Bu yana gəlir, o yana gedir...

Hekayə

Bilirəm, "adaş" adları eyni olan adamlara deyilir. Bu yazının başlığındakı adlar tamamilə fərqlidir. Uzun illərdir ki, haqqında söhbət açmaq istədiyim bir məsələ məni narahat edir, daha doğrusu, təəccübləndirir. İlk baxışda iki nəsr əsərinin bir-birinə bənzəməsi o qədər də qeyri-adi görünmür. Ədəbiyyatımızda, hətta Şərq ədəbiyyatında nəzirə əsərlərinin (ən çox da şeir) sayı kifayət qədərdir. N.Gəncəvi və M.Füzulinin "Leyli və Məcnun"u, N.Gəncəvi və Türk əsilli hind şairi Ə.X.Dəhləvinin "Xəmsə"si və s.

Elm sahəsində də ayrı-ayrı alimlərin müxtəlif vaxtlarda, bir-birlərindən xəbərsiz olaraq etdikləri kəşflər də vardır. Məsələn, fizikada Boyl-Mariott qanunu, biologiyada Çarlz Darvin və Alfred Russel Uolles tərəfindən növlərin təkamülü nəzəriyyəsinin yaradılması. Atom fizikası sahəsində Heyzenberq və İvanenkonun bir-birindən xəbərsiz şəkildə nüvənin proton və neytrondan ibarət olduğunu təsdiq edən proton-neytron modelini təklif etmələri haqqında da məlumatlara inansaq Haqverdiyevdən 50 sonra Haqqardın oxşar süjetlərlə eyni məkanda baş verən hadisənin də təsadüfən yaxın olduğuna inanmalıyıq. Amma əksi də istisna deyildir...

Aşağıda ingiliscədən çevirməsini təqdim etdiyim hekayənin janr fərqinə baxmayaraq, süjeti ilə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Ac həriflər"inin süjeti arasındakı oxşarlıq hər kəsi heyrətləndirə bilər. Amerikalı Marqaret Haqqardın "Bu yana gəlir, o yana gedir..." hekayəsi 1961-ci ildə "Random House in Best College Writing" tərəfindən nəşr olunduğu halda, Ə.Haqverdiyevin "Ac həriflər"inin yazılma tarixi 1911-ci ildir. Ə.Haqverdiyevin "Ac hərifləri" yeməyi yedikdən sonra pul ödəməmək üçün yeməkxana sahibi Həsən kişinin gözlərini bağlayıb, pulu tutacağı adamdan alması şərti ilə ona kələk gəlirlər. Marqaret Haqqardın "Bu yana gəlir, o yana gedir..." hekayəsində isə hotel sahibinin başına açılan "kələk" avamcasına deyil, bir az avropasayağı, daha modern formada oynanılır. Əslində, bu hekayənin adını "Kəfkirli saat" da qoymaq olar. Cərəyan edən hadisələr müxtəlif olsa da, hər iki əsərdə məqsəd eynidir - hiylə işlətmək, aldatmaq. Bu, bir daha sübut edir ki, bəşəri varlıq eyni materialdan, bir yaradıcı tərəfindən yaradılmışdır - dinlər, dillər, rənglər, irqlər, məkanlar fərqli olsa da, hisslər, duyğular eynidir. Hər yerdə doğru da var, oğru da.

İnanırıq ki, bu hekayə həm oxucuların marağına səbəb olacaq, həm də tədqiqatçıların diqqətini cəlb edəcək.

***

Heç ağlıma gəlməzdi ki, saatım, gözəl, qədim divar saatım bütün şəhəri mənə güldürəcək, amma o bunu etdi.

Bir gün iki nəfər hotelimə daxil olub əyləşdilər. - Xoş gəlmisiniz mənim hotelimə, - deyib nə yeyəcəklərini soruşdum. Onlar yedikcə mən fərəhlə ödəyəcəkləri məbləğ haqqında düşünürdüm - xeyli pul olcaqdı. Qəhvələrini bitirmək üzrə ikən mübahisə etməyə başladılar.

- Farens, mən deyirəm ki, bu, mümkün deyil, - cavan müştəri dedi. O birisi yumruğunu stola elə vurdu ki, qab-qacaq cingildədi.

- Bunu hər kəs bacarar! - O qışqırdı. - Hətta bu hotelin sahibi də bunu edə bilər.

Haqqımda danışdıqlarını eşitdiyim üçün onların stoluna yanaşdım. - Nəyi edə bilərəm, centlmenlər? - Mən soruşdum. Gənc müştəri üzümə baxmadı.

- Əlli dollardan mərc tutaram ki, o bunu bacarmaz, - o, sakitcə dedi.

- Bacarmaz nəyi, centlmen? - Mən yenə soruşdum. Yaşlı müştəri təbəssüm göstərib dedi:

- Bilirsiniz, mən və dostum sizin oradakı o gözəl saatınıza baxırdıq.

- Hə, qəşəng saatdır, özü də çox qədimdir, - dedim. - Onu atam gətirib bu ölkəyə.

- Biz saniyələri saymaqda olan kəfkirin ahəstəcə və inadla yellənməsinə baxırdıq. - Cavan dedi. - Dostum dedi ki, saatın qarşısında bir saat dayanmaq asan olar. Saatın kəfkiri gedib-gəldikcə "Bu yana gəlir, o yana gedir..." deyərək tərpənmədən dayanmaq.

- Belə bir asan işi etməyə nə var ki, - gülərək dedim. - Əslində, mən saatımın qarşısında onu seyr edərək dəfələrlə bir saatdan çox dayanmışam.

- Buna mərc tuta bilərsinizmi? - Cavan mənə ciddi şəkildə dedi. - Bacarsanız mən sizə əlli dollar verəcəyəm, bacarmasanız həmin məbləği siz mənə verəcəksiniz.

- Əlli dollar? - Mən soruşdum. Bu, belə asan oyun üçün böyük məbləğ kimi göründü mənə.

- Bəli, - o dedi. Sonra boş restorana göz gəzdirib dedi: - Çoxdursa, iyirmi beş dollardan mərc tutaq.

Bu mənə toxundu. Yəqin, həriflər məni əlli dollardan mərc tuta bilməyəcək qədər kasıb hesab etmişdilər. - Mən yüz dollardan mərc tuturam, - ucadan dedim, - kaş bu sözləri deyərkən dilimi dişləyəydim, o, sahib olduğum məbləğin hamısı idi.

Əlavə bir söz demədən o, yüz dolları çıxardı, dostuna uzadıb: - Götür, Farens, - dedi. - Pulu bizim üçün sən saxla.

Mən də pulumu Farensə verdim. O da pulu saymadan digər pullarla birlikdə cibinə qoydu. - O mənə güvənir, - düşündüm,- əsl centlmendir.

Mərci udduğum halda onlardan naharın pulunu almamağı qərarlaşdırdım.

- Qaydalar bunlardır, - yaşlı müştəri deyib, qızıl qol saatını stolun üstünə qoydu. - Siz orada saata baxaraq bir saat dayanırsınız, kəfkirin hər yellənməsində "Bu yana gəlir, o yana gedir..." deyirsiniz, aydındırmı?

- Bəli, - gülümsəyərək dedim. Pulun artıq cibimdə olduğunu hiss edirdim.

Gənc də başı ilə təsdiq edərək: - Buna mən də razıyam, - dedi.

- Lap yaxşı, - dedim və divar saatının yanına getdim. O, divarda, ən sevimli qablarımla dolu şkafdan yuxarıda asılmışdı. Mən orada, arxam müştərilərə tərəf dayandım. Yaşlı adam: - Hə, başla, - deyib əmr etdi.

- Bu yana gəlir, o yana gedir. Bu yana gəlir, o yana gedir... - mən uca və aydın səslə deməyə başladım. Bu sözləri deyərkən mən çox şey haqqında düşünürdüm. Birinci, bu gözəl saatım üçün Allaha şükür edirdim, bu köhnə saat mənə oğlumun təhsil haqqı üçün pul gətirəcəkdi, üstəlik, arvadım Sara üçün təzə palto, hətta özümə bir çəlik də ala biləcəkdim. Bəli, yüz dollar sürətlə gedəcəkdi, ötməkdə olan dəqiqələr kimi.

Yeddi, on altı, iyirmi səkkiz, bu an kiminsə içəri girib qapını örtdüyünü eşitdim. Köhnə dostum Layzarın səsini tanıdım. - Mayklson, - o qışqırdı, - Nə olub? Niyə orada saatla danışaraq dayanmısan? Ağlını itirmisən?

Bayaqkı iki yad adamın heç nə deməməsi əsəblərimə toxundu. Yedikləri nahar üçün onları pul ödəməyə məcbur etməyi qərara aldım. Layzar dua etməyə başladı. "Əziz Allah, bu zavallı adama kömək ol! Bura bax, Mayklson, - o, xəfifcə dedi, - paltonu gətirib mən səni bayıra gəzməyə aparım, təmiz hava sənə kömək edə bilər.

Mən isə saymağa davam edirdim: - Bu yana gəlir, o yana gedir...

Mayklson, - o, qorxu dolu səslə dedi. - Gəl səni evinə, arvadın Saraya aparım.

Layzarın mənə tərəf gələn addımlarını eşitdim, qorxdum ki, məni çölə çıxarar, yüz dolları uduzaram. O qədər narahat oldum ki, qablardan birini götürüb çiynimin üstündən ona atdım, ancaq dəymədi.

- O çılğınlaşır, - Layzar dedi. - Mayklson, qulaq as, sən orada dayanıb nə istəsən deyə bilərsən, bircə dəqiqə də orada dayan, tərpənmə, bir dəqiqəyə qayıdıram! - O, bayıra qaçdı.

- Bu yana gəlir, o yana gedir... - Mən ən çox qəzəbli səsimlə deməyə davam etdim. Bu yolla mən o yad adamlara haqlarında nə düşündüyümü çatdırmaq istəyirdim. Layzara mərcin şərtini onlar izah etməli idilər. Göründüyü kimi, onlar centlmencəsinə hərəkət etməmişdilər.

Dəqiqələr yavaş-yavaş ötürdü, lap yavaş! Bu an qapı bir də açıldı. - Hey, Mayklson, - kimsə bağırdı. - Sonrakı sözləri deyəndə anladım ki, o, Naufman, dərzi idi. - Neyləyirsən?

Naufman əla dərzidir, lakin çox axmaq adamdır. Cavab vermədiyimi görüb hoteldən çölə qaçdı. Üç dəqiqə keçməmiş o, bir dəstə adamla geri qayıtdı. Gələnlərin hamısı birlikdə danışmağa başladı:

- Onun ağlı çaşıb! - biri dedi.

- Doğrudur. - Digəri razılaşdı.

- Axı biz nə edə bilərik? Onu xəstəxanaya aparmalıyıq. - O biriləri qışqırdılar.

Artıq mən bərk hirslənmişdim. Saatımın qırx beş dəqiqəsi getmişdi, bu axmaqlar məni dayandıra bilərdilər. Daha bir neçə qab götürüb başımın üzərindən onlara tulladım, bu dəfə atdıqlarım kimlərə isə dəydi.

Bu izdiham içərisində mən işimi necə bitirə bilərdim? Birdən ortalığa tam sükut çökdü. Kiminsə yumşaqca mənim tərəfə gəldiyini eşitdim. Onun lap yaxına gəlməsini gözləyib arxaya bir təpik atdım. Yazıq Naufman ağrıdan qıvrılaraq qışqırdı:

- Kəndir gətirin! - o səsləndi. - Kəndir! Biz onun əl-ayağını bağlamalıyıq!

İki nəfər kəndir tapıb gətirməyə qaçdı. Mən saat bitənəcən onların qayıtmaması üçün dua etdim. Bir dəqiqədən sonra qapı açıldı və kimsə yenə qışqırdı:

- Onu yalnız buraxın. Hamınız çəkilin! - Səsi həyəcandan titrəyən bu adam köhnə dostum Layzar idi.

Bu yana gəlir, o yana gedir... - Mən o yad adamlar üçün saymağıma davam edirdim.

- Bu, ağlın azması ola bilər, - babam Sadaserin dediyini eşitdim. - Xalası Viola da bu cür öldü. O da bəzi şeyləri sayırdı, toy günü üçün bəzi şeyləri sayırdı.

Bu yana gəlir, o yana gedir... - mən babamın səfeh bir qoca olduğunu zənn edərək davam etdim. Heç kəs danışmırdı. Elə bir sakitlik yarandı ki, saatın səsi ucadan eşidilməyə başladı. Əlli səkkiz dəqiqə keçmişdi, yalnız iki dəqiqə və yüz dollar mənim olacaqdı. Səsim zəifləməyə, ağzım da qurumağa başlamışdı. Elə bu an qapı açıldı və qulaqlarım qadın ağlaması ilə doldu. Gələn arvadım Sara idi.

- Xahiş edirəm, xahiş edirəm, onu yaxına buraxmayın, - mən dua etdim, - mən ona heç nə, hətta balaca bir boşqab belə tullaya bilmərəm. - On saniyə, üç, iki, bir.

Cəld döndüm, - Uddum! Uddum! - deyə qışqırdım. - Yüz dollarımı verin. - Heç kəs tərpənmirdi. Hamı mənə baxırdı. - Mənim yüz dollarım. - Var gücümlə qışqırdım. - Bəs o iki yad adam, onlar hanı? Onlara neyləmisiniz? Onlar bax düz orada, o masada oturmuşdular.

Mən başıma gələni onları inandırmaq üçün bu əhvalatı dəfələrlə danışmalı oldum. İnanandan sonra onların gülüş sədaları qonşu kənddə eşidilirdi. Bax, buna görə də məni "Bu yana gəlir, o yana gedir Mayklson" kimi çağırmağa başladılar.

İndi hotelimə gələn hər kəs mənə, - "Deyə bilərsinizmi saat neçədir?" - sualını verir və ürəkdən gülərək çıxıb gedir.

Marqaret Haqqard

İngiliscədən çevirən: Rahib Alpanlı (Sədullayev)

ADPU Quba filialının baş müəllimi

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 10 iyul.- S.26-27.