Oblomova bənzəməmək cəhdi

“Onun romanı” rubrikası

"Ədəbiyyat qəzeti"ndə yeni və çox maraqlı bir layihəyə start veririk. Layihədə tanınmış qələm adamları ilə yerli və xarici yazıçıların ən məşhur romanları ətrafında söhbət edəcəyik. İlk həmsöhbətimiz tanınmış şair və yazıçı Aqşin Yeniseydir. Onunla Rusiyanın məşhur yazıçılarından olan İvan Qonçarovun günümüzdə də öz aktuallığını qoruyub saxlayan "Oblomov" romanını incələdik.

- Rus ədəbiyyatı böyük yazıçılar yetişdirib. O yazıçıların hər biri yazdıqları əsərlərlə Rusiyadakı mühiti bütün çılpaqlığı ilə göstərə bilib. İvan Qonçarovun "Oblomov"u isə insanı özü ilə üzləşməyə vadar edən ən mükəmməl əsərlərdəndir. İstərdim oxuculara bir az əsərin ana fikri haqqında qısa məlumat verək.

- Oblomov bir çağın çöküşünü müjdələyən "Dəccal"dır. Feodalizm Rusiyada Oblomovla başa çatırdı. Oblomov Rusiyada "can"ı, yəni nökəri olan son dərəbəyidir. Bu suala geniş cavab vermək üçün Avropanın və Rusiyanın XIX əsrdəki şəklinə baxmaq lazımdır. XIX əsri "Tarix əsri" adlandırırlar. Siyasi, sosial ideologiyaların önə çıxdığı bu əsr Avropada tarixi şüurun inkişafı ilə yanaşı, fəlsəfənin, sənətin tarixlə birlikdə öyrənilməsi və qiymətləndirməsi əsridir. XIX əsr Avropanın xristianlıqdan tamamilə uzaqlaşdığı, Rusiyanın isə xristianlığı yeni-yeni dərk etməyə başladığı, rus qəlbinin xristianlığı kəşf etdiyi əsrdir.

Dostoyevski öz romanlarında İsanın rus insanın vücudunda təcəllasından basıb-bağladığı bir əsrdə Nitsşe "Antixrist" yazırdı, Marks dini kütləvi xəstəlik adlandırıb başlanğıcın və sonun fövqəltəbii deyil, iqtisadi gücün əlində olduğunu söyləyərək modern çağın təməllərini bərkidirdi. Tolstoy "Sergi ata" əsərində dini burjua əxlaqının öz nəfsini balta ilə qorxudacaq dərəcədə comərd olduğunu uyduranda, Flober çürük burjua əxlaqının kürkünə madam Bovari adlı birə salmışdı. XIX əsrdə almanlar idealizmi, fransızlar sosializmi, ingilislər iqtisadi-sosial darvinizmi tarixi, elmi bilgilərlə əsaslandıranda Rusiyada qabaqcıl fikirlər Tolstoyun inhisarında olan ilahi ədalətin varlığı, Dostoyevskinin göylərə qaldırdığı günah hissindən nə yolla olur-olsun, arınma düşüncəsi idi.

- Belə çıxır ki, Qonçarov bu romanla, əslində, rus xalqının başının altındakı "yastığı" çəkdi.

- Avropada insan haqları, söz və fikir azadlığı, seçki hüququ kimi modern dəyərlər müzakirə olunanda Rusiyada mədəni mühit rus ədəbiyyatında səsini başına atmış günah və mərhəmət kimi qədim yəhudilik duyğularının ruslaşdırılması ilə məşğul idi. Veber xeyirxahlığı ilahi sevgi ilə deyil, kapitalizmin inkişafı ilə əsaslandıranda, yaxud Spenser təbiətdə olduğu kimi cəmiyyətdə də azad rəqabət hissinin mədəni güc qaynağı olduğunu elmi, fəlsəfi əsərlərində izah edəndə rus ədəbiyyatı yoxsulluğu, yetimliyi insana bəxş olunan ilahi sadəlik kimi tərənnüm edirdi. Rus ruhuna görə, ilahi gözəllik sadəlik idi, sadəlik isə yoxsulluq. Nəticədə rus insanı, məsələn, ingilisdən fərqli olaraq, toxun aristokratik instinktləri ilə deyil, acın intiqam hissi ilə tərbiyə olundu. Bəli, Qonçarov Oblomovun timsalında tarixin isti yatağında mürgüləyən, gələcəyə xəyalın gözü ilə baxan Rusiyanı təsvir etmişdi. O Rusiyanı ki, İsa sevgisi onu cadugər Rasputinə tapınmağa vadar etmişdi. Oblomov bu fatalizmin övladı idi.

- Romanın nəşr olunduğu andan etibarən bütün Rusiyada inanılmaz bir rəğbət qazanmasının, qısa zamanda ədəbi hadisəyə çevirilməsinin əsl səbəbi nə idi?

- Cəmi 25 il yaşayan rus tənqidçi Dobrolyubovun Oblomov haqqında dediyi məşhur bir söz var: "Bu kitabda vacib olan Oblomov deyil, oblomovluqdur". Qonçarov özü otuz ilə yaxın məmur işləmişdi. Çar Rusiyasının haradan çürüdüyünü bilirdi. Bürokratiyanın insanların əlini-qolunu bağladığını, onların nəinki yaratmaq, hətta yaşamaq həvəsini öldürdüyünü və bunun acı nəticələrinin olacağını görürdü. Oblomov da bürokratik burunlamalardan qaçıb gizlənmişdi. Hətta öz nökərinin belə onu narahat etməsini istəmirdi. Qərbdə sənaye inqilabının baş verdiyi, yeni istehsal münasibətlərinin yarandığı, kapitalist demokratiyasının nəzəri əsaslarının hazırlandığı bir dövrdə Rusiya özünün nəhəng məmur ordusu ilə feodalizmin keşiyini çəkirdi. Eynən bürokratların orta təbəqəyə çevrildiyi İspaniyada olduğu kimi. İspaniyanın "Qızıl çağı"ndan yüz il sonra, Madriddəki Venesiya səfiri yazırdı: "Əli başına çatan hər kəs dövlətin cibindən yeyir. Məmur vəzifələrinin sayı-hesabı yoxdur. Təkcə, dövlət büdcəsində 40 mindən çox məmur çalışır; bu məmurların əksəriyyəti onlara verilən əməkhaqqının iki qatını çırpışdırırlar. Maliyyə hesabatları qarmaqarışıq, hətta zərərli bir şəkildə qeyri-müəyyəndir; onların işindən hər hansı bir sistem və ya nəticə əldə etmək mümkün deyil. Eyni vaxtda vergi yığan 24 min, inkvizisiya xidmətinə məsul 20 min məmur var". Səfirin bu sözlərini olduğu kimi Qonçarovun Rusiyasına da şamil etmək olardı. Gertsen öz memuarında alman səyyahı və alimi Humboltun avam rus məmurlarını necə ələ saldığını çox aydın bir dillə təsvir edib. İntellektual potensiala, işlək mədəniyyətə sərmayə qoyulmadıqca əlavə inzibati resurslara həmişə və hər yerdə tələbat artır. Cəmiyyətin mədəni səviyyəsindəki yüksəliş isə bürokratik canfəşanlığa və qanunlara tələbatı azaldır. Hətta bir çox hallarda bürokratlar onlara olan tələbat sıfırlanmasın deyə, öz ölkələrində mədəniyyətin, təhsilin inkişafına əngəllər yaradırlar. Cəmiyyət bütünlüklə bürokratların əlinə keçdikdə isə təşəbbüskarlıq ruhunu oblomovluq ölüvaylığı əvəzləyir. Qonçarovun obrazı, əslində, çar Rusiyasını bürümüş milli "metal yorğunluğunu" ifşa edirdi.

- Oblomov Şərq insanı ilə Qərb insanını qarşılaşdıraraq Şərqin miskin insanının ruh halınımı anlatmağa çalışırdı?

- Avropanın sənayeləşdiyi bir dövrdə orta təbəqəsi büdcədən qidalan məmurlardan ibarət olan Rusiya bu yorğunluq sayəsində İspaniya kimi feodalizmdə ilişib qalmışdı və yerindən qalxmağa heyi, həvəsi yox idi. Oblomov bu yorğunluğun simvolu idi. Nəticəsi isə bu oldu ki, "Oblomov" romanının nəşrindən qırx altı il sonra bapbalaca Yaponiya 1905-ci ildə Rus-Yapon müharibəsində yerindən qalxmağa heyi olmayan, cadugər Rasputinin idarə etdiyi nəhəng Rusiyanı darmadağın etdi. Arxasınca da Birinci Dünya müharibəsindəki biabırçı məğlubiyyət gəldi.

- Oblomovun tənbəlliyi tənbəllikdən çox nihilizm ola bilərmi? Çünki XIX əsrdə Rusiyada gənclər arasında nihilizm axını da xeyli məşhur idi.

- Nihilizm bütün ideyaların, dəyərlərin inkar olunmasıdır, mənəvi, ideoloji bir boşluğa tapınmaqdır. Oblomovun isə ideyaları, dəyərləri, hətta gələcək üçün planları var. O, hər gün yataqda uzanıb görməli olduğu işləri düşünür. Hər dəfə nökəri Zaxarın üstünə bağırır ki, görüləsi çox işim var, boş-boş danışıb zəhləmi tökmə. Oblomov, sadəcə, yataqdan qalxarsa yuxularını, yuxudakı xoşbəxtliyini itirəcəyindən qorxur. Yuxu, xəyal xoşbəxtliyi onu daim yorğan-döşəyə çağırır və Oblomovun iradəsi bu xoşbəxtlik çağırışının qarşısında acizdır.

- Bu gün ətrafımızda Oblomov kimi miskinlikdən imtina etməyən insanlar çoxdur. Hətta zaman-zaman biz özümüz də Oblomova çevrilirik. Həyatını qaydasına salmaq üçün planlar quran, amma o planları heç bir şəkildə həyata keçirməyə tələsməyən. İşsizlikdən gileylənib, amma iş axtarmayan, tapsa belə bir bəhanə ilə o işdən ayrılan.

- Eynilə dediyiniz kimi, Müsəlman Şərqində, o cümlədən ölkəmiz Azərbaycanda bu cür insanlar çoxdur. Xoşbəxtliyi xəyal etmək və quru xəyaldan həzz almaq. Dilimizdəki "xəyalplov" sözü də boşuna yaranmayıb. Dini inancımız da daha çox bu xəyali xoşbəxtliyin üzərində qurulub. Xristianlığın uğuru onda oldu ki, əvvəl lüterianizm, arxasınca kalvinizm hərəkatı xristianları bu "xəyalplovluqdan" uzaqlaşdırdı. Bizim Cəlil Məmmədquluzadənin, demək olar ki, aşağı-yuxarı bütün obrazları milli oblomovlardır. Cibindən qumbara əvəzinə araq şüşəsi çıxaran Kefli İsgəndərlə Qonçarovun Oblomovu arasında belə oxşarlıq tapmaq olar. Heç cür öz ideyalarını, düşüncələrini reallaşdıra bilməyən İsgəndər nicatı içkidə, sərxoşluqda tapır. Yuxu Oblomov üçün nədirsə, sərxoşluq da Kefli İsgəndər üçün odur. Bu qəhrəmanların heç biri nihilist deyil, onların öz aləmlərində uğrunda mübarizə apardıqları ideyaları, dəyərləri var. Nihilist Kamyunun "Yad"ındakı Mersodur, nə bilim, Bekketin "Qodonun intizarı"ndakı Estraqondu və b. Oblomov nihilist deyil, amma yüz faiz fatalistdir. Bizim Kefli İsgəndər isə pessimistdir.

- Əsərlə bağlı çox maraqlı bir nüans da var. Rusiyada ən çox oxunmuş, gündəlik həyatda haqqında danışılmasına və başa düşülməsinə baxmayaraq Avropada əsəri ən ziyalı oxucular belə başa düşməmişdi. Bunun səbəbi nə idi?

- Yuxarıda dediyim kimi, lüterianizm, kalvinizm kimi düzlüyü, zəhmətkeşliyi tərənnüm edən, tənbəlliyi, sərxoş olmağı, meşşan həyatı lənətləyən böyük dini-ideoloji inqilabların baş verdiyi bir qitədə, əlbəttə, Oblomovu anlamaq mümkün deyildi. Milan Kundera deyir ki, Qərb romanlarının qəhrəmanları əsərə aksiya ilə daxil olurlar. Öz ideyalarını reallaşdırmaq üçün yola çıxırlar. Rus romanına, məsələn, "Cinayət və Cəza"ya, yaxud "Master və Marqarita"ya da Qərbdən ötürülən bu ənənə Don Kixotdan gəlir, Don Kixota isə xaç yürüşlərinə yollanan "məbəd cəngavərləri"ndən. Daha sonralar bu macərapərəst cəngavərləri Avropanın dəniz quldurları əvəz etdilər. Tərəkəmələrdə qoyun oğrusu qoçaq sayıldığı kimi, Orta əsr Avropasında, xüsusilə İngiltərədə dəniz quldurluğu igidlik hesab olunurdu. İngilislərin koroğluları dəniz ticarətini soyurdu. XIX əsrdə Qərbin heç harasında Oblomova oxşar bir tip yox idi. Oblomovun kim olduğunu başa düşmək üçün üzü Şərqə, ta Hindistana, işləməyi günah hesab edən meyityeyən aqhori təriqətinə qədər səyahət etmək lazımdır.

- Oblomov Şərqdə anlaşıldığı üçün o daha çox şərqlidir?

- Belə deyək, Oblomov, əslində, gündəlik həyatın nirvanasında yaşayan bir şərqlidir. İndira Qandi də hindlilərin "oblomovluğunu" belə əsaslandırırdı ki, hindlilər üçün zaman əbədiyyəti ifadə edir. Ona görə də bizim Erkin Qədirli kimi hindlilərin də heç vaxt tələsən yeri olmur. Hindli üçün vaxt həmişə var. Vaxtilə ingilis orientalistlər hindlilərin bu mücərrəd zaman anlayışını bütün Şərq düşüncəsinin təməli hesab edirdilər. Oblomovun da zaman, vaxt problemi yox idi. Prustun sözləri ilə desək, "zamanı yaxalamaq"la tarixin özünü ələ keçirmiş XIX əsr avropalısı üçün anlaşılmaz bir şeydi bu. Yeri gəlmişkən, Prust özü də Oblomov kimi həyat sürüb.

- Maraqlıdır, Oblomov, əslində, çox ağıllı bir obrazdır. Tənbəl olmaqdan xoşu gəlmir. Amma yatdığı yerdən də tərpənmir. Əsərin heç bir yerində Oblomov tənbəlliyi ilə öyünmür. Bu baxımdan oxucuda zaman-zaman çaşqınlıq yaranır. Onun romanda yaşadıqları əslində nə idi?

- Oblomov özü bu suala romanda cavab verir. Özünə verdiyi "mən niyə beləyəm" sualına, "bu, sadəcə, mənim taleyimdir" cavabını verir. Və bu yanaşması ilə də Şərqə aid olduğunu təsdiqləyir. Oblomov tarixdən qaçıb gizlənib, o, tarixdə iştirak etməkdən qorxur, daha doğrusu, buna həvəsi yoxdur. Qısamüddətli məmurluq həyatı və bapbalaca tarixi əhəmiyyəti olan bir məktubu Həştərxana göndərmək əvəzinə, Arxangelskə göndərməklə böyük bir bürokratik travma alır. İş yerinə xəstəlik kağızı, arxasınca da istefa ərizəsi göndərir. O düşünür ki, tarix insanların həyatını yeyir. Məmur olarkən tez-tez özünə bu sualı verir: "Bəs mən nə vaxt yaşayacağam?". Məmur tarix üçün, xalq üçün yaşamalıdır. Düzdür, bizim məmurların çoxu iş başında oblomovluq edir, yəni kabinetdə tarix və xalq üçün deyil, özləri üçün yaşayır. Ancaq Oblomov səmimi idi, ərizəsini yazıb tarix və xalq üçün deyil, özü üçün yaşamağı seçmişdi və bunun adını tale qoymuşdu.

- Oblomov və ən yaxın dostu Ştolts. Əsərdə Ştolts valideyn rolunu üstələnərkən. Oblomov həmişə uşaq qalır. Oblomovun Oblomov olmasının təməlində həyatının hansı dönəmindəki xətalar rol oynayır?

- Ştolts Oblomovun tam tərsi olan bir almandır. Yuxudan, xəyalpərəstlikdən zəhləsi gedir, bütün günü səyahətlərdədir. Qonçarovun Ştolts-Oblomov qarşılaşdırması, məncə, XIX əsr Avropa-Rusiya qarşılaşdırmasdır. Ştolts Rusiyanı yuxudan oyadacaq, xəyalların əlindən alacaq modern Avropa mədəniyyətini təmsil edir. Bu qarşılaşdırma həm də feodalizmlə kapitalizmin üz-üzə gətirilməsidir. Ştolts Oblomovu eşqin gücü ilə, yəni ruhunu cavanlaşdıraraq hərəkətə gətirmək istəyir, Olqa adlı bir qızı onun həyatına soxur, amma evlilik məsələsi Oblomovu yenidən yatağa, yuxuya, xəyala qaytarır. Feodalizmin qoca ruhu kapitalizmin onun həyatına gətirdiyi gənclikdən, yenilikdən qorxur, imtina edir. Oblomov, eyni zamanda Rusiya kimi ənənəçi ölkələrdə fərdin ola biləcəyi yeganə mümkün haldır. Oblomov bilir ki, yorğanın altından çıxan kimi Rusiya onu udacaq. O, Olqa ilə evlənməyi də Rusiyanın tələsi kimi görür. Oblomov bu halı ilə bir az da Kafkanın yataqda böcəyə çevrilən Qreqor Zamzasını xatırladır. Oblomovluq həm də kollektiv ruhlu Rusiyada fərdin faciəsidir. Xətalara gəlincə, Oblomovu keçmiş üçün böyüdüblər, o, gələcəyi görmür, anlamır. Oblomov "saqqallı uşaqdır".

- Oblomovu günahlandıra bilərikmi?

- Oblomovu Rusiyanın ümumi siması kimi görən Lenin deyirdi ki: "Rusiya üç inqilab etdi, amma yenə də Oblomovlar yox olmadılar, çünki Oblomovlar yalnız feodallar, kəndlilər və ziyalılar arasında deyil, həm də fəhlələr, kommunistlər arasında da var. İclaslarda, komissiyalarda necə işlədiyimizə baxsanız, keçmiş Oblomovu aramızda görəcəksiniz. Onu adam etmək üçün çimizdirmək, altını-üstünü təmizləmək, silkələmək, döymək lazım gələcək". Bu sözlərlə, elə bil, Lenin özünün qurduğu sovet imperiyasının da axırını görürdü. Bəlkə, imperiyanın sükanını da özündən sonra bir rusa deyil, bir gürcüyə ötürməsinin səbəbi də rus oblomovluğu idi. Lenindən sonrakı rus-sovet imperiyasının aqibətini isə qalın-qalın kitablardan daha çox, bir lətifə daha yaxşı ifadə edir. Kamil Vəli Nərimanoğlunun sovet ədəbiyyatı haqqında yazdığı bir yazısında oxumuşdum bunu. Demək, kommunizmin qatarı işıqlı gələcəyinə doğru irəliləyir. Qatarı Lenin sürür. Parovozun yanacağı bitir. Qatardakılar Lenindən soruşurlar: "Yoldaş Lenin, nə edək? Lenin: "Necə yəni nə edək?! "Davay" meşəyə, odun dalınca, əvvəl yanacaq, sonra kommunizm!". İnsanlar meşələri doğrayıb gətirirlər. Yanacaq təmin olunur. Qatar yola düşür. Bir az getdikdən sonra yenə yanacaq bitir. Qatarı bu dəfə Stalin sürür. Qatardakılar: "İosif Vissarionoviç, nə edək?". Stalin: "Bu qədər adamı kommunizmin işıqlı gələcəyinə aparmağın nə mənası var? Adamların yarısını qırın, boş vaqonların taxtasını yandıraq və yolumuza davam edək". Elə də edirlər. Qatardakıların yarısını güllələyirlər və qatar yoluna davam edir. Yanacaq tapmaq növbəsi Xruşşova çatır. "Nikita Sergeyeviç, nə edək?". Xruşşov: "Onsuz da biz kommunizmdən geri dönməyəcəyik, keçdiyimiz yolların ağaç şpallarını sökün yandıra-yandıra kommunizmə irəliləyək". Brejnev yanacaq məsələsini belə həll edir: "Pərdələri çəkib vaqonları yırğalayaq. Qoy elə bilsinlər ki, qatar inamla kommunizmə irəliləyir". Nəhayət, xalq eyni sualı Qorbaçova verir: "Mixail Sergeyeviç, nə edək!". Qorbaçov: "Yoldaşlar, yanacaq çoxdan bitib və çoxdandır ki, biz yerimizdə sayırıq. Qapıları, pəncərələri açın, dağılışaq". Ruslar ta Böyük Pyotrun vaxtından üzü bəri öz içlərindəki Oblomovu qamçılaya-qamçılaya meşə xalqı olmaqdan uzaqlaşmağa can atıblar. Bu lətifə onu göstərir ki, oblomovluq təkcə İlya İliçin deyil, bütün Rusiyanın taleyidir, o həm də iqlimin, bataqlığın övladıdır. Taleyə görə kimsəni günahlandırmaq olmaz. Oblomova bənzəməmək olar.

Söhbətləşdi: Günel Musa

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 3 iyul.- S.8-9.