Naxçıvanda Yazıçılar
Birliyinin yaranması və
inkişafı məsələləri
"Şərq qapısı" qəzeti səhifələrində
Əvvəli ötən
sayımızda
Həmin hadisədən sonra ədəbi gəncliyin fəaliyyəti
özünü daha qabarıq göstərməyə
başlayır. Məmmədəli Tarverdiyev, Müzəffər Nəsirli,
Q.Mustafayev, Nemət Nəim, Qurban Qurbanov, Məmməd Raqib,
Baqi Hüseynov, Əli Zəbun, Əbdül Kazım, Əsgər
Kəngərli, Bayram Mərdanlı kimi gənclər ədəbi
gəncliyin bayraqdarları, onu gələcək inkişafa
aparan yolun yolçuları olurlar.
1928-29-cu illər Azərbaycanda mədəni inqilab
dövrü idi. Azərbaycan partiya və komsomol təşkilatlarının
savadsızlıq, çadra əleyhinə apardıqları
mübarizədə Naxçıvan ədəbi gəncliyi fəal
iştirak edirdi. Təhsil və
inkişafla bağlı çağırışlar
sırasında milli-mənəvi dəyərlərin
unudulması və tamamilə xalqın yaddaşından silinməsi
də xüsusi yer tuturdu. Lakin bütün
mənfi cəhətləri ilə kommunizmin savadsızlıq əleyhinə
mədəni tərəqqi çağırışları
öz müsbət nəticələrini verməkdə idi.
Həmin illərdə Azərbaycan LKGİ
Naxçıvan Vilayət Komitəsinin katibi vəzifəsində
işləyən Qurbanəli Mustafayev Naxçıvandakı ədəbi
gəncliyə rəhbərlik etməklə bərabər,
özü də maraqlı hekayələr yazır, "Gənc
işçi" qəzetində çap etdirirdi. Onun "Qız qaçırma" və "Yuxulu
gecələr" adlı hekayələri diqqətəlayiq
idi. Cəsarətlə demək olar ki,
Yaquboğlu imzası ilə çap olunan bu hekayələrdə
qız qaçırma, qan davası, tayfabazlıq kimi milli adət-ənənələrimizə
zidd cəhətlər tənqid atəşinə tutulurdu.
O
dövrdə Naxçıvan şəhər komsomol klubu ədəbi
yaradıcılıq mərkəzinə çevrilmişdir. Ora bir çox istedadlı yazıçı və
şairlər toplaşmışdılar. Lakin
onların yaradıcılığında qüsurlu cəhətlər
çox idi. Naxçıvanlı yazarlar Qurbanəli Mustafayevin Azərbaycan
LKGİ Mərkəzi Komitəsinə katib seçilməsindən
sonra ədəbi gəncliyin düzgün istiqamətdə
olmadığını öz xatirələrində dəfələrlə
qeyd etmişdilər.
1921-1931-ci
illərdə gənc qələm sahiblərindən Məmmədəli
Tarverdiyev, Əbil Yusifov, Baqi Hüseynov, Əkbər
Dadaşlı, Əli Zəbun və başqaları mətbuatda
daha çox şeir və hekayələrlə çıxış
edirdilərsə, Məmməd Cəfər dövri mətbuatda
Azərbaycan və rus klassikləri haqqında ilk məqalələrini,
Məmmədhüseyn Təhmasib isə milli folklor nümunələrini
toplayır, ilk tədqiqatlarını dərc etdirirdilər. Bu dövrdə gənc tədqiqatçı Əziz
Şərif də maraqlı yazıları ilə diqqəti cəlb
edirdi.
Naxçıvanda
kəskin sinfi mübarizənin getdiyi bir vaxtda cəmiyyət həyatında
fəal görünmək istəyən gənc şairlərin
bir qismi demək olar ki, öz əsərlərində
yalnız, "belə tələb edirlər", - deyə
yazmaqla həmin əsərlərin müasirliyinə,
aktuallığına, bədiiliyinə lazımınca diqqət
yetirmirdilər.
Bu səbəbdən
1931-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin
katibi Mehdi Hüseyn Naxçıvana gələrək Partiya
Maarif Evində (indiki uşaq kitabxanasının binası)
Naxçıvanda yaşayan yazıçıların iclasını
keçirir...
Mehdi Hüseynin Naxçıvana gəlməsi ilə əlaqədar
olaraq "Şərq qapısı" qəzetində
"Ədəbi gəncliyin sağlam
yaradıcılığı uğrunda" adlı redaksiya məqaləsi
çap edilir.
Həmin məqalədə yerli təşkilatların
gənclərin yaradıcılığına istiqamət verməməsi,
gənclərin öz əsərləri üzərində
lazımınca işləməməsi, müasir proletar ədəbiyyatının
tələblərindən geri qaldığı
vurğulanır.
Mehdi
Hüseynin iştirakı ilə keçirilən
yığıncaqdan sonra Vilayət Partiya Təşkilatı
ilə birlikdə lazımi tədbirlər planı
hazırlanır və "Şərq qapısı" qəzetində
müntəzəm olaraq ədəbiyyat səhifələri
verilməyə başlanır.
Lakin inkaredilməz həqiqətdir ki, elə həmin illərdə
Naxçıvanda gənclərin ədəbi
yaradıcılığının inkişafı hələ
çox zəif idi, çünki az-çox istedadlı gənclər
Bakıya təhsil almağa getmişdilər. Proletar
Yazıçılar Cəmiyyəti sıralarında birləşən
gənclərin bir çoxu yaradıcılıq cəbhəsindən
uzaq başqa sahələrdə işləyənlər idilər.
1931-ci ildə ölkədə ədəbiyyatın daha
da inkişaf etdirilməsi haqqında Ümumittifaq Kommunist
Partiyası Mərkəzi Komitəsinin ədəbiyyat
haqqında yeni qərarı elan olunur. Proletar
Yazıçılar Cəmiyyəti ləğv edilərək
Sovet Yazıçılar İttifaqının təşkili qərara
alınır. Elə bu zaman Bakıdan
qayıtmış Əyyub Abbasov yaradıcı gəncləri
öz ətrafına toplayır.
1931-ci ildə
Əyyub Abbasovun "Şərq qapısı" mətbəəsində
Məmmədəli Tarverdiyevin redaktorluğu, Lətif
Hüseynzadənin giriş sözü ilə "Mübarizə"
adlı ilk şeirlər kitabı nəşr edilir. Şairin bu kitaba toplanmış şeirlərində
zəhmətkeşlərin əmək qəhrəmanlığı,
elliklə kollektivləşmə uğrunda gedən mübarizə
öz əksini tapır. Kitabda toplanan
şeirlər bədii cəhətdən zəif olsa da
şairin mövzu dairəsinin genişləndiyini göstərirdi.
Əyyub
Abbasov sonralar qələmə aldığı "Zəngəzur"
romanı və vətəndaş müharibəsinə həsr
olunmuş mənzum "Dar ağacı" poemasında
öz üzərində işləyərək yaxşı
bir əsər ortaya qoymuşdur. "Mübarizə"
kitabında Əyyub Abbasovun "Naxçıvan" şeiri
bədii yaradıcılıq baxımından xüsusi əhəmiyyətə
malikdir: Bundan başqa, həmin
ildə "Şərq qapısı" qəzetində
Əyyub Abbasovun silsilə şeirləri dərc olunmaqda idi.
1932-34-cü illərdə Naxçıvanda ədəbi
gəncliyin sayı xeyli artsa da, onların
yaradıcılığı sənətkarlıq cəhətdən
təkmil deyildi. Proletar Yazıçılar Cəmiyyəti
ləğv edilmiş, lakin hələ Naxçıvanda Sovet
Yazıçılar İttifaqının vilayət
şöbəsi yaradılmamışdı. Bu vəziyyət uzun müddət davam etmədi.
1933-cü ildə Mirzə İbrahimov Naxçıvan MTS
siyasi şöbəsinin orqanı olan "Surət",
Əli Vəliyev Azərbaycan KP Naxçıvan Vilayət
Komitəsinin orqanı olan "Şərq qapısı" qəzetinə
redaktor vəzifəsinə işləməyə gəldilər.
Süleyman Rüstəm və Azərbaycan ədəbiyyatının
digər simaları Əli Vəliyev və Mirzə
İbrahimovun regiona göstərdiyi diqqət və maraq
Naxçıvan ədəbi mühitində bir canlanma
yaratmış, yaradıcı insanları ədəbiyyatımıza
yeni-yeni töhfələr verməyə sövq etmişdi.
Əli Vəliyev 1934-1935-ci illərdə "Şərq
qapısı" qəzetinin redaktoru işləyərkən
yerli ədiblərin yazılarına geniş yer verir,
özü də məqalə, oçerk və hekayələri
ilə qəzet səhifələrində tez-tez
çıxış edirdi. Onun "Budağın
xatirələri" sənədli romanının "Araz
sahilində" bölməsi Naxçıvanda işlədiyi
illəri əks etdirir. 1934-cü ildə
Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi Azərbaycan
Yazıçılarının I qurultayı ərəfəsində
Naxçıvandakı gənc yazıçıların
konfransını keçirmək və Naxçıvan
Yazıçılar İttifaqını yenidən təşkil
etmək haqqında qərar qəbul edir. Buna səbəb
ÜİK (b) P MK-nın "Ədəbiyyat və incəsənət
təşkilatlarının yenidən qurulması
haqqında" 1932-ci il 23 aprel tarixli qərarı
olur. Vilayət Partiya Komitəsinin 8 maddədən ibarət bu
qərarında - ədəbiyyat təşkilatlarına yeni
heyətin seçilməsi, təşkilatın maddi
bazasının möhkəmləndirilməsi, hər 10
gündən bir "Şərq qapısı" qəzetində
yazıçılar üçün ədəbiyyat səhifəsinin
ayrılması, yaxın bir zamanda Naxçıvanda pedaqoji-ədəbi
məcmuə nəşr olunması və aprel ayında
yazıçıların konfransının keçirilməsi
göstərilirdi. Qərarın son maddəsində
əyalət konfransını keçirmək və yeni heyət
seçilməsi üçün Əli Vəliyev və Mirzə
İbrahimovdan ibarət partiya komissiyasının
yaradılması da qeyd olunurdu.
Mirzə
İbrahimov öz məsul vəzifəsini yerinə yetirməklə
yanaşı, qısa müddətdə Naxçıvanda
yaradıcı gəncliyin inkişafına böyük təsiri
ilə seçilmiş, əhalini təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının
görkəmli simaları ilə deyil, eyni zamanda dünya və
rus klassiklərinin ədəbi fəaliyyəti ilə də
tanış etmişdi...
1932-ci ildən bütün respublikalarda Mərkəzi
Komitənin qərarına əsasən proletar
yazıçılar cəmiyyəti ləğv edilmiş,
Sovet Yazıçılar İttifaqının yerli şöbələri
yaranmışdır. Lakin Naxçıvanda hələ təşkilat
yaradılmamışdır. 1934-cü il
aprelin 23-24-də Naxçıvan Maarif Evində
Naxçıvan İctimai Şura Cümhuriyyəti şura
yazıçılarının iki günlük birinci tarixi
konfransı keçirilir. Həmin konfransda Mirzə
İbrahimovun "Yazıçılar qurultayına
hazırlıq", Əli Vəliyevin "Sosialist kəndi və
onun ədəbiyyatda bədii şəkildə ifadəsi"
haqqında məruzələri dinlənilir...
"Partiyamızın tarixi qərarından sonra
Naxçıvanda Sovet Yazıçılar İttifaqı
yenidən təşkil olundu. İttifaqın heyətinə
aşağıdakı üzvlər seçildi:
1. Mirzə
İbrahimov - sədr
2.
Əbdül Kazım - katib
3. Qurban
Qurbanov - üzv
4. Əli
Vəliyev - üzv
5. Baqi
Hüseynov - üzv
6. Qurban Həsənov
- üzv
7. Lətif
Hüseynzadə - namizəd
8. Rza Şərifzadə - namizəd".
"Şərq
qapısı" qəzetində dərc olunmuş "Ədəbiyyat"
xronikasında oxuyuruq: "Naxçıvan Sovet
Yazıçılarının iclası oldu,
yazıçılar qurultayına hazırlıq haqqında
Mirzə İbrahimov yoldaş məruzədə bulundu...".
Həmin iclasda, eyni zamanda Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev
və Baqi Hüseynov Naxçıvandan Azərbaycan
Yazıçılarının I qurultayına nümayəndə
seçilmişlər.
Naxçıvan Şura Yazıçılar İttifaqı
heyəti Ordubad şəhərində öz şöbəsini
təşkil etmişdir. Şöbəyə heyət üzvü
Baqi rəhbərlik edir.
"Şərq
qapısı" qəzetinin 8 may tarixli ikinci və
üçüncü səhifələri də Azərbaycan
yazıçılarının I qurultayına həsr
olunmuşdur. Səhifə başlığında təqdim
olunmuş şüarda deyilir: "Təmiz,
büllurlaşmış, mütərəqqi dil ilə bədii
əsərləri ifadə edən yazıçı dəyərli
məhsul uğrunda mübarizə aparan ən yaxşı
yazıçı hesab olunur". Səhifədə qocaman
şair Şeyx Məhəmməd Rasizadənin
"Firdovsi" poemasından bir parça, Lətif Hüseynzadənin
"Günlər", "Canilərə ölüm"
adlı hekayələri, Ənvər Əylislinin "Komsomol
Qulam" poemasından, Qurban Qurbanovun Naxçıvanda Sovet
hakimiyyətinin qələbəsinə həsr edilmiş
"Qurtuluş" pyesindən bir səhnə çap
olunmuşdur.
1933-35-ci illərdə Naxçıvanda gəncliyin
inkişaf etməsində Əli Vəliyev və Mirzə
İbrahimovun xidmətləri danılmazdır. Demək olar
ki, onların köməyi, faydalı məsləhətləri
sayəsində Naxçıvanda böyük bir ədəbi
məktəb formalaşmış, özünəməxsus
inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur.
Bakıda
nəşr edilən "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı
Naxçıvan şöbəsinin fəaliyyəti
haqqında aşağıdakı sətirləri oxuyuruq:
"Naxçıvanda 27 nəfər gənc
yazıçı və 16 nəfər aşıq vardır
ki, bunlarla heç bir yaradıcılıq işi
aparılmır. Bu vaxta kimi bir dəfə də olsun müzakirə
və disput keçirilməmişdir. Yaradıcılıq
işi tamamilə unudulmuşdur. Gənclərin
yazdıqları roman, şeir, hekayə və oçerklərə
göstəriş verən yoxdur. Naxçıvan
yazıçılarından Qurban Qurbanov "Ayrım",
Hüseyn Baqi "Xəndan", Qasım Tağıyev
"Kolxoz həyatı", Məmməd İsmayılov
"Bizim gənclər", Hüseyn Hüseynov "Yüksəliş"
adlı əsərlər yazmışlar, lakin bunların əsərləri
heç bir yerdə müzakirə olunmamışdır".
Naxçıvanda yaşayan yaradıcı gənclik
haqqındakı belə bir siqnaldan sonra Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqı Naxçıvandakı ədəbi
gəncliklə yenidən məşğul olmağa
başlayır. Buna görə də "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə "Yeni yazanların
yaradıcılığı uğrunda" redaksiya məqaləsi
çap edilir. Bu məqalədə ədəbi
gəncliyə yaradıcılıq köməyinin zəruriliyindən,
gənclərlə aparılan işin yarıtmaz olduğundan
bəhs olunur.
Həmin tənqidi məqalədən sonra 1940-cı ildə
Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı tərəfindən
Bakı şəhərində gənc
yazıçıların respublika kurs konfransı
çağırılır. Həmin konfransda Naxçıvandan
Ənvər Əylisli, Yaqub Məmmədov, Abbasqulu Quliyev,
Hüseyn Əzim, Miryəhya Seyidov, Təvəkkül Zeynalov
kimi yaradıcı gənclər də iştirak edirlər.
"Şərq qapısı" qəzetində
şeirlərini ilkin olaraq dərc etdirən gənc qələm
sahiblərindən biri də dahi ədib Hüseyn Cavidin
qardaşı Şeyx Məhəmməd Rəsizadə idi. O, 1906-cı ildə
Naxçıvanda "Üsuli-cədid" (xeyriyyə) məktəbini
bitirmiş və orada müəllimlik etmişdi. O, həm də
istedadlı və ümidverici şair kimi
tanınmışdı. Lakin Naxçıvanda
sovet hakimiyyəti qurulmasından sonra Şeyx Məhəmməd
Rəsizadənin qələmə aldığı şeirlər
totalitar rejimi qane etmədiyindən birmənalı qəbul
edilmirdi.
Şeyx Məhəmməd Rəsizadə qardaşı
Hüseyn Cavid həbs ediləndən sonra göz altına
alınmış, məqalə və şeirlərinin qəzet
və jurnal səhifələrində verilməsinə
qadağa qoyulmuş, təzyiq və təqiblərə
dözməyərək 1939-cu ildə vəfat etmişdir. Əvəz Sadıq da
Şeyx Məhəmməd Rəsizadə kimi müəllimlik
edər, "Şərq qapısı"na
şeirlər yazardı. 1926-1927-ci illərdə
o, ilk şeirlərini dərc etdirdiyi "Şərq
qapısı" qəzetinin redaktoru vəzifəsində
çalışır, qəzet səhifələrində ədəbi
qüvvələrə geniş yer verirdi. 1927-ci
ildə Əvəz Sadıq "İnqilab və mədəniyyət"
jurnalına məsul katib təyin edilmiş, həmin vaxtdan
etibarən fəaliyyətini Bakıda davam etdirmişdir.
Əvəz Sadıq həmişə fəal
yaradıcılıqla məşğul olmuşdur.
Ordubadlı Əbdül Kazım Naxçıvan ədəbi
mühitinin geniş yaradıcılığa və
dünyagörüşə malik şairlərindən biri
kimi yaddaşlarda qalmışdır.
XX əsrin
30-cu illərinin sonunda Əbülfəz Abbasquliyev, Adil Babayev,
İslam Səfərli, Hüseyn Razi, Həsən Elsevər,
Kazım Ziya, Hüseyn İbrahimov və digər yazarlar ilk qələm
təcrübələri ilə ədəbi aləmə qədəm
qoymuş və Naxçıvanda ədəbi mühitin daha da
canlanması və formalaşmasına böyük təsiri ilə
seçilmişlər. Göründüyü kimi,
Naxçıvanda mətbuatın yaranmasından ötən
iyirmi il ədəbi mühitdə
inkişafa səbəb olmuş, mətbuatda isə yeni
imzaların, təşəbbüslərin, novator fikirlərin
yaranması ilə nəticələnmişdir.
Surə SEYİD
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 10 iyul.- S.29.