Saturasiya, yaxud səs metaforası

Çox yorulmuşam, həyəcan və əsəb içində keçən günüm əslində yazı yazmamaq üçün bəhanəydi. Yazmamalıydım. Ancaq bəzən insanın ruhunu didikləyən şeylər yazmağa yardımçı olur, özün də bilmədən. Günün ən stresli məqamında bir araşdırma oxuyurdum – multikulturalizm, qloballaşma, ümumən postmodernist ədəbiyyat haqqında. Amerikada müxtəlif xalqların “melting pot”da (“əritmə qazanı” metaforası amerikan ədəbiyyatı üçün səciyyəvi termindir...) yaratdıqları ədəbiyyatın cilvələri....

İndi təkrar oxuduğum hekayə bizdə, ən ağır günlərin birində yazılıb. Samirə Əşrəf. “Saturasiya”. Sosial şəbəkələrdə paylaşıldı, haqqında status və yazılar yazıldı. Bu hekayə zənnimizcə, həm də müəllifin ədəbi taleyində bir dönüş nöqtəsi sayılacaq qədər maraqlı mətn sayılmalıdır. Aydındır ki, hər bir nasir əsasən iki mənbədən – oxuyub gördüklərindən və şüurlatından “gəlir”, yazıçı həm oxuyub öyrəndiklərinin hesabına, həm də özü bilmədən onu yazmağa məcbur edən təsirlərdən (“ədəbi qəzavü-qədər“ – içdən əsən dalğalar...) formalaşır. Bəzən bu mühüm cəhət, bilmədiyin, adını eşitmədiyin, tamını bilmədiyin şeylərin gözləntisində çox zaman keçsə də yorulursan, əsas məsələni yaza, qeydə ala bilmirsən. Nəsr mətni nə qədər real şeylərdən bəhs etsə də xüsusən indiki dövr mətnləri insanın reallıqla xəyalın, olmuş əhvalatla təxəyyülün sərhəd vəziyyətini nişan verir və elə bri dəqiqliklə ki, bunu heç bir qurğuyla hesablamaq mümkün olmazdı.

Bu mənada modern nəsrdə yazı metodu məsələsi önəm qazanır; müasir Azərbaycan hekayəçiliyində bu kimi tendensiyalar müxtəlifdir, fərqlidir və ən əsası hansısa dəqiq, yaxud elə təqribi klassifikasiyaya yatmır. Bir sıra hekayələr var ki, əsas özəlliyi oxucuya hislərlə təsir üstündə qurulur (yəni mətnin dekorasiya qatı əsasdır), hekayənin dilinin əsas təsiredici faktor olduğu bu kimi mətnlərdə hər şey – bütün elementlər metaforalaşır, hekayə şeir dilində danışır, ədəbi realiyalar ölü və cansız çıxır. Digər tip hekayələrdə əsas olan qəlib-şablon tendensiyasıdır, elə mətnlər var ki, ciddi şəkildə axtaranda onların “yavuqlaşdığı” fəlsəfi, yaxud dilçilik, yaxud da digər modellərini tapmaq olar. Hekayəni mütaliə edən kimi sən hansısa modelin təsirini hiss edirsən və o sənə deyir ki, nəticə filan olacaq. Başqa sözlə, müstəqillik dövrü nəsrimizdə nəsr texnologiyası tam formalaşmayıb.

Samirə Əşrəfin “Saturasiya” hekayəsini həmin o gizlin gözləntinin nəticəsi hesab etmək mümkündür. Yəni iki prinsip izlənilib bu hekayədə - fəhm və texnologiya və bu texnologiyaya əsaslanan metod.

Bəri başdan qeyd edilməlidir ki, yazıçı şüurlu şəkildə mətndə hansısa effektin (şübhəsiz ki, hekayə pandemiya məsələsinə həsr edildiyindən burada insanı ağladan, kövrəldən, gözlərindən yaş axıdan məqamlar da var, özü də kifayət qədər) verilməsini nəzərdə tutmur, hər şeyi soyuqqanlı şəkildə, “səsi alınmış təhkiyə” müstəvisində təqdim edir. Hekayəni oxuyan hər kəs duymamış olmaz ki, nağıl edilən əhvalat “səssiz” danışılır, içdən gəlir (yəni, müəllif bu kədərli əhvalatı danışdığını özü də sezmir-!). Daha doğrusu, mətndə dünya ədəbiyyatında ənənəsi olan bir məsələ sadəcə inkişaf etdirilir, özü də həmin ənənənin təsirnə qapılmadan. Alber Kamünün “Yad” romanı: dünən anam ölüb. Bəlkə də bu gün. Kim bilir. O miniatür biçimli romanda bir məqam da var: Mersonun anasının dəfinində onun yoldaşlarının düzülüşü, yazıçı bəzilərinin gözlərinin altındakı qırışları təsvir edir. Adı çəkilən hekayədə “səs” metaforasının öyrənilməsi, daha doğrusu, ona qulaq tutulması önəmli sayıla bilər; yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, personaj məşum hadisənin sarsıntılı təsiri altında müxtəlif illərə səpələnmiş səsləri bir yerə yığmağa, onlardan insanın ruhunu dincəldəcək sözlər yaratmağa çalışır, anacq nə cəhd edirsə, alınmır. Niyə? Ona görə ki, baş verən məşum hadisə həmin səsləri kökündən qoparmış, onları heç zaman tanımadığın məkanlara atmışdır və buna görə də personajın danışığındakı səslər elə içindəcə batır, dəfn olunur. “Yuxudan kürəyimin ağrısına oyandım. Gecədən yatağımda qalan telefonun dəstəyini belimin altından sürüşdürüb bir kənara qoydum. Anamın sonuncu göstəriciləri içimdəki ümidsizliyi daha da artırmışdı. Hava yavaş-yavaş işıqlanırdı. Daha bir günüm anamla bağlı təlatümlü xəbərlərin fonunda keçəcəkdi. Onun reanimasiyada verdiyi ölüm-dirim savaşı üçün qardaşım, bacım - bütün qohumları dua edirdi. Bircə mən dua etməyi unutmuşdum. Uzun illər idi dua edə bilmirdim. Buna heç vaxt da tapmırdım. Amma yox, içimdən dua etmək, inanmaq keçsəydi, bəlkə də edərdim. Yalnız ən çətin vaxtlarda allahı xatırlayırdım. Anamın xəstəliyi, əcəllə mübarizəsi hələ mənə tam çatmırdı. On altıncı gün idi ki, onsuz da rahat olmayan həyatım pozulmuş, günlər, həftələr həkimlərlə, tibb bacıları ilə danışmaqla, saturasiya, nəbz, təzyiq, intubasiya, oksigen dəstəyi kimi sözlərlə keçmişdi...” Fikir verirsinizsə hekayənin başlanğıcında (yəni bu sitatda) çəkilməz kədərə köklənən səsin çıxacağına ümid də ifadə edilir. Telefon zəngi hər şeyi dərbədər salır. İnsan illər boyu ürəyində cücərdib ən gözəl nəsnəyə çevrimək istədiyi şeyi itirir və bu andan etibarən onun xəyalında dünyanın əvvəliylə sonu kəsişir; mətndəki təsvirlər bu baxımdan böyük önəm daşıyır, modul xəstəxanının həyəti, küləyin anlaşılmaz şəkildə hər yerə dağılan səsi (hər dəfə modul xəstəxanaya zəng etdiyində gələn musiqi səsinə oxşayır-!), boş sement kisələri və sair... Mətndə (yəni təsvirlərdə) hər şey paraleldir, həm də hansı sirli nöqtədəsə kəsişir və ürəyi deşən ağrı orda qışqırığı, ağlaşma səsini batıran, dinə bilməyən yaraya çevrilir. Hər şey bir anda yaranır, gözlərinin önündə formalaşır, damcı-damcı, qətrə-qətrə və dağılır, birdən, gurultuyla... Bu iki hadisə və onların bayaq qeyd etdiyimiz kimi qəfildən üz-üzə gəlib qovuşması gördüyün hər şeydə deformasiya effekti yaradır. Həyət-bacada, eyvanda, daha haralarda (xatirələrdə belə-!) gördüyün hər şeyin necə deformasiyaya uğramasını, böyründən batıb düzəlməsi anidən baş verir, yəni bu hekayə təkcə penademiya fəlakətindən bəhs etmir, saturasiya bir metafora kimi cəmiyyət həyatını, insan taleyini, insanlararası münasibətləri bu kimi “yayğın” epitetlərlə ən sərrast şəkildə müəyyənləşdirir. “Arzusuna çatdı. Bir gecənin içində getdi. Amma yox, bir gecə deyil, on altı gecə idi getmək istəyirdi. Sinəsinə, ağzına, burnuna, taxılan aparatlar, əllərinin üstünə sancılan ucu iti iynələr buna imkan vermirdi. Həkimini qınayıram. Günlərdir üzünü görmədiyim anamın son şəklini ondan istəmişdim. Göndərməmişdi. Qorxdu, amma israrla dedi ki, ananıza nəsə olsa, sizdə ağır təəssürat qalacaq. İndi bir-bir hamıya xəbər vermək lazımdır. Qardaşıma, bacıma, xalama, dayılarıma... Çox zəhmət çəkməyəcəkdim. Səhər zəngi onsuz da xeyrə işarə deyil. Qulağı səsdə olan qohumlardan hansına zəng vursam, hər şeyi biləcəkdilər.” Təhkiyənin sualtı axını bizə nəyi təlqin edir: elə bir dəhşətli hadisə baş verib ki, yaşadığımız, nəfəs aldığımız məkanda elə güclü dağıntı olub ki, hamı kar olub, qulaqlar tutulub, gözlər tozla dolub, ürəyin ağrısı o qədər şiddətli keçib ki, o ağrı doğrudan xəncərə dönüb və bəzi məqamlarda o xəncərin tiyəsi də görünür... Belə bir şəraitdə, yəni qulqaların tutulduğu məqamda, insanın çölün düzündə dayaqsız, söykənəcəksiz qaldığı bir məqamda kənar şeylər son dərəcə dəqiqliklə görsənir, amma sanki son dəfə, bir daha olmayacaq kimi... Personajın ölü maşınında anasının sellafona bükülü meyitinə baxması, susması bütün deyiləcək sözlərin dərin-dərin dəryalarda batılb qərq olması... Diqqət edin: “Anamdır! Onun bədən quruluşudur. Əti də bərkdir, qarnının üstü yırğalanmır. Çökmüş, yorulmuş bu bədən anamındır. On altı gündə canını qoymağa yer tapmayan anamın... Maskam daha çox islanır.” Dərd içində insanın öz geyimini, hətta başına hansı rəngdə yaylıq bağlamasını xatırlaması ... hər şey son dəfə deyiləcək kimidir, bir azdan bütün sözlər çıxıb gedəcək, sən dil deməyə söz tapmayacaqsan. Bu unikal şəraitdə daha nələr baş verir? Adətən normal şəraitdə sözlər yan-yanaşı gəldikdə oların ifadə etdikləri mənaların bir-birinə nüfuzu sayəsində dünya ən sirli, ən gözəl nöqtələrini açıb göstərir. M.M.Baxtin vaxtilə yazırdı: “Bir məna digəri ilə qarşılaşan anda özünün əsl mahiyyətini açıqlayır və onlar arasında dialoq başlayır və bu dialoq həmin mədəniyyətə məxsus fikirlərin birtərəfliliyini və qapalılığını aradan qaldırır. İki mədəniyyətin belə dialoji qarşılaşmasında onlar bir-birinə qarışmır və bir-birini təkzib etmir və bütövlüyünü saxlayır, hər biri özünün vahidliyini qoruyur, həm də qarşılıqlı əlaqədə bir-birlərini zənginləşdirirlər”. Hekayədə təsvir edilən məkanda bu şərt darmadağın olub və bu dağılma, bu əlaqəsizlik (yəni, əslində insanı və dünyanı var edən rabitə, kommunikasiya ortamı yoxa çıxıb-!) hər şeyin, hər səsin, hər sözcüyün son dəfə özünü göstərib yoxa çıxması anlamına gəlir. Həm də, ən əsas şey: bütün bunların bir səbəbi, bir baiskarı var, mütləq var! Ən bədbıəxt hadisə qarşısında insan ağlamayanda, hirsini, dərdini, göz yaşlarını içinə çəkib dayananda bunun səbəbini fəhm edir, ancaq bu hiss təkcə ona gəlir, bu duyğu təkcə onu vurur ildırım kimi, o da bütün bunları sözə çevirə bilmir, çünki səs olmayanda sözün içi boş qalır, bundan qabaq nə baş veribsə, hansı günahlar işlənibsə sözlər daha məna ifadə etmir... “...Boynunu bir azca sağa büküb atamın şəklinin yanından bizə baxır. Qırx gün keçib, hava həminki gün kimi soyuqdur. Hamı başdaşına sarılıb ağlaşır. Bir mən, mən başıbatmış məzarın kənarında dayanmışam. Yenə boz palto əynimdə, tünd göy, məxməri yaylıq başımda. Yenə anama oxşayıram. İndi daha çox oxşayıram. Gözüm xalamın ərinin burnundakı ziyilə sataşır. Xalamın saatsaz əri illərdir bu ziyillə mübarizə aparır. İki dəfə həkimə kəsdirib, bir neçə dəfə də özü sapla sıxıb atıb. Amma bax, yenə çıxıb. Burula-burula, gül kələmi kimi yenidən bitib....”

Cavanşir Yusifli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 3 iyul.- S.4.