Türklərə məzalim
Bən şu sətirləri yazarkən gözlərim
önündə Qafqasyadan son poçta ilə gəlmiş qəzetələr
duruyor. Bu qəzetələrin
ilk səhifəsində şu xəbərə təsadüf
ediliyor:
"Dün cümə ertəsi martın 19-da gecə
yarısında bir-çox jandarma və polis məmurları
bütün türk qəzetələrinin idarəxanələrini
basaraq...sahib-imtiyaz və sərmühərrirlərini təhti-toqifə
(nəzarət altına) alıb həbsxanaya göndərdilər. Toqif edilən zatlar
şunlardır: "Yeni-həqiqət" qəzetəsinin
sahibi-imtiyazı Oruc Orucov, sərmühərriri Məhəmmədsadiq
Axundov, "Səda" qəzetəsinin sahibi-imtiyazı və
sərmühərriri Haşım bəy Vəzirov, "Yeni
Füyuzat" məcmueyi-ədəbiyyəsinin sahibi
Əlipaşa Hüseynzadə və sərmühərriri
Əhməd Kamal bəy əfəndi, heyəti-təhririyyəsindən
Cəfər Bünyadzadə, "Şəhabi-saqib" qəzetəsinin
sahibi-imtiyazı və sərmühərriri Əlabbas
Müznib Mətləbzadə".
Məzkur qəzetələr tətil etdirilərək mətbəəxanələri
də qapadılmışdır.
İştə son poçtanın gətirdiyi xəbərlər
bundan ibarətdir. Əcəba, Rusiya hökumətini bu qədər
zülm və təəddiyat (təcavüz) icra etməsinə
nə kimi səbəblər sövq ediyor?
Şu suala veriləcək cavab atiyədə sərd edilən
təfsilatdan anlaşılacaqdır.
Qafqasya
silsileyi-cibalının cənubunda Batumdan başlayaraq
Bakıya qədər imtidad edən (uzanan) tam beş
yüz kilometrlik məsafə üzərində osmanlı və
İran hüdudları boyunda beş milyon Türk sakindir.
Bundan ta türk ellərinin Asiyayi-Qərbidə ikən
zühurları zamanından bəri şu yerlərdə yerləşib,
Qafqasya dağlarının da iç tərəflərinə
doğru yayılmışlardır. Fəqət
müruri-zaman (zaman keçdikcə) və təbəddülati-tarixiyyə
ilə başqa türklərdən
ayrılmışlardı. Və kəndilərinin
türk oğlu türk olduqlarını yalnız türk
lisanının, türk sərqilərinin, türk adat və əxlaqının
mühafizəsi ilə bir dərəcəyə qədər
anlada biliyorlardı. Hissiyati-miliyyə və
qovmiyyə ta şu axır zamanlara qədər bir hal sükunət
və təvəqqüfdə (ətalət içində)
duruyordu. Qayət zəki fəqət qəliz
bir cəhalətlə uyquda olan bu türklərin bütün
fikirləri, duyğuları, həmən müxtəlif məsaili-məzhəbiyyə
ilə (məzhəb məsələləri ilə)
uğraşmaqdan ibarətdi. Məsaili-məzkurə
(sözü gedən məsələ) isə cinsən, irqən,
insanən və dinən bir qövm olan şu türklərin
arasında nifaq və şiqaq (parçalanma) ilqa edərək
(yaradaraq) başqa əqvama nisbətən pək geri
qalmalarına səbəb oluyordu.
Bunlar şu hali-əsəfiştimal (təəssüf
doğuran hal) içində qaldıqca, təbii, ruslar
onları hesaba belə almıyordu. Hətta bir çox kərə
Rusiya hökuməti Türk ellərinin xanlarını, əşrəfini,
üləmasını (əsilzadələrini, alimlərini)
təltiflər, tətyiblər ilə (könlünü
almaqla) oxşayaraq irqən və dinən qardaşları olan
osmanlı və İranın əleyhinə belə alət
kimi qullanıyordu. Qafqasya dağlarında bulunan
və ixtilafati-irqiyyəyə rəğmən, dinən qayət
müttəhid və mütəəssib (əlbir və təəssübkeş)
olan əqvami-sairiyeyi islamiyyə Rus hökumətini daha ziyadə
düşündürüyordu.
Rusiya hökuməti var qüvvəti ilə bütün
mövcudiyyəti ilə şu dağlar təpəsindəki
müsəlmanlar ilə uğraşıyordu. Cənubdakı beş milyon türkləri də kəndi
başlarına buraxmadı. Bunların cəhaləti
ilə aralarında fəalanə bir surətdə
icrayi-hökm edən ixtilaf və şiqaqlar Rusiya hökumətinin
ən qəvi, ən mətin bir istinadgahı idi.
Fəqət nəhayət bir gün gəldi. Türklər
də dalmış olduqları xabi-məzəllətdən
(zillət yuxusundan) oyandılar. Rusiya məktəblərində
təhsili-elm və kəmalat edən və ruslar tərəfindən
"ruslaşmalarına" çalışılan türk
cavanı yavaş-yavaş kəndilərinin türk oğlu
olduqlarını anladılar. Cəhl və
cəhalətin, nifaq və ixtilafın Türklərə
vurduğu zərbələrin vəxamətini
(ağırlığını) düşündülər.
Bunlar elə çarpışmağa,
mübarizəyə başalyıb Türklər arasında
bir ittihad və ittifaqın vücudpəzir olmasına
(mümkünləşməsinə) sərfi-məsai (səylər)
etdilər.
Bundan tam
otuz beş sənə müqəddəm
Qafqasyanın Bakı şəhərində ilk dəfə
olaraq Türk dilində "Əkinci" namilə həftəlik
bir qəzetə nəşr edilməyə
başlamışdı. Qəzetəyi təsis
edən Moskva Darülfünununu bitirmiş əşraf Qafqasyadan
mərhum Həsən bəy Zərdabi idi. Bu zat Qafqasya Müsəlmanlarının və bilxassə
türklük hissiyatının nəşvünümasına
pək böyük xidmətlər etmişdir. Fəqət təəssüf olunur ki, arası
çox çəkmədən qəzetəsi
qapadıldı. Qəzetənin tətilinə
səbəb 1877 sənəsində Rus və dövləti-Osmaniyyə
müharibəsi əsnasında müsəlmanları təşviq
və təhrik edəcək bir məqalənin nəşri
olmuşdu. "Əkinci" tətil
etdirildikdən sonra Həsən bəy Zərdabi də
Bakıdan sürdürülmüşdü. Məzkur qəzetənin böylə
qapadılması Qafqasyada tərəmmüvə (inkişafa)
başlayan türk hissiyyat və ədəbiyyatına
mühlik bir zərbə olmuşdu. Bundan sonra Rusiya
hökuməti iyirmi yeddi sənə qədər bir müddət
Qafqasya türklərindən heç birinə qəzetə və
məcmuə nəşr etməyə müsaidə etmiyordu…
Fəqət, Rusiya hökuməti fikir və xəyal ilə
pəncələşmənin səmərəsiz
qalacağını düşünəmədi. Heç
fikrin, xəyalın qarşısına sədd çəkmək
qabilmidir? Vaxtilə Həsən bəy Zərdabinin
əkmiş olduğu türklük toxumları qəlbi-millətdə
caygir olaraq (yer tutaraq) yavaş-yavaş səmərə verməyə
başladı. Tədricən Qafqasya
türklərində elm və irfana, təməddün və
tərəqqiyə doğru bir hiss, bir meyl oyandı. Aralarında elm və irfan artdıqca türklük
hissiyat və ittihad (birlik) əsərləri də kəsbi-vüsət
ediyordu.
Bilaxirə
1905 sənəsində mühərriri-acizlə bərabər
darülfünun Osmaninin tibb fakültəsində müəllimlik
edən fazil danışmənd doktor Əli bəy
Hüseynzadə həzrətləri "Həyat" namində
türkcə bumi (yerli) bir qəzetə çıxarmaq şərəf
və səadətinə nail olduq. Qəzetəmizin
sahibi-imtiyazı bütün qəlb və hissiyyatı ilə
türk oğlu türk və ümumrusiyada birinci sinif sərmayədarlardan
ədd edilən (sayılan) Hacı Zeynalabdin Tağıyev
idi. Bu zat kəndi xeyrat və ehsanatı ilə
Qafqasya müsəlmanlarına və bilxassə türklər
arasında elm və irfanın, hissiyati-milliyənin
intişarına böyük xidmətlər etmişdir. Muma-ileyhin (yuxarıda anılanın) himayə və
müavinəti ilə bir çox müəssisati-elmiyyə və
xeyriyyə, mütəəddid (çoxsaylı) məktəblər,
qiraətxanələr meydana gəlmişdir. Binaənəleyh
şu zat bu gun Qafqasyada yalqız deyildir. Onun
ehsanları, xeyratları digər Türk sərmayədarlarına
bir örnək oldu. Bu sərmayədarlar
arasında elm və irfan yolunda müəssisələr təsis
etmək, nəşri-məarifə çalışmaq adətən
bir rəqabət, bir mübarizə rəngini aldı. Hər biri kəndi təşəbbüsi-şəxsi
və sərmayəsi ilə bir məktəb açmaq, bir qəzetənin
məsarifini təmin etmək, yaxud bir müəssiseyi-irfan təsis
etmək şövq və eşqinə
düşmüşdür.
Əlyövm
nəfsi-şurasını da ərz edəlim ki, Bakı
türkləri arasında beş on milyonluq
sərmayədarlar az deyildir. Hətta Hacı
Zeynalabdin Tağıyev və Musa Nağıyev kimi yüzlərcə
milyonlara malik zənginlər də vardır. Qafqasya qitəsinin digər yerlərində bulunan
türklər də binnisbə zəngindirlər. Zira, Qafqasya türkləri pək
çalışqan, ticarət və sənaye, ziraətə
qayət mahir və müstəiddirlər. Bu gün Qafqasyanın həyati-iqtisadisi Qafasya
türklərinin əllərindədir. Hətta
ermənilər kibi ticarət və sənayedə mahir bir
qövm belə Qafqasya türkləri ilə rəqabət edəmiyorlar.
Bundan dolayıdır ki, Qafqasyanın başqa
yerlərində də əğniya (varlılar) və sərmayədarın
müavinətləri ilə maarifi-milliyə səri (tez) bir
surətdə inkişaf etmişdir.
Əlyövm
bütün şəhərlərdə, qəsəbələrdə
və köylərdə birər ikişər osmanlı
dilində məktəblər yasaq edilmişdir... Fəqət, bütün Qafqasyada türklük mərkəzi,
türklük yatağı yenə Bakıdadır. Türk fikri, Türk hissiyyatı bütün Qafqasya
qitəsinə, dağlarına, dərələrinə,
ovalarına bu şəhərdən axıb gediyor.
Bakının Türk zənginləri, səməreyi-həmiyyətidir
ki, bu gün Türk lisanı, Türk ədəbiyyatı cinsən
Türk olmayan Qafqasyanın şair əqvami-islamiyyəsi
arasında belə intişar etməkdədir.
Türklərin, ləzgi, çeçen və
inquşlar və əqvami-sairə arasında
açdıqları məktəblər sayəsində əlyövm
türk lisanı Qafqasya əqvami-islamiyyəsi miyanında
(arasında) bir lisani-ümumi dərəcəsinə
varmışdır. 1905-1909 sənəsinə qədər mühərriri-acizin
əlindən beş qəzetə gəlib
keçdi. Hökumət birisini qapadınca bir
digərini çıxardıyorduq. Digər
rüfaqayi-məsaimiz də eyni əzm və səbatda
bulunuyorlardı.
Möhtərəm
Əli bəy Hüseynzadə həzrətlərinin "Həyat"
qəzetəsindən sonra təsis etdiyi "Füyuzat" məcmueyi-nəfisəsi
o zamanlarda bütün əfradi-osmaniyyənin, bütün osmanlı şüəra və üdəbasının
bir mərcəi-yeganəsi olmuşdu. Yuxarıda
Bakıda toqif və həbs edilən əfəndilər
arasında zirk etdiyimiz Əhməd Kamal bəy
"Füyuzat" məcmuəsinə Əli bəy
Hüseynzadə həzrətlərinə müavinəti-təhririyyədə
bulunmaq üzərə Bakıya dəvət edilmişdi.
Əhməd
Kamal bəy əhrar və üdəbayi osmaniyyədən
olmaqla bərabər kəndisi də əlyövm təbəeyi-osmaniyyədəndir...
Əbdülhəmid dövründə "Sərvəti-fünun"a
və digər məcmuələrə
çalışıyordu. Sonraları
İstanbuldan firar ilə Misr əl Qahirədə
"Doğru söz" namında müdafieyi-hürriyyət
niyyətilə bir qəzetə çıxarmışdı.
Orada Əbdülhəmidin təqibatından əmin
olmadığından Bolqarıstana getmək məcburiyyətində
bulundu. İştə Bakıya dəvəti
bu zamanlarda vüqu bulmuşdu.
Əhməd Kamal bəy Qafazyada türklük
üçün pək çox, pək gözəl xidmətlər
etmişdir. Mühərrirlik, müəllimlik, müdirlik vəzifələri
ilə əhalinin tənviri-əfkarına, Lisani-osmaninin
intişarına, türklük, osmanlılıq
hissiyyatının əhalidə caygir olmasına (qərarlaşmasına)
çalışmış və çalışmaqa
bulumuş idi. Toqif edildiyi zamanda yenə
"Yeni Füyuzat" nam məcmuənin başında olmaqla
bərabər, digər qəzetələrdə məqalələr
yazmaqda bulunuyordu. Xülasə bu zatın
türklüyə, islamiyyətə böyük xidmətləri
olmuşdur. Kəndisi təbəeyi-osmaniyədən
olduğu üçün hökumətin nəzər-diqqəti
şu zati-möhtərəmin hali-əsəfiştimalına
(təəssüf doğuran halına) cəlb etməklə bərabər
möhtərəm sədr-əzəm və xariciyyə naziri
Raşalardan müşaürileyhin sürətlə
xilasının çarəsinə baxmalarını istirham və
tələb edəriz.
İştə şu müəssir amillər sayəsində
yalnız Qafqazyadakı yeddi milyonluq müsəlmanları təsxir
etməklə qalmadı. Dağları, dənizləri,
hüdudları keçərək bir tərəfdən Azərbaycan
çöllərinə, digər tərəfdən bəhri-Xəzər
vadilərinə, Ceyhun ovalarına, Türküstan səhralarına
qədər yayıldı. Böyük, müəzzəm
bir kütleyi-bəşəriyyə əsrlərcə
dalmış olduğu uyğudan oyanıb kəndisini bilməyə,
kəndisini tanıtmağa başlıyordu...
Rusiya hökuməti təbii bundan pək ziyadə
kuşkulanıyordu. Nəzər-diqqətini və təvəccöhünü
(diqqətini) dağlı müsəlmanlardan sərf-nəzərlə
Cənub və Şimal türklərinə ətf etdi. Bir çox təzyiqat və təqibat icra edilməyə
başlandı. Rusiya müsəlmanları
arasında vücuda gətirilmiş hərəkati-milliyyənin
önünü almağa var qüvvəsi ilə
çalışdı. Fəqət təqibat
və təzyiqat şimdiki dərəcəyə
varmamışdı. Bunun da başlıca
səbəbi Osmanlı türklərinin canlanmaları,
qüvvət bulmalarıdır. Şimdiyə
qədər pək çox tənqidlərə
alışmış Osmanlı Türkləri şu
üç sənə zərfində sayeyi-hürriyyətdə
pək çox müvəffəqiyyətlər əldə
etdiyi üç sənə oluna gəlincəyə qədər
osmanlılığı, türklüyü hesaba almağa belə
tənəzzül etmək... istəməyən düşmənlər...
hər yerdə... türklük mühiblərini təqib və
təzyiq ediyorlar. Bu gün Rusiyada bulunan
otuz milyon müsəlman tərəssüd (nəzarət)
altında, daha doğrusu, bir işgəncə içindədir.
Əli qələm tutan, ağzı söz söyləyən
əhalinin tənviri-əfkarına xidmət edə bilən nərədə
bir adam varsa toqif etdiriliyor, həbslərə
atılıyor. Qəzetələr, kitablar, mətbəələr
basılıyor, zəbt ediliyor. Yüzlərcə
insanlar bilamühakimə mənfalara, Sibirya çöllərinə
sürülüyor, zindanlarda çürüdülüyor.
Türkiyə ilə əlaqədə bulunanlar
Türkiyədən gələn məktublar, qəzetələr,
kitablar təqib edilərək müsadirə ediliyor.
Əcəba bolqarların, imdadına qoşan və daima
insaniyyət, hürriyyət pərdələri arxasında
gizlənən arvopalılar Rusiyadan, islamların
düçar olduqları şu məzalimə qarşı
quru bir söz olsun, bir şey söyləməyə
çıxarmı?
Ah! Bir biliyoruz ki, Avropa fikri və məntiqincə insaniyyət və hürriyyət kəlmələrinin müsəlmanlara şümulları (aidiyyəti) yoxdur. Bütün aləmi-islam, bütün türklər istərsə bir gündə, bir anda məhv olsunlar, Avropa insaniyyət və hürriyyətpərvərləri ağızlarını açıb da bir kəlmeyi-şəfqət belə söyləməzlər.
Varsın Rusiya istədiyini müsəlmanlara yapsın. Fəqət bilmiş olsun ki, müsəlmanlara qarşı yapmış və yapmaqda olduğu hər növ zülm və təəddi (təcavüz) kəndisi üçün bir çahi-fəlakət, bir həfreyi-zillət təşkil edəcəkdir. Milliyyət xəmirəsi hər zaman, hər yerdə şühəda qanı ilə yoğrulmuşdur. Şühədası, məzlumu, məğduru olmayan bir millət hürriyyətə, istiqlaliyyətə, həyata kəsbi-istehqaq etməmişdir...
Fəqət, min dəfə həmd olsun ki, hər halda, başladı. Biz bunu Rusiya müsəlmanlarının ən yaxın bir zamanda təxlisi-giriban edəcəklərinə (xilas olacaqlarına) bir əlamət, bir əsəri-xeyriyyədə tələqqi ediyor və qarşılıyoruz. Türk və türklük uğrunda həbsxanalara atılmış olanlar əhali nəzərində bir qəhrəman olacaqlar və bu sayədə sənələrdir qələm ilə yapamayacaqlarını bir anda yapmış bulunacaqlardır.
İştə şu eşqdir ki, bəlalar, məşəqqətlər içindəki böyük türklüyü Asiyayi-Qərbi və Asiyayi-Vüstada (Orta Asiyada) ehya və təcdid edəcəkdir (yenidən həyata qovuşduracaqdır).
"Tərcümani-həqiqət"
qəzeti
31 mart 1911
Əhməd
AĞAOĞLU
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 17
iyul.- S.10-11.