsəd bəy adlarından istifadə edilmişdir. O, bir siyasi qaçqın idi, vətəndən Avropaya getmiş və burada yazıçılığa başlamışdı. Bütün yazılarında Şərq-Qərb kontekstindən çıxış edirdi. Buna görə də Məhəmməd Əsəd bəy, yaxud Əsəd bəy, Qurban Səid təxəllüsləri qərbli üçün cəlbedici görünə bilərdi və görünürdü. Maraqlıdır ki, H.Münşi ilə görüşündə də Əsəd bəy bu ad altında yazmasını bununla əlaqələndirir: "Mən öz məqalələrimi Əsəd bəy adı altında yazıram. Amma işlədiyim sağ cinah qəzetləri Lev Nissumbaum adlı məqalələrimi dərc etməkdən imtina edirlər",-deyirdi. Bundan başqa alman qulağına Əsəd bəy adı daha yaxşı təsir bağışlaya bilərmiş" (Hilal Münşi, Azərbaycan. İnterneşn, s. 250).

Əsəd bəyin milli kimliyi, dini inancı və adı ilə bağlı çoxlu sənədlərə və faktlara müraciət etmək olardı. Ancaq bunların "Qurban Səid" adı ilə nəşr edilən əsərlərin müəllifliyinə aidiyyəti olmadığı üçün problemə qısa şəkildə nəzər yetirdik. Bircə onu deyə bilərik ki, yazıçı bütün əsərlərində, məktublarında özünü müsəlman, türk (azərbaycanlı) hesab etmiş, daim türk kimliyi ilə öyünmüşdür. Əsəd bəy vəsiyyətinə uyğun olaraq müsəlman kimi dəfn edilmiş və bu dini inanc onun qəbirüstü abidəsində də öz əksini tapmışdır. Dünyanı dolaşan "Əli və Nino" əsərinin müəllifini yəhudi görmək üçün İtaliyanın Positano şəhərinə gələn ən məşhur adamlar belə bu qəbir daşını görərək məyus halda geri dönürlər. Onu yəhudi hesab edənlər müsəlman kimi dəfn olunmağını heç cür qəbul edə bilmirlər. Biz isə hələ də Əsəd bəyin özünü türk və müsəlman hesab etməsinə rəğmən, bu böyük yazıçının onsuz da ağır keçən ömrünü yenidən "duman", "sis" pərdəsinə bürüməklə özümüzdən uzaqlaşdırmağa çalışırıq...

Bədirxan ƏHMƏDLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 27 fevral. S. 26-27.