Oğuz
Atay: "Tutuna bilməyənlər"
Həyatdan yapışa
bilməyənlərin romanı
Türkcə və məncə
***
1934. Oğuz Atay doğulur.
"Bizim üçün eyni bir hökm
var. Qısa bir hökm: gözlədiyimiz və
inanmadığımız bir hökm. Təkcə
bizim üçün çıxardıldığını
düşündüyümüz, əslindəsə,
saysız-hesabsız nüsxələrdə verilən və
xırdalıqlarına varılmayan hökm. Bir az pul veriləndə, bir az yaxşı davrananda
yumşalan, amma yenə də heç bir şəkildə
bizim üçün vacib olmadığını bildiyimiz bir
hökm".
Çox güman, keçən əsrin
altmışıncı illərinin sonunda ilk romanı olan
"Tutuna bilməyənlər"i yazan Oğuz Atay
özündən əvvəlki və sonrakı türk ədəbiyyatı
haqda necə bir ölümcül hökm
çıxardığını da bilmirdi. Amma yəqin, hardasa taleyin
pusquda dayanan əli onu gətirib bu hökmə necə
çıxartdığını yaxşıca
hesablamış, hər şeyi ən incə
xırdalıqlarına kimi götür-qoy edərək əvvəllə
sonra arasında nəhəng bir sədd çəkmişdi.
Heç kimin dağıda, heç kimin bir kərpic belə əlavə
edə, heç kimin bir kərpic belə götürə bilməyəcəyi
bir sədd...
Oğuz Atay geniş mənada insan
düşüncəsinin, beyninin, hissiyyatının əvvəlinin
və sonrasının düz ortasında həyatdan
yapışa bilməyənlərin
ölümsüzlüyünü hamımızın
qarşısında masaya çırparaq çıxıb
getmişdi.
Yazdığı sətirlər arasında (onlarınsa az qala sayı-hesabı yoxdur) hər kiçik
nüans, hər kiçik işarə, detal, bəşəriyyətin
qəlbini cılız fikirlərin oyuncağına çevirən
həyatı həqiqətlərin istehza və kədər
donuna bürünmüş ağısı yatır:
"İlk baxışda mənasız
görünən qaralamalar getdikcə əhəmiyyət
qazanmağa başladı. Bu qaranlıqda bütün
ünsürlər heyrət ediləcək bir nizamla yerini
tutdu. Baxanda bədənimdə bir hərəkət
olmadığı halda, içimin şiddətlə
sarsıldığını hiss edirdim. Həqiqətən
sarsıdıcı, müdhiş bir həqiqətlə
üz-üzəydim. Mən yeni bir sistem kəşf
etmişdim. Kağızın üstündəki
o qarmaqarışıq xətlər arasında (halbuki bilirsən,
mənim gözəl xəttim var) "Həyatın
Koordinatları" nəzəriyyəsi yatırdı".
***
1970. Oğuz Atay "Tutuna bilməyənlər"
əsərini TRT Roman müsabiqəsinə təqdim edir,
mükafata layiq görülür, 1972-ci ildə ilk dəfə
kitab halında nəşr edilir və... dərhal da unudulur.
Heç kim bu romanı
nəinki çap etmək, hətta yaxına buraxmaq belə
istəmirdi. Heç kim özünü və
dünyanı görmək imkanından xəbərdar deyildi,
bəlkə xəbərdar olsaydı da qəbul etməyəcəkdi.
Çünki iti fəhmin, üstün insani
fikrin məhsulu olan "Tutuna bilməyən"lər elə
onların özlərinin arasında, elə onların özlərindən
ya əziyyət çəkir, ya da əziyyət verənlər
arasında cərəyan edirdi.
İnsanlığın keçmişiylə
gələcəyi arasında gedib-gələn insan taleyi bəzən
xəyali, bəzən amansızcasına real, gah başa
düşülən, gah qətiyyən başa
düşülməmək görüntüsü yaradan hadisələrin,
məqamların, bəsit və bir o qədər də ali,
sakit və o qədər də ürküdücü
çağırışların içində qaynayıb əridikcə
həyatın əslində min bir üzünün əks
edildiyi aynada insan tənhalığının, insan faciəsinin
yenilməz, məğlubolmaz hekayəsi.
"Səlim İşıq
yalnızlığını sözlərlə bəslədi. Sözlərin mənasını
bilmədən əvvəlcə tanıdığı
yalnızlığı sözlərin içində
yetişdirdi. Əvvəlki həyatının
xəstəliyindən yenicə qalxdığı arada laqeyd
Sözlər danışarkən qəfildən köhnə
yaraların köhnə Sözlərin köksünə
saplandığını hiss etdi; sustləşdi. Sözlər yalnızlığını
yaşamağına da imkan vermədi. Hər
tərəfdən bürüyüb hücuma keçdi.
İşlətdiyi sözlər də
dönüb onu əzdi, nəfəssiz qoydu. Sonra Səlim birdəncə atılıb
yatağından çıxdı, bütün sözləri
və həyati hadisələri ayağının altına
qoyub əzdi. Günəşə
çıxdı. Bir müddət sonra günəş
işığı gözlərini yandırdı, pərdələri
qapayıb, Sözlərin qaranlığına
qayıtdı...
...yalnızlıq həmişə
oradaydı".
***
"Tutuna bilməyənlər"dən
sitatlar gətirmək çox çətindir. Gərək bütün
romanı sitat gətirəsən. "Tutuna
bilməyənlər"i bir obrazın, bir neçə əsas
obrazın romanı adlandırmaq da mümkün deyil. Ən kiçiyindən ən böyüyünədək
bütün adıçəkilən şəxslər və
şübhəsiz, onların romanda tutduğu mövqe
ümumi mənzərənin, ümumi orqanizmin kifayət qədər
əsas elementidir. Oxucuya elə gələ
bilər ki, bəzi məqamların üstündən
keçmək olar - tələskənlik, səbirsizlik və
tez qərar vermək bu qalın kitabı oxumağa
başlamış hər bir oxucunun lənətidir.
"Tutuna bilməyənlər" həm
də oxucusu üçün hər mənada sınaqdır,
oxuya bilən üçün ayrı, oxuya bilməyən
üçün bir ayrı. Romanın həyatla qəribə
şəkildə üst-üstə düşən bir cəhəti
də sehrli bir təsirlə hər kəs üçün fərqli
mənaya gəlməsidir - çünki biz fərd olaraq
ayrı-ayrılıqda ya həyatdan yapışa bilməyənik,
ya da həyatdan yapışmağa imkan verməyən. İkisi arasında heç nə yoxdurmu? Var -
laqeyd tamaşaçı kütləsi, laqeyd cəmiyyət,
yolunu azmış cəmiyyət, yolunu axtarmağı
ağlına belə gətirməyən cəmiyyət,
çünki onun heç yol anlayışı yoxdur,
çünki narahat belə deyil, çünki...
Oğuz Atay narahat müəllifdir. Onun narahatlığını ancaq
Tanrının rahatlığı və səssizliyilə
müqayisə etmək olar...
***
Mürəkkəblik - Bir qism oxucu
"Tutuna bilməyənlər"i ilk növbədə belə
ifadə edir. Bir qisim "başa düşülməyən",
bir qisim isə "mənasız". Sadalananları
oxucu yanaşması adlandırmaq mümkün deyil, bu, sadəcə,
qapalı gözlər və tənbəl ürəklərlə
bağlı məsələdir. Oğuz
Atay keçmişlə gələcək arasında hər məqamda
indini qura bildiyi qədər də sanki laqeyd, yararsız,
doğulmasıyla ölümü arasında cılız bir
boşluq baş tutan kütlənin üzvlərinin əzablarını
öz boynuna götürüb. Həyatdan
yapışa bilməmək o kütlənin gözündə
bacarıqsızlıqdır, Səlim
İşığın (Oğuz Atayın) gözündə
isə İsa Məsih kimi günahkarların əzablarını
öz çiyinlərində daşımaq.
Biz isə xüsusi bir soyuqqanlılıqla
onun dara çəkilməsini seyr edirik.
"Tutuna bilməyənlər"i oxumaq
qəlbimizin içindəki əzabkeşi çarmıxdan
endirmək və ona yeni həyat bəxş etməkdir,
Oğuz Atay qarşımıza qətiyyən həyatımızdan,
arzularımızdan, xəyallarımızdan, taleyimiz və əzablarımızdan
mürəkkəb və qarmaqarışıq mətn
qoymayıb. Əksinə,
bütün bu kələfi səbrlə aça-aça bizə
hazır köynək hörüb - Geyin və yenidən
doğul!
***
Tarix, ədəbiyyat, dəqiq elmlər, fəlsəfə,
coğrafiya, etnoqrafiya, musiqi, siyasət, dövlət idarəçiliyi,
idman, incəsənət, təhsil, idarəçilik, tibb,
ticarət, mətbuat, ordu, gənclik, qocalıq, dəlilik,
ağıllılıq, varlılıq, kasıblıq, nizam-intizam,
qaydasızlıq, pozğunluq, əxlaq, dostluq, xəyanət,
məhəbbət, sədaqət, laqeydlik, həssaslıq, əyalət,
mərkəz, daxil, xaric...
Başqa?
Başqa ağlınıza gələn nə
varsa. İti, sərrast, adamın yeddi qatından keçən
bir dillə həyat. Səhifələri
çevirməklə bu həyatı arxada qoya bilməzsiniz,
hansısa bir dövrə, hansısa bir coğrafiyaya aid edib
rahat nəfəs ala da bilməzsiniz - bu sizin haqqınızda
romandır. Hara getsəniz sizi təqib edəcək, daha
doğrusu, siz onsuz da o romanın içindəsiniz və onu
oxumamaqla heç nədən qaça, xilas ola
və ya heç nəyi itirib tapa bilməzsiniz.
***
"Dayanmadan axan bulağın yanına gəldi. Səlim belə bulaqlarda hər yerini
isladırdı, sudan da istədiyi qədər
içə bilməzdi. Halbuki bəzi insanlar ən
palçıqlı yerlərdən belə nişastalı ağ köynəklərini və açıq
rəngli şalvarlarını çirkləndirmədən
çıxa bilirlər. Belə adamlar həyatda uğura nail
olurlar, Olriç. Səlim haradan
yapışacağını bilməzdi. Bir
əliylə bulağın divarından yapışmağa
çalışaraq o biri əlini suya uzadar, amma heç
cür müvazinətini saxlaya bilməzdi. Ayaqları palçığa batar, dodaqları suya
çatmazdı".
Həyatdan yapışa bilməyənlərin
birinin öz arzusuyla həyatdan imtina etməsi, digərinin onun
axtarışının ardıyca çıxıb getməsi,
yerdə qalanların bu böyük yolçuluğu bilərəkdən
və ya bilməyərəkdən böyük və ya
kiçik tale kimi bir yerdə saya-saya başa
çatdırmasının romanı.
***
1977. Oğuz Atay uzun çəkən xəstəlikdən
vəfat edir. 43 yaşında.
Beynindəki şiş yavaş-yavaş
inkişaf edib onu sonuna bir az tez
çatdırmışdı.
Bu zəkayla, bu zamanın irəlisini -
gerisini eyni sürət və itiliklə görə bilən
gözə sahib insanın bundan fərqli xəstəliyə
tutulması adama qəribə gələrdi.
"Yazdıqlarıma baxdım, dayanmadan
özüm barədə danışıram. Heç kimə
oxumamağım yaxşı olub. Süleyman
Karğı işin içindəydi. Həmişə
mənim yanımdaydı. İnsanlar bir
işin içində oldularsa, edilənlərə sevgi hiss edərlər.
Başqası oxusaydı, yazdıqlarım
üçün peşman olardım. Yazanda da
özümü fikirləşməmişdim deyə,
onları bir kənarda saxlamağı ağlıma gətirməmişdim...
Mən də öldüyüm gün atam
kimi unudularam. Heç olmasa buna haqqım çatmalıdır.
Heç olmasa arxamca, istədiyi kimi yaşaya
bilmədi, istədiyi kimi öldü, istədiyi kimi unuduldu
kimi sözlər deyərlər. Tutuna bilməyənlərin
arasında belə yeri yoxdu, deyərlər. O hara, tutuna
bilməmək hara, deyərlər".
***
1982. Oğuz Atay yada düşür.
1984. "Tutuna bilməyənlər"
illər sonra ikinci dəfə kitab halında nəşr
olunur.
Oğuz Atay akademik, yazar, ətraf
mühitin qorunması fəallarından Ömər Madra tərəfindən
1973-cü ildə bir həbsxana kitabxanasında kəşf
edilmiş, bu kəşf romanın da, müəllifin də
taleyini dəyişmişdi.
Müəllifinin vəfatından iyirmi il sonra YUNESKO romanı ingilis dilinə tərcüməsi
vacib olan yüz əsərdən biri kimi qəbul edir.
Hazırda "Tutuna bilməyənlər"
bütün dövrlərin türk ədəbiyyatı
yüzlüyündə ikinci sırada yer tutur.
Bu ilin aprel ayında roman Türkiyədə
102-ci dəfə nəşr edilib.
Azərbaycan oxucusu bu ildən "Tutuna
bilməyənlər"i Azərbaycan dilində oxuya biləcək...
***
"Kitabçıların və
çiçəkçilərin bəzi xüsusiyyətləri
olmalıdır, Olriç. Təsadüfi adamlar bu
peşələrlə məşğul olmamalıdırlar.
Kitablar və çiçəklər xüsusi
diqqət istəyən varlıqdır. Təəssüf,
bu peşələr də artıq kimin gəldi,
satdıqlarıyla əlaqəsi olmayan adamların əlindədir.
Dayanmadan kitablara və çiçəklərə
əziyyət verərlər, onlarla necə davranmaq lazım gəldiyini
bilməzlər. Mənə qalsa, bir "Kitabları
qorunması dərnəyi" yaratmalı və kitablarla pis rəftar
edilməsinin qarşısı alınmalıdır... Hamı kitab satmamalıdır. Artıq
cahil kitabçıların yaxşı oxucuları narahat etməklərinə
icazə verilməməlidir".
Bəli, şübhəsiz, bir də
Olriç...
Dünyanı ilk dərk edib
yalnızlıqdan əziyyət çəkməyə
başladığımız andan bizi müşayiət edən
həmin o xəyali, gözəgörünməz və vəfalı
dost. "Tutuna bilməyənlər"in
Olriçi. Bizim "Olriç"imiz...
***
Oğuz Atayın insan həyatı qısa
və əziyyətli, müəllif həyatı isə
gözləmək və ümidsizlik içində
keçdi. Taleyi ona şöhrət, fərəh, dəyər
görmək qismət etmədi. Faciəvi tale
olub-olmadığına qərar verə bilmərik, kim bilir, faciəvi həyat əslində kimə
məxsusdur. Amma özündən sonra gələn həyatdan
yapışa bilməyənlərin bəxti, şübhəsiz,
gətirib - özündən olanın varlığı insana
ilahi bir rahatlıq bəxş edir...
Bu qısa yazıda "Tutuna bilməyənlər"
haqda heç nə demək mümkün deyildi, mən də
deyə bilməzdim. Bunu
bir xatirə sükutu, böyük düşüncə
qarşısında donub qalmaq kimi qəbul edin...
28.07.2021
Hədiyyə
Şəfaqət
Ədəbiyyat qəzeti.-
2021.- 31 iyul.- S.14.